Сәддам Хөсәйен

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Сәддам Хөсәйен
ғәр. صدام حسين عبد المجيد التكريتي
Сәддам Хөсәйен
Флаг
Флаг
Ирак Президенты
Флаг
Флаг
16 июль 1979 йыл — 9 апрель 2003 йыл
Алдан килеүсе: Ахмед Хасан аль-Бакр
Дауамсы: Пол Бремер
(председатель коалиционного совета)

Джаляль Талабани
(в должности; с 2005 по 2014)

Флаг
Флаг
Председатель Совета революционного командования Ирака
Флаг
Флаг
16 июля 1979 года — 9 апреля 2003 года
Алдан килеүсе: Ахмед Хасан аль-Бакр
Дауамсы: должность упразднена
Флаг
Флаг
Премьер-министр Ирака
16 июля 1979 года — 23 марта 1991 года
Алдан килеүсе: Ахмед Хасан аль-Бакр
Дауамсы: Саадун Хаммади
30 мая 1994 года — 17 апреля 2003 года
Алдан килеүсе: Ахмед Хусейн ас-Самарраи
Дауамсы: Ибрагим аль-Джафари
Флаг
Флаг
Генеральный секретарь национального руководства партии Баас
(проиракская ветвь)
январь 1992 года — 30 декабря 2006 года
Алдан килеүсе: Мишель Афляк
Дауамсы: должность упразднена
Флаг
Флаг
Секретарь Регионального руководства иракского регионального отделения партии Баас
16 июля 1979 года — 30 декабря 2006 года
Алдан килеүсе: Ахмед Хасан аль-Бакр
Дауамсы: Иззат Ибрагим ад-Дури
Флаг
Флаг
Секретарь Регионального руководства иракского регионального отделения партии Баас
февраль 1964 года — октябрь 1966 года
Алдан килеүсе: Ахмед Хасан аль-Бакр
Дауамсы: Ахмед Хасан аль-Бакр
 
Дине: Ислам суннитского толка
Тыуған: 28 апрель 1937({{padleft:1937|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:28|2|0}})
с. Аль-Ауджа, Салах-эд-Дин, Королевство Ирак
Үлгән: 30 декабрь 2006({{padleft:2006|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:30|2|0}}) (69 йәш)
район Каджимайн, Бағдад, Ираҡ
Ерләнгән: Аль-Ауджа
Атаһы: Хусейн ат-Тикрити
Әсәһе: Сабха Тульфах
Ҡатыны: 1) Саджида Тульфах
2) Самира Шахбандар
3) Нидаль аль-Хамдани
4) Иман Хувейш
Балалары: сыновья: Удей, Кусей и Али
дочери: Рагад, Рана и Хала
Партия: Баас (1957—2006)
Белеме: 1) Каир университеты
2) «Мунтасирия» университеты
Профессияһы: Юрист
 
Хәрби хеҙмәт
Принадлежность: Ираҡ Ираҡ
Ғәскәр төрө: Вооружённые силы Ирака[d] һәм Республиканская гвардия[d]
Звание: маршал
Командир булған: верховный главнокомандующий вооружёнными силами Ирака
Бәрелештәр: Иран-ираҡ һуғышы
Вторжение в Кувейт
Война в Персидском заливе
Иракская война
 
Автограф:
 
Наградалары:
Ҡалып:Цепь ордена Гражданских заслуг Изабелла Католичка орденының Ҙур тәреһе кавалеры (Испания)
Хосе Марти Милли ордены
Хосе Марти Милли ордены

Сәдда́м Хөсәйенн Абд аль-Маджи́д ат-Тикри́ти (ғәр. صدام حسين عبد المجيد التكريتي‎; 28 апрель 1937 йыл[1]30 декабрь 2006 йыл) — Ираҡтың дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, 19792003 йылдарҙа Ираҡ президенты, 19791991 һәм 19942003 йылдарҙа Ираҡтың премьер-министры, Баас Ираҡ партия бүлегенең генераль секретары, Ираҡ революцион командование советы рәйесе. Маршал (1979).

Сәддам бер нисә йыл рәттән Ираҡтың лидеры булһа ла, формаль рәүештә 1979 йылда ғына президент итеп һайлана. Бөтә сәйәси ҡаршы яҡтарҙы ла юҡҡа сығарып бөткәс һәм диктаторлыҡ вәкәләтен алғандан һуң бер йыл үткәс, Иран менән 8 йылға һуҙылған бөлдөргөс һуғыш башлай. Был ҡыйралыш 1980 йылдан 1988 йылға тиклем дауам итә.

