Мордва мифологияһы
Мордва мифологияһы — муҡшы һәм эрзә фин-уғыр халыҡтары төркөмдәренең мифологик күҙаллауҙары йыйылмаһы (дөйөм исеме — мордвалар). Дөйөм фин-уғыр мифологияһының бер өлөшө. Мордва инаныуҙары составында архаик ҡатлам (ҡатын-ҡыҙ алиһәләре культы, ата-бабалар культы) айырыла, улар иран[1], ислам[2], халыҡ-христиан дини традициялары йоғонтоһонда үрелеп бара.
Дини ҡараштарҙың формалашыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1549 йылда Австрия дипломаты Сигизмундом фон Герберштейн нәшер иткән «Записки о Московии» китабында былай тип билдәләнә:
Муҡшы йылғаһынан көнсығышҡы ҡарай ҙур урмандар һуҙыла, унда айырым телгә эйә булған һәм Мәскәү батшаһына буйһонған мордва халҡы йәшәй. Бер мәғлүмәттәр буйынса, улар боттарға табына, икенсе мәғлүмәттәр буйынса — магометандар.Оригинал текст (лат.)A Moscha fluvio Orientem & Meridiem versus, ingentes occurrunt sylvae, quas Mordvua populi, qui proprio idiomate utuntur, ac Principi Moscovuiae subiecti sunt, inhabitant. Eos quidam idololatras, alii Mahometanos esse volunt.
Мордва халҡын күпләп суҡындырыу быуаттың урталарында тамамлана, һәм ошо ваҡыттан алып мордвалар Мәсих динен тотоусы халыҡ тип иҫәпләнә башлай. Ысынында иһә, был халыҡтарҙың христианлығы тамыр йәйгән боронғо үҙенсәлекле инаныуҙар һәм йолалар өҫтөнән сағыштырмаса өҫтән генә, формаль була. 1715 йылда, Рәсәйҙә Пётр I саҡырыуы буйынса эшләгән карап оҫтаһы Джон Перри үҙенең «Повествовании о России, в особенности касательно замечательных дел нынешнего Царя» хикәйәһендә былай тип яҙа:
«…Батша биләмәләре сигендә йәшәүсе татарҙар ғына түгел, шулай уҡ мордва, шулай уҡ 140 йыл элек буйһондоролған Волганың был яғында ауылдарҙа йәшәүсе Черемыш татарҙары ла, әгәр уларға был диндән баш тартыуҙары өсөн Рус кәмһетеүҙәре яғынан түҙергә тура килһә лә, әгәр христиан диненә суҡыныу өсөн байтаҡ файҙа һәм өҫтөнлөктәр тәҡдим ителһә лә христиан диненән баш тарта. <…> Мин йыш ҡына уларҙың дине тураһында һөйләшә инем, һәм улар миңә иконаларҙы ҡулланыу был динде ҡабул итеү хаҡында уйлағанда, уларҙы ҡурҡыта, тип әйтәләр. Алла берәү генә булғанлыҡтан, улар уны һүрәтләй ҙә, тасуирлай ҙа алмай, һәм, күҙҙәрен күккә төбәп, унда Теге йәшәй, улар унан ҡурҡа, һәм ул уларҙы яуыз эштән туҡтата; улар диндәрен алмаштырып, уның фатихаһынан мәхрүм ҡаласаҡтар, тип әйтә[3]
Үҙгәртеп ҡороуҙан һуңғы осор мордва халҡының милли тамырҙарға ҡыҙыҡһыныуының яңы тулҡыны башлана; 2000-се йылдарҙа мордва мәжүсилегенең тергеҙелеүе күҙәтелә, был христиан миссионерҙарының билдәле бер борсолоуын тыуҙыра[4].
Әле Башҡортостанда йәшәгән мордвалар борон-борондан православие динен тота, сөнки улар бында суҡындырылған килеш күсенә.
Башҡортостан мордваларының төп конфессияһы булараҡ православие уның этномәҙәни үҫешендә мөһим роль уйнай һәм күп этнографик үҙенсәлектәр формалашыуына булышлыҡ итә[5].
Донъяның барлыҡҡа килеүе һәм ҡоролошо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Донъяның башланғыс хәле — донъя океаны (Иневедь). Өйрәк булып сумып, юғары Алла океан төбөнән ерҙе ала. Мифтың варианттарында Алла шайтанды сумдырырға мәжбүр итә (Шайтан). Эрзяла йәшенле Пурьгин-паз илаһы образы барлыҡҡа килә.
Өс донъя тураһында төшөнсә киң таралған. Өс донъя мистик ҡайын (Келу) менән берләшкән.
Мордва күҙаллауҙары буйынса, «боронғо быуат», «боронғо заман» (эрзя кезэ-рень пиньге, эрз. кезоронь пинге ерҙә ҡоштар, аттар, балыҡтар, кешеләр-айыуҙар, бал ҡорттары йәшәгән; улар ҡайһы бер кеше ырыуҙарының зооантропоморф ата-бабалары булған. Боронғо мордвалар зооморф ата-бабаларға ышанған. Йыш ҡына ҡатын — урман төпкөлөндә махсус айыу илендә йәшәгән айыуҙың ҡыҙға өйләнеү тураһында һүҙ бара. Башҡа изге йәнлектәр булып аҡҡоштар һәм балыҡтар тора.
Муҡшыларҙа кеше — ағастан, ә эрзәләрҙә балсыҡтан йәки ерҙән барлыҡҡа килгән.
Аллалар пантеоны
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Юғары алла Шкай (муҡшыларҙа) йәки Нишке (эрзәләрҙә) тураһында ла күҙаллауҙар бар, өҫтәүенә Нишке ҡояш аллаһы Чилаздың улы кеүек ҡабул ителә[6].
