Сөғд халҡы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ань Цзя, б. э. 579 йылда Ҡытайҙағы Ан Цзя кәшәнәһендә һүрәтләнгән сөғд һатыусыһы һәм чиновнигы
Фаразланғанса, сөғд кешеһе фигураһы, Суй ҡытай династияһы (581–618), Чернуски музейы, Париж
Ҡытай Тан династияһы осорондағы сөғд сауҙагәре статуэткаһы
Ань Цзя (安伽) кәшәнәһе ҡапҡаһы һәм эскәмйәһе, Төньяҡ Чжоу осоро сөғд дворяны (557-581 йй.)[1]; Цзя Урта Ази сауҙагәрҙәренең коммерция эштәре менән шөғөлләнгән

Сөғд халҡы (сөғд теле swγδ, swγδ’k}}) — Зеравшан йылға үҙәнендә — хәҙерге замандағы Бохаранан (Үзбәкстан) Хужандҡа (Тажикстан) тиклемге территорияла урынлашҡан Сөғд батшалығында йәшәгән иран сығышлы тарихи халыҡ. Рәсәй шәрҡиәтсеһе В. В. Бартольд һүҙҙәре буйынса, сөғдлеләрҙе, төбәккә сауҙа-мәҙәни индергән өлөшө буйынса, «Үҙәк Азия финикийлылары» тип атарға мөмкин. VI быуатта сөғд теле Төрки ҡағанатында дәүләт телдәренең береһе була.[2].

Үҙәк Азия территорияһында ул XIV быуатҡа тиклем ҡулланыла[3]. Соғдлеләр, көнсығыш-иран халыҡтары менән бер рәттән, Хәҙерге Бохаранан (Үзбәкстан) Хужандҡа (Тажикстан) тиклем — Зеравшан йылғаһы үҙәнендә урынлашҡан[4][5], хәҙерге тажиктарҙың, уйғырҙарҙың[6] һәм үзбәктәрҙең ата — бабаларының береһе булып тора[7][8][9]. Тажикстандың хәҙерге ягнобтары сөғдтәрҙең этнолингвистик вариҫтары тип һанала, ә ягноб теле сөғд диалекттарының береһенә барып тоташа[10].

Абруйлы сөғд халҡын өйрәнеүсе В.А. Лившиц фекеренсә, IV-VIII быуаттарҙағы сөғд сығанаҡтарында сөғдлеләр тип, бохаралыларҙы һәм кешлеләрҙе түгел, тик сәмәрҡәндлеләрҙе һәм пенджикентлеләрҙе генә атағандар, йәғни был ике төркөм, ихтимал, бер—береһен берҙәм халыҡ тип ҡарамаған[11].

Билдәле шәрҡиәтсе С. Кляшторный фекеренсә, иртә урта быуат төрки яҙмалары авторҙары сөғдлеләрҙе (soddaq) бохаралыларҙан (buqaraq) айырып торған[12].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Ҡытайҙағы сөғд сауҙагәренең керамик фигураһы, Тан династияһы, б. э. VII быуаты
Ҡытайҙа сөғд сауҙагәре Юаньцзя кәшәнәһендә зороастрий утына табыныу тантанаһының һүрәтләнеше[13].

Сөғд халҡы беренсе тапҡыр б. э. т. I мең йыллыҡ уртаһында "Авеста"ла телгә алына. Б. э. т. VI быуатта сөғдлеләр фарсы Әһәмәниҙәр державаһы составына инә. "Донъя державаһы"ның башҡа халыҡтары кеүек үк, бактрийҙар, сөғдлеләр, парфяндар, хорезмийҙар һәм сактар фарсы батшаһына, шаһиншаһҡа, ҙур һалымдар түләгән. Фарсылар һалым түләүҙән азат ителгән, Һәм Фарсы халҡы дәүләттең башҡа өлкәләренән алынған йыйымдар иҫәбенә йәшәгән. Тарихсы Геродот фарсы батшаһы Дарий I ойошторған сатрапиялар исемлегендә XVI һалым округы составында парфяндар, согдийҙар һәм арийҙар менән бер рәттән, хорезмлыларҙы атай. Геродот, Грецияға ҡаршы сыҡҡан ксеркстың фарсы армияһы подразделениеларын араһында бактрийҙар, парфяндар, хорезмийҙар һәм сөғдлеләр отрядтарын атай.

Ҡытай сығанаҡтары буйынса, б. э. II быуат аҙағында — б. э. I быуат башында Сөғд батшалығында Сәмәрҡәнд Сөғде хакимдары сығышы Чжаову, йәғни юэчжейҙар нәҫеленән булған[14]

Сөғдлеләр Ике Бөйөк империя — Рим (һуңыраҡ Византия) һәм Тан Ҡытайы араһында сауҙа буйынса аралашсы функцияһын үтәй. Сөғд батшалығын барып күргән ҡытай сәйәхәтсеһе Чжан Цянь былай тип яҙған:

Кангюй (Канцзюй, Сөғд батшалығы) Даваниҙан (Фирғәнә) төньяҡ-көнбайышҡа табан 2000 ли (яҡынса 1000 км) алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы күсмә тормош рәүеше алып бара һәм йолалары менән юэчжи халҡын хәтерләтә. Улар 80 йәки 90 мең уҡсыға эйә. Был бәләкәй ил Давани менән сиктәш һәм юэчжиҙың бойондороҡһоҙлоғон таный.