Һуғыш ваҡытында Сәддам Хөсәйен Ираҡ курдтарына ҡаршы «Анфаль» операцияһын ойоштороуға ҡарар сығара. Уның барышында Ираҡ ғәскәрҙәре химик ҡорал ҡуллана. Бер үк ваҡытта һуғышҡа ҡаршы активистарға, башлыса Шиит ойошмаһына ҡарата репрессия ла үткәрелә. Һуғышта бик күп кеше һәләк була, ҙур юғалтыуҙар килтерә. Ике илдең иҡтисад тармағы, халыҡтың йәшәү кимәле түбәнгә тәгәрәй. Бынан тыш, Ираҡ сит ил кредиторҙарына түләнмәгән бурысы йыйылыуы арҡаһында ҡаты иҡтисади көрсөктә тороп ҡала. Һуғыштан һуң ике йыл үткәс, 1990 йылда Сәддам Хөсәйен инициативаһы менән Ираҡтың Кувейтҡа баҫып инеүе ойошторола. Был Кувейтты азат итеү өсөн халыҡ-ара операцияның башланыуына сәбәпсе була. Фарсы ҡултығындағы һуғыш тип аталған операция барышында ираҡ ғәскәрҙәре башта Кувейттан ҡыуып сығарыла һәм һуңынан Ираҡ территорияһында тулыһынса тар-мар ителә. Ил ҙур иҡтисади юғалтыуҙар кисерә, бик күп халҡын юғалта. Ираҡтың һуғышта еңелеүе арҡаһында 1991 йылда шиит һәм ҡурдтарҙың ҡораллы восстаниеһы башлана вооружённое восстание (инг.)баш.. Восстание хөкүмәт тарафынан баҫтырыла, унда 100 000 кеше һәләк була[2]. Ираҡ бер нисә ңурд төбәгенә, башлыса һауа киңлеге өлөшөнә контроль юғалта. Шулай ҙа төп зыян Ираҡҡа ҡарата иҡтисади санкцияларҙан килә. 90-сы йылдарҙа бары тик энергетика ресурстары һатыуҙан ғына булдырылған ил иҡтисады тулыһынса тиерлек юҡҡа сыға. Ошонан һуң Ираҡ иҡтисадын аяғына баҫтыра алмайҙар.

2003 йылдың апрелендә Ираҡтағы халыҡ-ара коалиция көстәре АҠШ башлығы аҫтында Ираҡҡа баҫып инеп, Саддам режимын бәреп төшөрә. Интервенция өсөн Ираҡ президентының Халыҡ-ара терроризмды яҡлауы һәм күпләп юҡ итеү ҡоралы сығарыуы нигеҙ булып тора[3]. Саддам үҙе Америка ғәскәрҙәре тарафынан ҡулға алына һәм 2006 йылдың 30 декабрендә Ираҡ Юғары суды хөкүме менән язалана.

Саддам — ғәрәп исеме, ҡаршы тороусы тигән мәғәнәне аңлата. Хөсәйен— уның атаһының исеме, Абд аль-Маджид — олатаһынң исеме, ә ат-Тикрити— нисба, Саддам тыуып үҫкән Тикрит ҡалаһының исеменән алынған[4].

Шәхси тормошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бала сағы, үҫмер һәм йәшлек осоро[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Саддам Хөсәйен Ираҡтағы Тикрит ҡалаһынан 13 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Әл-Әүджә ауылында, ерһеҙ крәҫтиән ғаиләһендә тыуып үҫә. Әсәһе Сәбхә Тулфан әл-Муссалат улына Саддам исемен ҡуша

Саддам Хусейн в возрасте трёх лет (1940)

