Феодализм

Феодализм
Кем хөрмәтенә аталған	феод[d]
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	Неофеодализм[d]
Эра	Урта быуаттар
Феодализм Викимилектә

Феодализм (лат. feudum) —йәмғиәттең (аграр типтағы, индустриаль) төп иҡтисади ресурстары булып ер һаналған һәм ул феодалдар милкендә булған Урта быуаттар һәм иртә Яңы ваҡыт ҡатлам-синфи структуралы тарихи осоро.

Характеристикаһы

«Феодализм» һүҙе иң тәүҙә суд практикаһы термины була, ун етенсе быуатта инглиз юристары милек тибын билдәләү өсөн ҡуллана. Ижтимағи-сәйәси термин булараҡ, уны Буленвилье һәм уның артынса Монтескье ҡулланған. Европала Урта быуаттарға тура килгән кешелектең социаль-иҡтисади тарихы булараҡ феодализм осоро хаҡында күҙаллау XIX быуат башындағы француз тарихнамәһендә, тәү сиратта Гизо тарафынан, үҫтерелә. Ю. Н. Давыдовҡа ярашлы, был төшөнсәне фәнни әйләнешкә Сен-Симон индергән.

Рус дәүләтенә ҡарата феодализм концепцияһын тәүге тапҡыр Н. А. Полевой үҙенең «Истории русского народа» («Урыҫ халҡы тарихы», 1-6 томдар, 1829—1833) хеҙмәтендә ҡуллана. Артабан Н. П. Павлов-Сильванский «рус феодализмы» концепцияһын нигеҙләргә тырыша.

Марксизмда феодализм ҡол биләүселек ҡоролошо менән сағыштырғанда күпкә юғарыраҡ ижтимағи-иҡтисади формацияларҙың береһе булараҡ ҡарала. Философ А. Д. Майданский билдәләүенсә, формациялар Карл Маркс тарафынан сығарылмаған, ә эмпирик мәғлүмәттәр булараҡ ҡына билдәләнгән, ә «иҡтисади формация төшөнсәһе Маркста яртылаш эмпирик булып ҡала (быны хеҙмәттәрендәге формациялар һанын төрлөсә телгә алыуы иҫбатлай)».

XX быуатта төрлө тарихи мәктәптәр феодализмдың төрлө концепцияларын ҡуйған; ҡайһы берәүҙәр был терминды бөтөнләй ҡулланмаған.

Феодаль мөнәсәбәттәрҙә ер хужалары (феодалдар) иерархия баҫҡысына теҙелгән: түбәнге (вассал) хеҙмәте өсөн ер бүлеме (лен, феод йәки фьеф) һәм бойондороҡһоҙ крәҫтиәндәр өҫтә торғандан (сеньор) ала. Монарх хакимлыҡ итә, ләкин уның власы, ғәҙәттә, ҙур сеньорҙарҙың вәкәләттәре менән сағыштырғанда, һиҙелерлек көсһөҙ. Улар, үҙ сиратында, үҙҙәренән түбәнерәк торған (континенталь Европаның күп дәүләттәрендә ғәмәлдә булған «минең вассалымдың вассалы — минең вассалым түгел» принцибы) бөтә ер биләүселәр өҫтөнән абсолют власҡа эйә түгел.

Феодализм осоронда матди байлыҡ етештереүсе бойондороҡло крәҫтиән булған, ул, ҡолдан һәм ялланма эшсенән айырмалы рәүештә, үҙ хужалығын алып барған, күпселек осраҡта — үҙ аллы, йәғни хужа булған. Крәҫтиән ихатаның, төп етештереү сараларының хужаһы булған. Ул ерҙең хужаһы булып та сығыш яһаған, әммә ул — буйһоноусы милексе, феодал иһә юғары милексе булған. Ерҙең юғары хужаһы — бер үк ваҡытта ҡул аҫтындағы ер милекселәре шәхестәренең, шул рәүешле уларҙың эшсе көстәренең юғары хужаһы. Бында, ҡоллоҡ осрағындағы кеүек, эксплуататорға иҡтисади булмаған, ләкин тулы түгел, ә юғары бәйлелек бар. Шуға күрә крәҫтиән, ҡолдан айырмалы рәүештә, — үҙ шәхесенең һәм эшсе көсөнөң хужаһы, ләкин тулы түгел, ә буйһоноусы хужаһы. Шулай итеп, ер биләмәһе генә түгел, хеҙмәткәрҙәр шәхесе лә бүлгеләнгән булған.