— «Ши цзи», гл. 123, «Повествование о Давани»

Сөғд халҡы Бөйөк Ебәк юлы буйлап алып барылған сауҙала әүҙем ҡатнаша. Сөғд батшалығында етештерелгән ҡоралды (атап әйткәндә, тимер күлдәктәр йәки һаймандар) ҡытайҙар һәм башҡа илдәрҙә йәшәүселәр һатып алған тигән мәғлүмәттәр бар[15]. IV—VIII быуаттарҙа сөғд халҡы Көнсығыш менән Көнбайыш араһындағы сауҙала өҫтөнлөк менән файҙаланған, уларҙың сауҙа колониялары Сөғдтән ситтә, атап әйткәндә, хәҙерге Көнсығыш Ҡытай территорияһында табылған. Сөғд теле Ебәк юлының күп өлөшөндә лингва франка сифатында ҡулланылған, фарсы һәм ҡайһы бер төрки телдәре үҙләштермәләрендә эҙ ҡалдырған. Сөғд халҡының күршеләре менән әүҙем сауҙа бәйләнеше урта Азияла зороастризм менән бер рәттән буддизмдың таралыуына булышлыҡ итә.

Үҙәк Азияның ултыраҡ халыҡтарының һәм күсмә төркиҙәрҙең ҡайһы бер матди мәҙәниәте өлкәләренең уртаҡлығы согдий ҡалалары һәм төрки ҡағандары мәнфәғәттәренең билдәле уртаҡлығы менән бәйле була. Сөғдлеләрҙең колониаль эшмәкәрлеге һәм уларҙың дала аша үткән юлдағы халыҡ-ара сауҙаһы сәйәси яҡтан отошло була һәм сөғд халҡын ҡурсалаған төрки ҡағандарға килем килтерә.

Муг тауында табылған Ғәрәп әмиренең Деваштичҡа хаты

VI—VIII быуаттарҙа төркиҙәрҙең билдәле бер өлөшө сөғд юғары ҡатламына һәм идара итеү аппаратына үтеп инә. Муг документтарынан күренеүенсә, VIII быуат башына төркиҙәр Сөғд ҡала тормошонда ла етди роль уйнай. Документтарҙа сөғд ҡыҙына өйләнгән төрки юғары ҡатламы вәкиле Ут Тегин Диваштич һарайы менән тығыҙ бәйләнгәнлеге тураһында мәғлүмсәт һаҡланған[16].

651 йылда ғәрәптәр Фарсыла Сәсәниҙәр хакимлығына нөктә ҡуя, шунан һуң Мәүәрәннәһергә табан хәрәкәт итә. Сөғд халҡы оҙайлы ҡаршылыҡ күрһәтә, әммә 722 йылда хөрәсән әмире Сәйет әл-Хараши яугирҙары тарафынан тулыһынса буйһондорола. Улар ҡалған яугирҙәре менән йәшеренеп, аяуһыҙ ҡаршылыҡ күрһәткән сөғд хакимдарының береһен — Деваштичты — Муг тауындағы ҡәлғәһенән алдап сығара[17]. Һуңынан төбәктә ғәрәп баҫып алыусыларына ҡаршы (атап әйткәндә, 728—729 йылдарҙа) ихтилалдар була.

Сөғд халҡының ғәрәп илбаҫарҙарына ҡаршы көрәшендә төркиҙәр уларҙың төп союздаштары була. Сөғд хакимы Диваштичтың Хохсар батшаһы Афарунға яҙған хатында Диваштичтың үҙен ҡаған вассалы тип иҫәпләүе тураһында мәғлүмәт бар — һүҙ, күрәһең, көнсығыш төрөктәр (тюргеши) ҡағаны тураһында бара: «Мин (Диваштич — В. Л.) шундай мәғлүмәткә эйәмен: беҙҙең сапҡындар миңә ҡағандан юғары дәрәжә һәм хөрмәт килтерҙе. Күп ғәскәр, шулай уҡ төрки, килде…»[18]

Мәҙәниәте һәм теле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һыбайлы дөйә (һыбайлыға ышылдаусы дөйә), ҡытай керамик статуэткаһы, VII быуат аҙағы (Тан династияһы)
Согдийская монета, VI век, Британский музей
Согдийская монета под влиянием Китая из Кельпина, VIII век, Британский музей

