Мономотапа

Мономотапа
шона Wene we Mutapa
Герб
Нигеҙләү датаһы	1430
Алыштырған	Зимбабве короллеге[d]
Ҡулланылған тел	шона[d] һәм Kalanga[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1760
Мономотапа Викимилектә

Мономота́па (шулай уҡ Мунхумутапа, Мвенемутапа, шона Wene we Mutapa) — Көньяҡ Африка биләмәһендәге колонияға тиклемге осорҙа ҙур дәүләт берәмеге. Хәҙерге Зимбабве һәм өлөшләтә Мозамбик, Көньяҡ Африка Республикаһы, Лесото, Эсватини, Ботсвана, Намибия һәм Замбия дәүләттәренең биләмәләрен биләй.

Иртә тимер быуаттың урындағы «Зимбабве мәҙәниәте» һәм 1-се мең йыллыҡ аҙағына барлыҡҡа килгән ҡәбилә-ара союздар нигеҙендә шона халҡының каранга ырыуы (кланы) тарафынан төҙөлә. Мономотапа империяһының сәскә атыуы XIII—XV быуаттарға тура килә; шул уҡ осорҙоң аҙағынан юғары жрец һәм ҡәбилә аҡһөйәктәренең хәрби юлбашсыһы функцияларын үтәгән хакимдың династия титулына («мвене мутапа», «мванамутапу») бәйле Мономотапа атамаһы ҡулланыла башлай.

Көньяҡ Африкала португалдар килеп сыҡҡанға тиклем Мономотапа дәүләте тағы ла бәләкәйерәк дәүләт берәмектәренә тарҡала. Дәүләт тарихы тураһындағы мәғлүмәттәрҙең сығанағы булып «Зимбабве мәҙәниәте» (Ҙур Зимбабвеның мөһабәт диуарҙары арҡаһында билдәле) тип аталған археологик табылдыҡтары, шулай уҡ телдән-телгә күсеп килгән йола ҡала.

Тарихы

Тәүге мәғлүмәттәр

Ҙур Зимбабвеның диуарҙары

X быуаттан уҡ ғәрәп сығанаҡтары Көньяҡ Африканың эске райондарында бай алтын дәүләт барлығын хәбәр итә. Ҙур Зимбабве археологик комплексы XIII быуаттан XV быуатҡа тиклемге осорға ҡарай. Моғайын, был район элек-электән иҡтисади етештереү үҙәге — тәү сиратта игенселек һәм малсылыҡ үҙәге булғандыр, был ваҡыт үтеү менән тағы ла ҡатмарлыраҡ йәмғиәттең формалашыуына килтергән.

Сәскә атҡан дәүерҙә баш ҡаланың — Ҙур Зимбабвеның халҡы, төрлө баһалар буйынса, 10 меңдән 18 мең кешегә етә. Шул уҡ дәүергә ваҡ торамалар һәм шул уҡ археологик мәҙәниәткә ҡараған бик күп табылдыҡтар ҡарай. Шул уҡ ваҡытта, мәҙәни берҙәмлеккә ҡарамаҫтан, был мәҙәниәт таралыуының бөтә территорияһы үҙенең Ҙур Зимбабве үҙәге булған дәүләттеке, тип тулы ышаныс менән раҫларға ярамай.

Кәтләү һәм һуғарыу игенселегенә, аҙ кимәлдә баҡсасылыҡҡа нигеҙләнгән Мономотапа хужалығы башлыса тәбиғи характерҙа булған. Дәүләт территорияһында файҙалы ҡаҙылмалар — баҡыр, тимер һәм алтын сығарыу әүҙем алып барыла; мәғдән иретеү һәм тимерселек эше күп осраҡта уны тимер эш ҡоралдары менән тәьмин итә. Шулай уҡ көршәкселек, туҡыусылыҡ, музыка ҡоралдарын яһау, таш, һөйәк йәки ағасты һырлау, биҙәүестәр эшләү кеүек төрлө һөнәрҙәр ҙә булған. Монументаль таш төҙөлөшө алға киткән.