Күп кенә концепциялар буйынса, көнбайыш Европала феодализм беҙҙең эраның V быуатында, һуңғы Рим империяһында уҡ урынлаша башлаған. Көнбайыш Европала феодализмдың айырылып торған һыҙаттары — юғары дәрәжәлә сәйәси үҙәкһеҙлек, донъяуи һәм дини властар дуализмы, Европа ҡалаһының һөнәр һәм сауҙа үҙәге булараҡ үҙенсәлеге, горизонталь йәмәғәт структураларының иртә үҫешеүе, күмәк халыҡҡа асыҡ һәм шәхси хоҡуҡ. Һуңынан, Урта быуаттарҙа, ул Европала буржуаз революцияларға тиклем хакимлыҡ итә башлай. Феодаль төҙөлөшкә алмашҡа капиталистик төҙөлөш килә.

феодализм осоронда иҡтисади өлкәлә ер биләүселәр һәм ерҙе файҙаланыусылар бер-береһенән ҡырҡа айырыла һәм бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуйыла: милек һәм милек менән файҙаланыу ваҡлана, һуңғыһы ғына түгел, беренсеһе лә шартлы (сикләнгән) сифатҡа эйә була.

Феодализм осоронда сәйәси ҡоролош өлкәһендә дәүләт берҙәмлегенең түбәнәйеүе һәм үҙәкләштереүсе юғары властың көсһөҙләнеүе күҙәтелә: дәүләт территорияһы өлөштәргә бүленә һәм дәүләт прерогативаһы тарҡала, шул өлөштәрҙең хужалары ҡулына күсә (феодаль тарҡалыш); ер биләүселәр «хакимдар»ға әүерелә. Феодаль закондар хакимлығында көрәш союздан көслөрәк булған, көс — хоҡуҡтан мөһимерәк: тормош учреждениеларға ҡарағанда, дөйөм ҡанундарға ҡарағанда шәхси йәки төркөм инициативаһына — телдән, урындағы, бик тотороҡһоҙ йолаларға нығыраҡ буйһонған.

Был дәүерҙә һуғыш килешеүҙәрҙе һәм хоҡуҡтарҙы һаҡлауҙың берҙән-бер ысын формаһы ғына түгел, шулай уҡ уларҙы боҙоу арҡаһында өлгәшелгән өҫтөнлөктәрҙе нығытыу, уның ҡаты, даими юридик һәм дәүләт нормаларын әҙерләүгә ҡамасаулау сараһы ла булып тора. Юғары сәйәси власть феодализм ваҡытында шәхси милек предметы булған; сеньорҙар араһында «шәхси һуғыштар» милләттәр араһында ҡораллы бәрелештәр урынын биләй. Һәр затлы сеньор "һуғыш хоҡуғы"на эйә булған һәм, яҡын сеньорынан тыш, башҡа берәйһенә ҡаршы һуғыш алып бара алған.

Ниһайәт, шәхестең дәүләткә һәм шәхестәргә мөнәсәбәттәре өлкәһендә шулай уҡ шәхси хоҡуҡи (күмәк халыҡ хоҡуҡи) принциптарҙың өҫтөнлөк итеүе һәм дөйөм закон урынына шәхси килешеүҙең башланыуы билдәләнә.

Феодализмдың барлыҡҡа килеүе

Феодализмдың килеп сығышы, һуңғы стадияһы хәрби демократия булған ырыу-ҡәбилә ҡоролошоноң тарҡалыуы менән бәйле. Ырыу дружиналары яугирҙәре хәрби хеҙмәте өсөн (айырыуса яулап алғанда) крәҫтиәндәре менән ер алған һәм шул рәүешле феодалға әүерелгән. Ырыу юғары ҡатламы вәкилдәре лә ер биләүсегә әүерелгән.

Шулай уҡ элекке Көнбайыш Рим империяһы территорияларында феодализм үҫешенә латифундиялар булышлыҡ иткән, ҡайһы бер ҡолдарға ер участкалары бирелгән һәм улар колондарға әйләнгән.

Ҙур Рәсәй энциклопедияһы (БРЭ) билдәләп үтеүенсә, СССР-ҙа феодализм генезисы теорияһын эшләүҙә А. И. Нехусыхин хәл иткес роль уйнаған.