Юғары үҫешкән художество традицияһына ҡарағанда, VI быуат сөғд мәҙәниәтенең иң юғары нөктәһе тип һанала. Был мәлдә сөғд халҡы, тауарҙар һатып, мәҙәниәт һәм дин тапшырып, Үҙәк Азия сауҙагәрҙәре ролендә нығына[19]. Урта быуаттарҙа Сәмәрҡәнд тирәһендәге Зарафшан үҙәне үҙенең сөғд телендәге Сәмәрҡәнд атамаһын һаҡлап ҡала[20]. Британия энциклопедияһына ярашлы, урта быуат ғәрәп географтары был урынды донъяның дүрт матур төбәгенең береһе тип иҫәпләй[20]. Сөғдтәр күпләп хәрәкәт иткән урындарҙа уларҙың теле башҡа халыҡтарға һәм уларҙың телдәренә ҙур йоғонто яһай[21]. Мәҫәлән, ҡытайҙың Хань династияһы осоронда Луландағы Тарима ҡалаһының урындағы атамаһы Крорайна булған, бәлки, күрше эллин йоғонтоһо арҡаһында грек теленән алынғандыр. Әммә, быуаттар үткәс, б. э. 664 йылында ҡытай будда монахы Сюаньцзан уны «Нафупо» (納 縛 溥) тип билдәләй, ул, доктор Хисао Мацуда һүҙҙәре буйынса, сөғд телендә «яңы һыу» тигәнде аңлатҡан «Навапа» һүҙенең транслитерацияһы булып тора[22].

Теле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сөғд халҡы һинд-европа телдәре ғаиләһенең бактрий һәм хорезм телдәренә туғандаш иран тармағына ҡараған сөғд телендә һөйләшкән[23]. Яҙыу арамей алфавитына (уңдан һулға йүнәлтелгән, өҫтәүенә һуҙынҡыларҙың күбеһе билдәләнмәгән яҙма) нигеҙләнгән.

Иртә урта быуаттарҙа сөғд халҡы сөғд, фарсы һәм парфян телдәре араһындағы айырманы айырған, һәм шуға күрә сөғд-фарсы-парфян һүҙлектәре төҙөлгән[24].

Бохара сөғд теле әҙәби сөғд теленән дә, Мәүәрәннәһерҙең башҡа өлкәләре топонимияһынан да ҡайһы бер айырымлығын күрһәтә. Был айырмалыҡ лексика, һүҙьяһалыш һәм фонетиканың ҡайһы бер үҙенсәлектәренә ҡағыла.[25]

Каспийҙан Тибетҡа тиклемге биләмәләрҙә оҙайлы осор дауамында сөғд теле халыҡ-ара тел була. Уның яҙмаһы уйғыр, монгол һәм маньчжур яҙмаларына нигеҙ булып торған. Сөғд теле шулай уҡ Ҡытайҙың төньяҡ-көнбайышындағы Тарим бассейны төбәгендәге Турфан ҡала-оазисында (хәҙерге Шеңжан) күҙәтелә. 581 йылда Монголияла яҙылған сөғд Бугут яҙыуына ҡарағанда, сөғд теле шулай уҡ боронғо гөктөркиҙәр төҙөгән Төрки ҡағанатының рәсми телдәренең береһе булған[23][26].

Һуңыраҡ сөғд теле Сөғд территорияһынан классик фарсы (һәм уның тажик диалекты) һәм төрки телдәр менән ҡыҫырыҡлап сығарыла[27].

Әммә сөғд (ягноб йәки яңы сөғд) теле әлегә тиклем Тажикстандың Сөғд өлкәһендә һәм Дүшәнбе тирәһендә аҙ һанлы ягноб халҡы (төрлө баһалар буйынса 2 меңдән 12 меңгә тиклем кеше һөйләшә) һәм таулы урындарҙағы Пенжикент (баһалар буйынса 500-700 кеше) телендә ҡулланыла[10][28].

Үзбәк телендә сөғд теле реликттары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Билдәле шәрҡиәтсе М. Андреев фекеренсә, сөғд теленән ҡайһы бер һүҙҙәр Урта Азия төрки, ә һуңынан үзбәк теле лексикаһы составына инә, мәҫәлән, күп - күп (үзб. köp), ҙур кәттә (үзб. kəttə), кәлтә - ҡыҫҡа йәки бәләкәй (үзб. kalta)[29].

Тығыҙ төрки-сөғд бәйләнештәре төрки теленән сөғд теленә һәм, киреһенсә, сөғд теленән төрки теленә үҙләштереүгә булышлыҡ итә[30][31].

Сәнғәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пенжикент диуарҙарында һүрәтләнгән сөғд мәжлесендә һыйланыусылар, Тажикстан, б. Э. VII быуаты
Хәрби фил өҫтөндә ултырған кешегә һөжүм итеүсе юлбарыҫтар һүрәте фрагменты, б. э. VII быуаты]]

VII быуат уртаһындағы Афрасиаб һынлы сәнғәте Сәмәрҡәндтә сөғд сәнғәтенең һаҡланып ҡалған һирәк өлгөһөн күрһәтә. Көндәлек тормош күренештәрен һәм сит ил илселәренең килеүе кеүек ваҡиғаларҙы күрһәткән картиналар аристократик йорттар емереклектәрендә һаҡлана. Был һарай резиденцияларының ҡайһыһылыр Сәмәрҡәнд хакимдарының рәсми һарайы булып хеҙмәт итеү-итмәүе асыҡ түгел[32] Л. И. Альбаум фекеренсә, афрасиаб һынлы сәнғәтенең көнбайыш стенаһындағы фигураларҙың иң күп һанлы төркөмө төркиҙәрҙең һүрәте булып тора[33]