Мифологияла ҡатын — ҡыҙ илаһтары ҙур роль уйнай (ава - «әсә, ҡатын»):
- Вирь-ава — "урман әсәһе»
- Варма-ава — "ел әсәһе»
- Норов-ава (Паксява) — "баҫыу әсәһе»
- Тол-ава — "ут әсәһе»
- Ава - "һыу әсәһе»
- Комля-ава - "ҡомалаҡтың әсәһе»
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Мокшень кой
- Тул-Ава
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Религия эрзя. Дата обращения: 9 ғинуар 2012. Архивировано 22 декабрь 2011 года.
- ↑ «В мордовских землях задолго до XVI в. вперемешку с автохтонным населением жили предки современных татар-мишарей, исповедовавших мусульманство. Мишари — этническая группа казанских татар». Цит. по: Мухамедова Р. Г. Татары-мишари. Историко-этнографическое исследование. — М., 1972. — С. 15, 18.
- ↑ Перри Д. Другое и более подробное повествование о России 2013 йыл 20 ғинуар архивланған.. — Пер. с англ. О. М. Дондуковой-Корсаковой, предисл. М. И. Семевского // Чтения в Императорском обществе истории и древностей российских, 1871.
- ↑ Иностранцы-лютеране выступают против язычества в Мордовии. Дата обращения: 9 ғинуар 2012. Архивировано 20 июнь 2011 года.
- ↑ Р. Р. Садиков, Р. А. Абдулхаликов (г. Уфа, РФ). Православие у мордвы Башкирии | Финно-угорский мир (mrsu.ru)
- ↑ Мифы. Дата обращения: 9 ғинуар 2012. Архивировано 9 март 2016 года. 2016 йыл 9 март архивланған.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Аникин С. В. Мордовские народные сказки. — СПб.: Родной мир, 1909. —102 с.
- Ахметьянов Р. Г. Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья. М., 1981.
- Бернштам Т. А. Христианизация в этнокультурных процессах финно-угорских народов Европейского Севера и Поволжья (сравнительное обобщение) // Современное финно-угроведение. Опыт и проблемы. Сборник научных трудов Гос. музея этнографии народов СССР. — Л., 1990. -С. 133—140.
- Волкова М. С. Культ предков в религиозных верованиях мордвы. Автореф. дис. … канд. ист. наук. — Саранск, 2001. — 16 с.
- Девяткина Т. П. Мифология мордвы: энциклопедия. — Изд. 3-е, испр. и доп. — Саранск: Красный Октябрь, 2007. — 332 с.
- Добровольский М. Некоторые черты религиозной жизни новокрещен-инородцев Нижегородской епархии во второй половине XVIII ст. // Нижегородские епархиальные ведомости. Часть неофициальная. — 1892. -№ 1-3.-С. 11-18,37-47,84-94.
- История христианизации народов Среднего Поволжья. Межвуз. сб. науч. тр. — Чебоксары: Изд-во ЧТУ, 1988. — 124 с.
- Иткин С. М. Формирование нового быта мордовского села и отход от религии // Социалистический быт мордовского села. —Саранск, 1986. — С. 225—237.
- Кавтаськин Л. С. Пережитки обрядов, причитаний и песен, связанных с древним мордовским обычаем имитации свадьбы при похоронах умершей девушки // Фольклор и этнография. Обряды и обрядовый фольклор. — Л., 1974. — С. 267—273.
- Лажечников И. И. Некоторые поверья мордвы // Соч. Т. 7. — СПб.-М., 1883. -С. 310—315.
- Маризь Кемаль. Эрзянское язычество // Эрзянь мастор. Сборник статей. — Лукоянов, 1994. — С. 56 — 63.
- Маркелов М. Т. Мордва // Религиозные верования народов СССР. — Т. 2.- М., 1931. — С. 190—212.
- Митропольский К. Мордва. Мировоззрение, нравы и обычаи // Мирское слово. — Спб., 1877. — № 3-5, № 8-15. — С. 18-19, 26-27, 34-35, 58, 66,74,83,90-92,98,104-114.
- Маскаев А. И. Мордовская народная сказка. — Саранск: Мордов. гос. изд-во, 1947. — 185 с.
- Маскаев А. Н. Мордовская народная эпическая песня. Саранск, 1964.
- Мельников П. И. (Андрей ПечерскиЙ). Очерки мордвы. Саранск, 1981.
- Можаровский А. Ф. Из истории просвещения Нижегородской мордвы в XVIII веке // Нижегородские епархиальные ведомости. Часть неофициальная. — 1890. — № 16. — С. 664—674.
- Можаровский А. Руссо-мордвы на Нижегородской почве // Нижегородские губернские ведомости. —1893. — № 36. — С. 1-3.
- Мокшин Н. Ф. Религиозные верования мордвы. Саранск, 1968.
- Мокшин Н. Ф. Религиозный синкретизм у мордвы // Мировоззрение финно-угорских народов. — Новосибирск, 1990. — С. 49-57.
- Мокшина Е. Н. О месте язычества в современной жизни мордовского народа // Гуманитарные науки и образование: проблемы и перспективы. Материалы 1 Сафаргалиевских научных чтений. — Саранск, 1997. — С. 132—133.
- Мельников П. И. Очерки мордвы. — Саранск, 1981.
- Петрухин В. Я. Мордовская мифология // Мифы финно-угров. — М.: Астрель : АСТ : Транзиткнига, 2005. — С. 292—335. — 463 с. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-019005-0.
- Шуляев А. Д. Народные песни // Сказания о мордве. — Саранск, 1996. — Т. 2.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- МИФОЛОГИЯ МОРДОВСКОГО НАРОДА 2023 йыл 9 февраль архивланған.
- Мифология и язычество