Экспансия

Ньятсимба Мутота (1420—1450) һәм Матопа (1450—1480) идара иткәндә дәүләттең сәскә атыуы күҙәтелгән. Шуларҙың береһе, Ньятсимба Мутота, тоҙ сығанаҡтарын эҙләп, Ҙур Зимбабвенан сығып төньяҡҡа ынтылған, унда иҫке баш ҡаланан 350 саҡрым алыҫлыҡта яңыһына нигеҙ һалған. Матопа иһә дәүләттең сәйәси контроле Замбези йылғаһынан алып Трансваалгә тиклем һәм Калахари сүллегенән алып Һинд океанына тиклем тарала ала.

1450 йыл самаһы Ҙур Зимбабве үҙенең әһәмиәтен юғалта, был, күрәһең, бындай күп һанлы халыҡты артабан тәьмин итә алмаған тәбиғәт ресурстарының кәмеүенә бәйлелер. Шунан һуң баш ҡала Звонгомбта (хәҙерге Харареның янында) күсерелә, ә шоналар XIX быуат башына тиклем йәшәгән Ҙур Зимбабве йола үҙәгенең ролен һаҡлап ҡала. Ошо ваҡыттан алып Зимбабве батшалығына алмашҡа Мономотапа дәүләте килгән.

Тышҡы донъя менән бәйләнештәр

Археологик табылдыҡтар раҫлауынса, Мономотапа дәүләте ғәрәп донъяһы, шулай уҡ ғәрәп һәм суахили сауҙагәрҙәре аша Һиндостан һәм Ҡытай менән сауҙа бәйләнештәре тотҡан. Замбези йылғаһы тамағының көньяғындағы Софала портынан алтын һәм фил һөйәктәре сығарыла, фарфор һәм туҡыма индерелә. «Ғәрәп яры» сауҙагәрҙәре (суахили телендә һөйләшкән) һәм малайҙар моғайын сауҙала аралашсы булып сығыш яһағандыр. Мономотапа дәүләтендә шулай уҡ эске сауҙа әйләнеше үҫешә, унда махсус формалағы баҡыр ҡойолмалар аҡсалата эквивалент булып сығыш яһай.

1500 йыл тирәһендә был төбәккә португалдар килгәс, улар ике эре дәүләт берләшмәһен күргән: төньяҡтағы Мутапа (уның ядроһы булып каранга — шона кландарының береһе булған) һәм көньяҡ-көнсығыштағы Торва (шулай уҡ шоналарҙыҡы тип фаразлана). Португалиялылар, 1560-сы йылдарҙан алып даими бәйләнештәр булдырып, башлыса Мутапа дәүләтенә барғандар.

1569—1572 йылдарҙа Франсишку Баррету етәкселегендәге португал экспедицияһы Мономотапа дәүләтенең төпкөлөнә йүнәлә. Экспедиция империяның легендар алтын һөңгөләрен баҫып алыу маҡсаты менән үткәрелә, әммә "тәре походы"ның дини мотивтарын Иезуит вәғәзсеһен үлтереү өсөн үс алыуға тип иғлан итә. Урындағы халыҡ традицион культта ҡалған, уға Мвари, рухтар һәм батшаның ата-бабалары тип йөрөтөлгән илаһҡа табыныу инә. Мондоро булараҡ билдәле дин әһелдәренең роле йәмғиәттә сиктән тыш юғары булған.

Батшалыҡтың баш ҡалаһы Ҙур Зимбабве цитаделенең стеналарын хәтерләткән түңәрәк һыҙатлы ҡәлғә һүрәте Африканың Урбано Монтеның 1587 йылғы "Донъя атласы"нан картаһында бар.

Тарҡалыу

1600 йыл тирәһендә Торвала граждандар һуғышы башланған, уның барышында унан сауҙагәр-мосолмандар ҡыуып сығарылған. Яҡынса 1650 йылда Торвала власҡа шона ҡәбиләләренең береһе — чангамире ҡәбиләһенә ингән розви ырыуы килгән. Розви дәүләтенең үҙәге Данангомбе ҡалаһы (бөгөн Дхлодхло) була. Данангомбала һәм Кхамиҙа (Торваның элекке баш ҡалаһы) таш нығытмалар һаҡланған. Розви империяһының хакимдары 1629 йылдан алып Португалияның сюзеренитетын таныған.