Иң боронғо һаҡланып ҡалған сөғд монументаль диуар рәсемдәре V быуатҡа ҡарай Һәм Тажикстандың Пенжикент ҡалаһында урынлашҡан[32]. Беҙҙең көндәргә килеп еткән сәнғәт ҡомартҡыларынан беҙ сөғд йәмғиәте һәм сәйәси тарихы тураһында ғына түгел, ә боронғо сөғд ышаныуҙары тураһында ла күп нәмә беләбеҙ. Мәҫәлән, сөғд будда пантеоны боронғо иран илаһтарын үҙ эсенә ала. Етеһыуҙа дөйә балаһы эргәһендә ҡулдарын һуҙып торған ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ илаһтарының ялғаныуын (Сәмәрҡәнд һәм Пенжикент һүрәттәрендә сағылыш тапҡан буддизмға тиклемге мотив) һүрәтләнгән алтын менән ялатылған сөғд бронза айылдары табылған[32].

Сәнғәттә төрки-сөғд үҙ-ара йоғонтоһо Б.И. Маршактың тикшеренеү предметы була. Ул сөғд сәнғәтенә һәм боронғо төрки сәнғәтенә дөйөм героик идеалды кәүҙәләндергән яҡын зооморф мотивтар хас булған, тип иҫәпләй. VI-VIII быуаттарҙағы сөғд терракота статуэткаларын өйрәнгән[34]. Ф. Заславская һәм В. Мешкерис шулай уҡ сөғдлеләрҙең коропластикаһында боронғо төрки тема булыуын билдәләй (төрки яугир—һыбайлыларҙың һүрәттәре) боронғо төрки тема булыуын билдәләй.[35]

Кейемдәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ике енестең дә кейеме яҡшы уҡ беше була, билдең һәм беләҙектең тар булыуы юғары баһалана. Сөғдлеләрҙең ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ кейемдәре элементтары оҡшаш булған. Ҡулбаш кейеме өс төҫтә, ә күлдәктәре һәм салбарҙары ғәҙәттә ҡыҙыл, аҡ төҫтә була… Өлкән ир-егеттәр һәм ҡыҙҙар кейемдәре силуэты киң яурындарҙы һыҙыҡ өҫтөнә алған һәм билгә табан тарайған; аристократ ҡатын-ҡыҙ кейеме силуэттары ҡатмарлыраҡ була. Сөғд кейеме, шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер тәүге элементтарын һаҡлап ҡалып, артабанғы быуаттарҙа исламлаштырыу процесын кисерә. Улар урынына сәлләләр һәм кафтандар тарала башлай[36].

Безекликтағы Мең Будда Мәмерйәһендәге рәсемдәрҙә ике будда монахы (Турфан оазисы, Шеңжан, Ҡытай, б. э. IX быуаты). Фон Леок фекеренсә (1913), зәңгәр күҙле ҡыҙғылт-һары сәсле монах тохар булыуы мөмкин[37]. Шул уҡ ваҡытта Тан дәүерендәге (VII-VIII быуаттар) һәм Уйғыр ҡағанаты (IX-XIII быуаттар) том же пещерном храме (№ 9) сөғдлеләрҙең фигуралары шул уҡ мәмерйә ғибәҙәтханаһындағы (no 9) һүрәттәрҙә шул уҡ төньяҡ европеоид һыҙаттарға эйә[38][39].
Пранидхи күренештәре, Безекликтағы 9-сы ғибәҙәтхана (20-се мәмерйә) (Шеңжан, Ҡытай, б. э. IX быуаты) Будда алдында баш эйгән фигуралар менән. Европеоид һыҙаттары һәм йәшел күҙҙәре, шулай уҡ Сәс әниҙәр Иранында фарсы кенәздәре кейгән һул яҡтағы фигураның (йәшел кейемдә) башлыҡтары арҡаһында, Альберт фон Лекок уларҙы фарсылар менән тиңләштерә[40]. Хәҙерге ғалимдар фекеренсә, был сөғдлеләр булыуы мөмкин.[39].
Йөҙөнә битлек ҡаплаған үҙенсәлекле эшләпәле сөғдлене, бәлки, дөйә ҡыуыусыны йәки хатта ғибәҙәтханала хеҙмәт иткән зороастрий руханийын һүрәтләгән (Тан династияһы) ҡытай балсыҡ фигураһы. Б. э. VIII быуаты. Йөҙ битлеге изге утты кеше һулышы менән бысратыуҙан һаҡлау өсөн ҡулланылған. (Көнсығыш сәнғәте музейы (Турин), Италия) Museum of Oriental Art (Turin)[41].
Буддаға тубыҡланып бүләк итеүсе сөғдлеләр (фреска, ентекле), Безеклик, Тарим бассейнының көнсығыш өлөшөндәге Турфан янында, Ҡытай, VIII быуат