Атаһы — Хөсәйен Абд Әл-Мәжит Саддам тыуыуға 6 ай ҡалғас юғала, икенсе фараз буйынса үлә йәки ғаиләһен ташлап китә. Саддам никахтан тыш тыуған, атаһының исеме уйлап сығарылған тигән фараздар ҙа бар. Шулай булһа ла, 1982 йылда Саддам үҙенең үлгән әсәһенә оло мавзолей төҙөтә[5]. Ираҡтың буласаҡ хакимының оло ағаһы 12 йәштә яман шеш ауырыуынан вафат була. Саддамдың тәрән депрессияға бирелгән әсәһе үҙенең әле тыумаған балаһынан ҡотолорға теләй, хатта үҙ ғүмерен ҡыйырға маташа. Ҡайғыға ул шул тиклем ныҡ бирелә, Саддам тыуғас, уға ҡарарға ла теләмәй. Әсәһе яғынан бабайы Хәйраллах Тульфах Саддамдың ғүмерен һаҡлап алып ҡала һәм баланы үҙенә йәшәргә ала. Саддам бер нисә йыл уларҙың ғаиләһендә йәшәй. Бабайы британдарға ҡаршы восстаниела әүҙем ҡатнашҡаны өсөн төрмәгә ултыртылғас, Саддам өйөнә ҡайтырға мәжбүр була. Ул әсәһенән күп тапҡырҙар бабайының ҡайҙа булыуы тураһында һорай һәм Хәйраллах бабайың төрмәлә, тигән бер төрлө яуап ишетә. Был ваҡытта Саддамдың атаһы яғынан бабайы Ибраһим Әл-Хәсән йола буйынса әсәһен ҡатынлыҡҡа ала. Был никахтан уның әсәләш өс ҡустыһы — Сабауи Ибраһим, Барзан Ибраһим аль-Тикрити һәм Ватбан Ибраһим аль-Тикрити һәм ике әсәләш һеңлеһе- Наваль[6] һәм Самира[7] тыуа. Ғаилә фәҡирлектән йонсой. Саддам хәйерселк һәм аслыҡ хөкөм һөргән мөхиттә үҫә. Үгәй атаһы, элеке хәрби кеше, ҙур булмаған крәҫтиән фермер хужалығы тота һәм Саддамды мал көтөргә ҡуша. Ибраһим һәр саҡ уны туҡмай, мыҫҡыл итә. Ул уны ыҫмала һыланған таяҡ менән дә туҡмай. [8]. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, үгәй атай Саддамды һатыу өсөн тауыҡ һәм һарыҡтар урларға мәжбүр итә. Мәңгелек нужа Саддам Хөсәйенде бәхетле бала саҡтан мәхрүм итә. Һәр саҡта ла кәмһетелеү, көндәлек тормоштоң рәхимһеҙлеге Саддамдың характерына ла йоғонто яһамай ҡалмай. Әммә, уның аралашыусан булыуы, кешеләр менән тиҙ уртаҡ тел таба белеүе арҡаһында, ололар һәм тиҫтерҙәре араһында дуҫтары, иптәштәре, таныштары күп була. Бер ваҡыт уның үгәй атаһына йыраҡ туғандары ҡунаҡҡа килә. Улар менән бергә Саддамдың тиҫтере лә була. Малай шунда уҡ үҙенең икенсе класта белем алыуы, уҡый, һанай белеүе, хатта ҡомда үҙенең исемен яҙа белеүе менән маҡтана башлай. Хәтере ҡалған Саддам: «Мине уҡырға бир, атай», — тип әл-Хәсәнгә ташлана. Үгәй атай тағы ла улын туҡмай[9]. 1947 йылда уҡырға хыялланған Саддам мәктәпкә төшөү уйы менән Тикритҡа ҡаса. Бында ул төрмәнән иреккә сыҡҡан бабайы Хәйреаллах Тульфах тәрбиәһенә эләгә. Саддамдың шәхес булып формалашыуына бабайының тәрбиәһе ҙур әһәмиәткә эйә була.

Тикритта Саддам мәктәпте тамамлап, башланғыс белем ала[10]. Үҙенең 10 йәшенә тиклем исемен дә яҙа белмәгән малайға уҡыу ҙур ҡыйынлыҡ менән бирелә. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса Саддам үҙенең класташтарын төрлөсә көлдөрөргә ярата. Бер тапҡыр ул үҙе яратып бөтмәгән ҡарт уҡытыусының портфеленә ағыулы йылан һала. Бының өсөн уны мәктәптән ҡыуалар. 15 йәше тулғас, ул ғүмерендә тәүге ауыр кисереш ала, уның яратҡан аты үлә. Был ҡайғы шул тиклем көслө була, хатта уның ҡулын фалиж һуға. Уны ярты ай самаһы, ҡулы яңынан хәрәкәтләнеп китә алғансы, төрлө халыҡ ысулдары менән дауалайҙар. Был ваҡытта Хәйреаллах Тикриттан Багдадҡа күсә. Ике йылдан һуң Сададм да уның эргәһенә күсеп бара. Бабайының йоғонтоһо аҫтында Саддам 1953 йылда Багдадтағы элитар хәрби академияға инергә тырышып ҡарай, тик тәүге имтихандан да үтә алмай. Уҡыуын дауам итеү өсөн ул икенсе йылына аль-Карх мәктәбенә уҡырға инә. Был мәктәп милләтселек һәм панарабизм таянысы булараҡ танылыу алған була[11].

Ғаиләһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Саддамдың тәүге ҡатыны уның ике туған апайы Сажидә (Хәреаллах Тульфахтың оло ҡыҙы) була. Был никахтан биш бала тыуа. Улдары: Удей Хөсәйен һәм Кусей Хөсәйен һәм шулай уҡ ҡыҙҙары — Рәғәд, Рану һәм Халу. Ата-әсәләре уларҙы бала-саҡтан уҡ, Саддамға биш, Сәжидәгә ете йәш тулғас, йәрәшеп ҡуйған була[12][13]. Кейәүгә сыҡҡанға тиклем Сажидә мәктәптә башланғыс кластар уҡытыусыһы булып эшләй. Улар Каирҙа өйләнешә. Был ваҡытта Саддам шунда уҡып йөрөгән була. Һарайҙарының береһендә Саддам үҙ ҡулдары менән элиталы аҡ раузалыр ҡыуағын ултырта һәм Сажидәнең исемн биреп, уны бик ныҡ ҡәҙерләй.

Саддамдың икенсе никахы тураһында хатта Ираҡтан ситтә лә һөйләйҙәр. 1988 йылда ул «Ирак Эйруэйс» авиакомпанияһы президентының ҡатыны менән таныша. Күпмелер ваҡыттан һуң Саддам унан ҡатынын айырыуҙы һорай. Был никахҡа Сададмдың ике туған ҡустыһы һәм ҡәйнеше Аднан Хәйраллах ҡаршы сыға. Был ваҡытта ул оборона министры булған була. Тиҙән ул авиакатастрофала һәләк була. Ираҡ президентының өсөнсө ҡатыны 1990 йылда Нидаль аль-Хамдани була.

2002 йылдың көҙө ираҡ лидеры дүртенсе тапҡырға илдең оборона сәнәғәте министрының ҡыҙы, 27 йәшлек Иман Хувейшҡа өйләнә. Әммә туй тантанаһы дуҫтар менән ябай ғына итеп үткәрелә. АҠШ-тың Ираҡҡа хәрби операция башлау хәүефе арҡаһында Хөсәйен үҙенең был ҡатыны менән бергә йәшәй ҙә алмай тиергә була[14].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. . Был Саддам Хөсәйендең тыуған йылының рәсми датаһы, тикшеренеүселәр фекере буйынса ул ысынбарлыҡҡа тап килмәй, уның тыуған датаһы аныҡ билдәле түгел
  2. 'Chemical Ali' on trial for brutal crushing of Shia uprising
  3. ISG on Iraqi Nuclear Program 2004 2007 йыл 12 сентябрь архивланған.
  4. Blair Shewchuk. Saddam or Mr. Hussein? CBC News, февраль 2003
  5. Deutsche Welle, февраль 2003
  6. Дочь Хусейна: При аресте отца использовали транквилизаторы. Лента.ру (16 декабрь 2003). Архивировано 11 август 2011 года. 2011 йыл 11 ноябрь архивланған.
  7. Арестован шурин Хусейна. Дни.ру (21 ноябрь 2003). Архивировано 11 август 2011 года. 2013 йыл 30 декабрь архивланған.
  8. Буря в пустыне // Энциклопедия для детей. Дополнительный том. История XX века. Зарубежные страны. — М.: Аванта+, 2002. — С. 391. — ISBN 5-94623-011-5, УДК 087.5:94(100-87)"19"(031), ББК 63.3(2)52я2+63.3(2)6я2.
  9. Журенков К. Детство Саддама 2008 йыл 12 апрель архивланған. Огонёк № 13, 3 апреля 2003
  10. Биография Саддама Хусейна РИА «Новости», 29 декабря 2006
  11. Саддам Хусейн: вождь с портрета 2006 йыл 17 ноябрь архивланған. NEWSru, 2003
  12. Sheri & Bob Stritof. Marriages of Saddam Hussein (ингл.). About.com. Дата обращения: ???. Архивировано 11 август 2011 года.
  13. Екатерина ЛАТИНОВА. Саддам ХУСЕЙН: в ожидании виселицы. газета КОНКУРЕНТ (???). Дата обращения: ???. Архивировано 11 август 2011 года.
  14. У Саддама Хусейна — четвёртая жена. Комсомольская правда (16 октябрь 2002). Дата обращения: ???. Архивировано 11 август 2011 года.