Мутапа дәүләтендә Масапа сауҙа ҡалаһы мөһим роль уйнай, унда башҡа, бәләкәйерәк, шулай уҡ таш нығытмалар ҙа була. Ваҡыт уҙыу менән португалдар йоғонтоһонда Мутапа дәүләте шулай уҡ бер нисә ваҡ кенәзлеккә тарҡалған. Мутапаның һуңғы хакимы (мвене мутапа) 1759 йылда вафат булғас, шона ерҙәрендә Граждандар һуғышына тоҡана. Был хәл яҡынса 1830 йылға тиклем һаҡланған.

XIX быуат башында зулустарҙың хакимы Чака һуғыштары һөҙөмтәһендә был ерҙәргә Көньяҡ Африканың көньяҡ-көнсығыш халыҡтарының баҫып инеүенә килтергән. Мфекане тип йөрөтөлгән был процесс эҙемтәләре шона дәүләтенә лә ҡағылған. 1834 йылда Мзиликази етәкселеге аҫтында матабеле ҡәбиләһе хәҙерге Зимбабве биләмәләренә баҫып инә һәм Розви дәүләттәрен буйһондора, яҡынса 1860 йылда улар төньяҡ шона ҡәбиләләрен дә яулай.

Португалия һәм һуңыраҡ Европа сәйәхәтселәре Мономотапаны Тәүраттың алтын, затлы әйберҙәр һәм башҡа ғәжәйеп нәмәләр менән дан тотҡан Офир иле менән бәйләгән. Офир менән шулай уҡ Сәба батшабикәһе һәм Сөләймән батшаның байлыҡ сығанағына әйләнгән алтын приискыларының ҡайҙа урынлашҡаны ассоциацияланғандар. Африкала ошо «Сөләймән батшаның приискаларын» эҙләү Көньяҡ Америкала Эльдорадоның тап шундай эҙләнеүҙәрен хәтерләткән.

Әҙәбиәт

• Африка ещё не открыта / Авт. разделов: В. П. Алексеев, В. Б. Мириманов, Ю. М. Кобищанов и др.; Отв. ред. Ю. М. Кобищанов. — М.: Мысль, 1967. — 472, [32] с. — 35 000 экз.
• Дэвидсон Б. Новое открытие древней Африки = Old Africa Rediscovered / Пер. с англ. М. К. Зеновича; Под ред. И. И. Потехина. — М.: Изд-во восточной литературы, 1962. — 316 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — 15 000 экз.
• Кулик С. Ф. Чёрный феникс: Африканские сафари. — М.: Мысль, 1988. — 512 с. — 75 000 экз. — ISBN 5-244-00352-6.
• Линде Г., Бретшнейдер Э. До прихода белого человека: Африка открывает своё прошлое / Пер. с нем. Н. А. Николаева; Под ред. А. Б. Макрушина; Предисл. Н. А. Ерофеева. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1965. — 264 с. — (По следам исчезнувших культур Востока).
• Маке Ж. Цивилизации Африки южнее Сахары: История, технические навыки, искусства, общества / ; Пер. с франц. Г. А. Матвеевой; Послесл. Д. А. Ольдерогге. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1974. — 168, [22] с. — (Культура народов Востока. Материалы и исследования).
• Непомнящий Н. Н. Тайны древней Африки. — М.: Вече, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — ISBN 5-94538-213-2.
• Ногейра да Кошта А. Золото Мономотапы и португальские торговцы / Пер. с порт. А. И. Ильина. — М.: Мысль, 1984. — 64 с.
• Фадеев Л. А. Мономотапа: Древняя африканская цивилизация в междуречье Замбези—Лимпопо // Африканский этнографический сборник. — Вып. 4. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1962. — (Труды Института этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая; Т. 72).
• Шинни М. Древние африканские государства / Маргарет Шинни; Пер. с англ. В. И. Адрушова. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1982. — 96 с. — 10 000 экз.

Һылтанмалар

• История Мозамбика в Католической энциклопедии
• Образцы культуры Большого Зимбабве (инг.)