Төркиҙәрҙең Үҙәк Азиялағы өҫтөнлөклө урыны уларҙың костюмдарының популярлығына килтергән. Был осраҡта сит ҡала мөхитендә этник билдәләр декоратив элемент булараҡ сығыш яһаған. Мәҫәлән, Афрасиаб һынлы сәнғәтендә төрки кафтандарҙың итәгендә ҡабырға киҫелештәре булмай, яғалары һәм ең остары декоратив туҡыма менән көпләнгән һәм һарай кейеме стиленә ярашлы мөмкин тиклем оҙон булған. Әммә Пенжикент һынлы сәнғәтендә төрки кейемдең декоратив туҡыма менән көпләнгән ҡабырға киҫелештәре булған, итәктәре биҙәлә һәм яғаһының биҙәлеше үҙгәрә[42].

Дине[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был осорҙа Сөғд батшалығында зороастризм өҫтөнлөк итә. Төбәк халҡы араһында зороастрий аллаларынан бактрий алиһәһе Нана[43] Һәм Митра популяр була.

Нана культы шумерҙан килеп сыҡҡан, ә һуңыраҡ уны аккадтар, эламиттар, арамейҙар, грек-эллинистар, мысырҙар, сүриәлеләр, һуңынан сөғдлеләр, хорезмийҙар, бактрийҙар ҡабул иткән[44]. Әммә сөғд халҡы башҡа илаһтарға ла табына. Б. э. V—VII быуаттарҙа Сөғд батшалығында мәйеттәрҙең һөйәктәре ерләнгән, был ут, һыу һәм ергә табыныу, йәғни зороастризм менән бәйле. Таҙартылған һөйәктәр махсус керамик ваза — оссуарийҙарға, йәки «һөйәксәләргә» («костницы») йыйылған, һуңынан улар ҡала диуары артында төҙөлгән кәшәнә — наустарҙа һаҡланған[45]. Бындай традиция Иранға хас түгел, унда, күрәһең, зороастризмдың икенсе варианты өҫтөнлөк иткән.

Сөғд йәмғиәте төрлө дини йүнәлештәргә (буддизм, манихейлыҡ, несторианлыҡ, зороастризм) толерантлыҡ менән айырылып торған. Сөғдлеләр һәм уларҙың теле тураһында мәғлүмәттең төп сығанаҡтары булып беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән дини текстар тора.

Кипр епискобы (315—403), Изге (Свяятитель) Епифаний, Апостол Андрей Первозванный тураһында һөйләгәндә, ул Ғайса Мәсихтең Инжилын скифтарға һәм сөғдлеләргә вәғәзләгәнен күрһәтә[46].

Сөғд һәм төрки халыҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көнсығыш белгестәре мәғлүмәттәре буйынса, факттар сөғдлеләрҙең төркиҙәр менән яҡынайыуын һәм ҡушылыуын асыҡ күрһәтә. Мәҫәлән, VII-VIII быуаттарҙа Сөғд батшалығынан Дуньхуанға күсеп килгән сөғдлеләр күбеһенсә төрки исемдәр йөрөткән, өҫтәүенә был исемдәрҙе улар Сөғд дәүләтендә үк алған[47].

Сөғд һәм төрки телдәрен үҙ-ара байытыу процесы барған. Боронғо төрки ҡағандарының иртә эпиграфик яҙмаларында сөғд теле рәсми тел булып торған. Муг документтарының сөғд текстарында төрки теле үҙләштермәләре осрай. Мәҫәлән, «yttuku» — «йүнәлтеү», «илселек», «bediz» — «һырлау, орнамент» һәм башҡалар. Муг документтарының береһендә Пенжикент хакимы һарайында «тархан» төрки титулы теркәлгән. Унда «sozum» — «минең бойороғом», һүҙмә — һүҙ «минең һүҙем» тигән төрки һүҙ осрай[48][49].

Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Персеполь Ападанаһынан Әһәмәниҙәр рельефында фарсы батшаһы Дарий I-гә бүләк тапшырыусы сөғдлеләр, б. э. т. V быуат}}
    Персеполь Ападанаһынан Әһәмәниҙәр рельефында фарсы батшаһы Дарий I-гә бүләк тапшырыусы сөғдлеләр, б. э. т. V быуат}}
  • Төньяҡ Ци династияһының ҡытай согдий саркофагында һүрәтләнгән сөғдлеләр (б. э. 550-577 йй.)
    Төньяҡ Ци династияһының ҡытай согдий саркофагында һүрәтләнгән сөғдлеләр (б. э. 550-577 йй.)
  • Ҡытай (Көнсығыш Хань, б. э. 25-220 йй.) Типик сөғд башлығын кейгән Ебәк юлы сөғд карауан оҙатыусыһының керамик статуэткаһы
    Ҡытай (Көнсығыш Хань, б. э. 25-220 йй.) Типик сөғд башлығын кейгән Ебәк юлы сөғд карауан оҙатыусыһының керамик статуэткаһы
  • Сөғд яугирҙәре, Көнсығыш Хань, б. э. III быуат башы, полихром терракота. Гиме музейы, Париж
    Сөғд яугирҙәре, Көнсығыш Хань, б. э. III быуат башы, полихром терракота. Гиме музейы, Париж
  • Сөғд һарай яны кешеһенең һоро керамика статуэткаһы, Ҡытай Тан династияһы, б. э. VII быуаты
    Сөғд һарай яны кешеһенең һоро керамика статуэткаһы, Ҡытай Тан династияһы, б. э. VII быуаты
  • Ҡытай, Көнсығыш Хань. Ике көмөрөлө (бактриан) дөйәлә һыбай сөғд сауҙагәренең фарфор статуэткаһы
    Ҡытай, Көнсығыш Хань. Ике көмөрөлө (бактриан) дөйәлә һыбай сөғд сауҙагәренең фарфор статуэткаһы
  • Дөйә менән сөғдле. Сань-цай стилендәге глазурланған керамика, Тан осоро (618-907 йй.).
    Дөйә менән сөғдле. Сань-цай стилендәге глазурланған керамика, Тан осоро (618-907 йй.).
  • Бохара хакимы Хунактың сүкелгән тәңкәһе, б. э. VIII быуат башы, аверсында таж кейгән хаким һәм реверсында зороастрий ут миһрабы һүрәтләнгән
    Бохара хакимы Хунактың сүкелгән тәңкәһе, б. э. VIII быуат башы, аверсында таж кейгән хаким һәм реверсында зороастрий ут миһрабы һүрәтләнгән
  • Сәмәрҡәнд хакимының Тархун тәңкәһе
    Сәмәрҡәнд хакимының Тархун тәңкәһе
  • Сөғд батшалығының тәңкәләре
    Сөғд батшалығының тәңкәләре
  • Юэчжи (һулда) ҡалҡан артында (уңда) сөғдле менән һуғыша, Ноин-Ула келәме, б. э. I быуаты[50]
    Юэчжи (һулда) ҡалҡан артында (уңда) сөғдле менән һуғыша, Ноин-Ула келәме, б. э. I быуаты[50]
  • Сөғд сауҙагәре Ань Цзя төрөк юлбашсыһы менән уның тирмәһендә. Б. э. 579 й.
    Сөғд сауҙагәре Ань Цзя төрөк юлбашсыһы менән уның тирмәһендә. Б. э. 579 й.
  • Сөғдлеләр тост әйтә, ҡытай баш кейемендәге ҡатын-ҡыҙҙар. Аньяндың ерләү саркофагы, б. э. 550-577 йй.[51]
    Сөғдлеләр тост әйтә, ҡытай баш кейемендәге ҡатын-ҡыҙҙар. Аньяндың ерләү саркофагы, б. э. 550-577 йй.[51]
  • Сөғд музыканттары һәм хеҙмәтселәре, б. э. 580 йылы
    Сөғд музыканттары һәм хеҙмәтселәре, б. э. 580 йылы
  • Хутэндың сөғд бейеүсеһе, Сюдин ғибәҙәтханаһы пагодаһы, Аньян, Хэнань провинцияһы, Ҡытай, Тан династияһы, VII быуат
    Хутэндың сөғд бейеүсеһе, Сюдин ғибәҙәтханаһы пагодаһы, Аньян, Хэнань провинцияһы, Ҡытай, Тан династияһы, VII быуат
  • Ҡытайҙа сөғд чиновнигының Виркака кәшәнәһе. Сианда б. э. 580 йылында, Төньяҡ Чжоу династияһы осоронда төҙөлгән. Сиань ҡала музейы.
    Ҡытайҙа сөғд чиновнигының Виркака кәшәнәһе. Сианда б. э. 580 йылында, Төньяҡ Чжоу династияһы осоронда төҙөлгән. Сиань ҡала музейы.
  • Тан династияһы сөғд сауҙагәрҙәренең бактрианға атланған сань-цай стилендәге статуэткаһы
    Тан династияһы сөғд сауҙагәрҙәренең бактрианға атланған сань-цай стилендәге статуэткаһы
  • Иерихон ҡамауы һүрәтләнгән аников тәрилкәһе. Моғайын, Ул Етеһыуҙа урынлашҡан сөғд несториан общинаһы өсөн эшләнгәндер.
    Иерихон ҡамауы һүрәтләнгән аников тәрилкәһе. Моғайын, Ул Етеһыуҙа урынлашҡан сөғд несториан общинаһы өсөн эшләнгәндер.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Ронг Синьцзян, «Согдийский караван, изображённый в разрезах каменного саркофага От «Могилы Ши Северного Чжоу» в «Китайской археологии». Том 6, выпуск 1, стр. 181-185, ISSN (Online) 2160-5068, ISSN (Print) 5004-4295, DOI: 10.1515 / CHAR.2006.6.1.181, январь 2006 г.
  2. ↑ Кляшторный, С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2005.
  3. ↑ Владимир Лившиц: Почему в Хорезме писали на верблюжьей челюсти — Общество — Новости Санкт-Петербурга — Фонтанка.Ру. Дата обращения: 26 февраль 2021. Архивировано 25 март 2018 года.
  4. ↑ Tajikistan: History (ингл.). Encyclopedia Britannica. Дата обращения: 30 апрель 2019. Архивировано 12 декабрь 2010 года.

  5. ↑ Library of Congress: Country Studies; «Tajikistan — Historical & Ethnic Background» 2018 йыл 13 март архивланған.:

  6. ↑ 维吾尔祖先之–粟特人（Sogdian） | Ilham Tohti Institute (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 май 2023.
  7. ↑ Народы Средней Азии и Казахстана. Т.1. Под редакцией С. П. Толстова, Т. А. Жданко, С. М. Абрамзона, Н. А. Кислякова. М., 1962, с. 82.
  8. ↑ Народы России: Атлас культур и религий / отв. ред. В.А. Тишков, А.В. Журавский, О.Е. Казьмина. М.: ИПЦ «Дизайн. Информация. Картография», 2008, с.196.
  9. ↑ Ахмадали Аскаров. История происхождения узбекского народа / Под редакцией коллегии Академии наук р. Узбекистан. — Ташкент, 2018. — С. 12—13. — 683 с. — ISBN ISBN 978-9943-25-530-2.
  10. ↑ 10,0 10,1 Ягнобской язык // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

  11. ↑ Лившиц В. А., История изучения Согда // Рахмат-наме: Сборник статей к 70-летию Р. Р. Рахимова / Отв. ред. М. Е. Резван. СПб.: МАЭ РАН, 2008, с. 191—192
  12. ↑ Кляшторный С. Г. Сирийское имя согдийского вельможи в древнетюркском тексте из Тувы // Тюркологический сборник 2009—2010: Тюркские народы Евразии в древности и средневековье. М.: Восточная литература, 2011. С. 199
  13. ↑ (1 January 2019) «The Funerary Couch of An Jia and the Art of Sogdian Immigrants in Sixth-century China». The Burlington Magazine.
  14. ↑ Мусульманские и китайские источники о возникновении Бухары и согдийских династиях Средневековья 2023 йыл 15 ноябрь архивланған.
  15. ↑ О вооружении Согда VII—VIII в. — «Сообщения Республиканского историко-краеведческого музея Таджикской ССР», вып. 1, Сталинабад, 1952. С. 61-67
  16. ↑ 17. Лившиц В. А. Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Юридические документы и письма. — М., 1962, с. 132—133
  17. ↑ Согдийские тексты с горы Муг. Чтение, перевод, комментарий. Выпуск II. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и комментарии В. А. Лившица. М., 1962.
  18. ↑ Согдийские тексты с горы Муг. Чтение, перевод, комментарий. Выпуск II. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и комментарии В. А. Лившица. М., 1962, с.116-117.
  19. ↑ Luce Boulnois (2005), Silk Road: Monks, Warriors & Merchants, Odyssey Books, pp 239—241, ISBN 962-217-721-2.
  20. ↑ 20,0 20,1 Chisholm, Hugh, ed. (1911), "Ҡалып:Cite wikisource/make link", Encyclopædia Britannica (11th ed.), Cambridge University Press 
  21. ↑ Kazuo Enoki (1998), «Yü-ni-ch'êng and the Site of Lou-Lan», and «The Location of the Capital of Lou-Lan and the Date of the Kharoshthi Inscriptions», in Rokuro Kono (ed.), Studia Asiatica: The Collected Papers in Western Languages of the Late Dr. Kazuo Enoki, Tokyo: Kyu-Shoin, pp 200, 211-57.
  22. ↑ Christopoulos, Lucas (August 2012), «Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC — 1398 AD)», in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, No. 230, Chinese Academy of Social Sciences, University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, pp 20-21 footnote #38, ISSN 2157-9687.
  23. ↑ 23,0 23,1 C.E.Bosworth, M.S.Asimov. Language situation and scripts // History of Civilizations of Central Asia (инг.). — Delhi (2003): Motilal Banarsidass Publ, 1992. — Vol. IV Part two. — P. 323. — 745 p. — ISBN 8120815963. Архивная копия от 13 февраль 2021 на Wayback Machine
  24. ↑ Дьяконов И. М., Дьяконов М. М., Лившиц В. А. Документы из древней Нисы (Дешифровка и анализ). // Материалы Южно-Туркменской Археологической Комплексной Экспедиции, Вып. 2. — М.—Л., 1951. С. 47
  25. ↑ Лурье П.Б. Топонимические данные о бухарском диалекте согдийского языка // Бухарский оазис и его соседи в древности и средневековье. Санкт-Петербург, 2015, С.138
  26. ↑ Mark J. Dresden (1981), «Introductory Note», in Guitty Azarpay, Sogdian Painting: the Pictorial Epic in Oriental Art, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, p. 9.
  27. ↑ Согдийский язык / С. П. Виноградова // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  28. ↑ Хромов, 2005, p. 513—521
  29. ↑ Андреев М. С., О таджикском языке настоящего времени // Материалы по истории таджиков и Таджикистана. Сборник 1. Сталинабад: Госиздат при СНК Таджикской ССР, 1945, с. 67.
  30. ↑ Лившиц В. А. Согдийцы в Семиречье: лингвистические и эпиграфические свидетельства. // Красная речка и Бурана.- Фрунзе. 1989, с. 79-80
  31. ↑ Дыбо, А. В., Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков, 2004
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 A. M. Belenitskii and B. I. Marshak (1981), «Part One: the Paintings of Sogdiana» in Guitty Azarpay, Sogdian Painting: the Pictorial Epic in Oriental Art, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, p. 47, ISBN 0-520-03765-0.
  33. ↑ Альбаум Л. И., Живопись Афрасиаба. Т.: 1975, с.28
  34. ↑ Маршак Б. И. Согдийское серебро. Очерки по восточной торевтике. М.: Наука, 1971, с.81
  35. ↑ Мешкерис В. А. Коропластика Согда. Душанбе: Дониш, 1977, с.57.
  36. ↑ Sergey A,Yatsenko. The Late Sogdian Costume (the 5th – 8th centuries) (ингл.) (2003). Дата обращения: 23 сентябрь 2017. Архивировано 11 май 2019 года.
  37. ↑ von Le Coq, Albert. (1913). Chotscho: Facsimile-Wiedergaben der Wichtigeren Funde der Ersten Königlich Preussischen Expedition nach Turfan in Ost-Turkistan Архивная копия от 15 сентябрь 2016 на Wayback Machine. Berlin: Dietrich Reimer (Ernst Vohsen), im Auftrage der Gernalverwaltung der Königlichen Museen aus Mitteln des Baessler-Institutes, Tafel 19 Архивная копия от 15 сентябрь 2016 на Wayback Machine. (Accessed 3 September 2016).
  38. ↑ Gasparini, Mariachiara. «A Mathematic Expression of Art: Sino-Iranian and Uighur Textile Interactions and the Turfan Textile Collection in Berlin Архивная копия от 25 май 2017 на Wayback Machine», in Rudolf G. Wagner and Monica Juneja (eds), Transcultural Studies, Ruprecht-Karls Universität Heidelberg, No 1 (2014), pp 134–163
  39. ↑ 39,0 39,1 Hansen, Valerie (2012), The Silk Road: A New History, Oxford University Press, p. 98, ISBN 978-0-19-993921-3.
  40. ↑ von Le Coq, Albert. (1913). Chotscho: Facsimile-Wiedergaben der Wichtigeren Funde der Ersten Königlich Preussischen Expedition nach Turfan in Ost-Turkistan Архивная копия от 15 сентябрь 2016 на Wayback Machine. Berlin: Dietrich Reimer (Ernst Vohsen), im Auftrage der Gernalverwaltung der Königlichen Museen aus Mitteln des Baessler-Institutes, p. 28 Архивная копия от 23 август 2017 на Wayback Machine, Tafel 20 Архивная копия от 23 август 2017 на Wayback Machine. (Accessed 3 September 2016).
  41. ↑ Lee Lawrence. (3 September 2011). "A Mysterious Stranger in China" Архивная копия от 5 декабрь 2017 на Wayback Machine. The Wall Street Journal. Accessed on 31 August 2016.
  42. ↑ Майтдинова Г. М. Этнические знаки в раннесредневековом костюме населения Средней Азии // Средняя Азия и мировая цивилизация. Т., 1992. С. 881
  43. ↑ Tanabe, Katsumi. «Nana on Lion East and West in Sogdian Art». Orient 30 (1995): 309—334.
  44. ↑ Westenholz, Joan Goodnick. «Trading the symbols of the goddess Nanaya». In Religions and Trade, pp. 167—198. Brill, 2014.
  45. ↑ 8. Булатова В. А., Шишкина Г. В. Самарканд — музей под открытым небом. Ташкент, 1986
  46. ↑ . — Русская Православная Церковь. Издательство Московской патриархии, 2001. — С. 4. — 528 с. — ISBN Апостол.
  47. ↑ Чугуевский Л. И., Новые материалы к истории согдийской колонии в районе Дуньхуана // Страны и народы Востока — 1971 — вып. Х. с.153
  48. ↑ Лившиц В. А., Согдийцы в Семиречье: лингвистические и эпиграфические свидетельства // Красная речка и Бурана. Фрунзе. 1989, с. 79-80
  49. ↑ Лившиц В. А., Согдийские документы с горы Муг. Выпуск 2. Чтение. Перевод. Комментарий. Юридические документы и письма. М., 1962, с. 29, 55
  50. ↑ (2012) «Yuezhi on Bactrian Embroidery from Textiles Found at Noyon uul, Mongolia». The Silk Road 10.
  51. ↑ (1958) «Central Asians on a Northern Ch'i Gate Shrine». Artibus Asiae 21 (1). DOI:10.2307/3249023. ISSN 0004-3648.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Иранские народы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сөғд_халҡы&oldid=1268639» битенән алынған