Көнбайыш Европанан ситтә феодализм

Көнбайыш Европанан ситтә феодаль мөнәсәбәттәр (классик төрҙә аңлауҙа) булғанмы, юҡмы (теге сәйәси-иҡтисади мөнәсәбәттәрҙе феодаль тип ҡарарға мөмкинме) тураһында төрлө фекерҙәр бар. Марк Блок феодализмды башлыса үҙенсәлекле тарихи шарттар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән Көнбайыш Европа феномены тип иҫәпләгән һәм Европа феодализмының түбәндәге һыҙаттарын айырып күрһәткән: крәҫтиәндәрҙең бойондороҡлолоғо; феод институты булыуы, йәғни ер менән файҙаланыу хоҡуғы өсөн хеҙмәт өсөн түләү; хәрби ҡатламда вассал мөнәсәбәттәр һәм яугир-рыцарҙарҙың өҫтөнлөгө; дәүләттең үҙәкләштерелгән дәүләт власының булмауы өҫтөнлөк итеүе; көсһөҙ дәүләт һәм ағай-энелек мөнәсәбәттәренең бер үк ваҡытта йәнәш йәшәүе.

Йәмғиәт үҫешенең универсаль стадияһы булараҡ феодализм концепцияһы тәнҡитенең төп аспекттары күпселек Европа булмаған ареал йәмғиәттәрендә эре шәхси ер биләү, крепостной хоҡуҡ, хеҙмәтле ҡатламдың иммунитеты кеүек системалы-мөһим элементтарҙың булмауына ҡайтып ҡала. Марк Блок йәмәғәт ҡоролошон иҡтисади ҡоролош менән тиңләштереүгә ҡәтғи ҡаршы килгән:

Был хатта тарихсыларҙа ла тамыр йәйгән йән көйҙөргөс ғәҙәт ике һүҙбәйләнеште ҡатнаштырырға тырыша: «феодаль система» һәм «сеньориаль система». Был тулыһынса хәрби аристократия хакимлығына, крәҫтиәндәрҙең тәбиғәте менән тулыһынса айырылып торған, өҫтәүенә, күпкә алдараҡ барлыҡҡа килгән, оҙағыраҡ дауам иткән һәм бөтә донъяла нығыраҡ таралған мөнәсәбәттәр комплексына нигеҙһеҙ оҡшатыу.

Теүәл мәғәнәлә тәүҙә Франция, Көнбайыш Германия һәм Төньяҡ Италия ғына, ә һуңынан — Англия һәм көньяҡ Италия феодаль булған, тип иҫәпләгән Марк Блок. Был үҙәк ядроға теге йәки был дәрәжәлә феодализацияланған өлкәләр — төньяҡ-көнбайыш Испания һәм Саксония тоташҡан. Был сиктәрҙән ситтә Европала — Скандинавия илдәрендә лә, Ирландияла ла, Балҡан ярымутрауында ла, Үҙәк һәм Көнсығыш Европала ла феодализм булмай феодаль булмай.

Совет тарихсыһы Аронковлевич Гуревич феодализмды Көнбайыш Европаға ғына хас тип һанай. Уның фекеренсә, феодализмдың барлыҡҡа килеүенә Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе барышында вәхши элементтың үтеп инеүе һәм был башланғыстарҙың Көнбайыш Европаның үҙенсәлекле географик, климат һәм демографик шарттарында һуңғы антиклыҡ цивилизацияһы менән бәрелешеүе һәм уларҙың артабанғы үҙ-ара килешеп эш итеүе сәбәпсе.

П. Н. Милюков фекеренсә, феодаль төҙөлөштөң ырыу һыҙаттары бөтә ерҙә лә бер үк: көслө, сәйәси һәм шәхси өҫтөнлөктөң көсһөҙгә буйһоноуы менән ҡушылыуы. Әммә ошо дөйөм һыҙаттар янында айырым, урындағы феодаль ҡоролоштоң «индивидуаль физиономия»һын билдәләүсе шәхси һыҙаттар бар. Төр мәғәнәһендә Көнбайыш Европала был ҡоролоштоң «шәхси физиономияһы» феодализм тип атала. Был йәһәттән төшөнсәләр буталсыҡлығына юл ҡуймаҫҡа теләһәк, ошо уҡ ҡоролоштоң урыҫса варианты был термин менән аталырға тейеш түгел.

Көнбайыш феодализмының төп һыҙаты — «ер буйынса» бойондороҡлолоҡ. Әммә, ер биләүсе булараҡ, боронғо урыҫ бояры үҙенең ирекле ер участкаһы урынлашҡан территорияның батшаһына буйһонмаған. Ул, хеҙмәтсе булараҡ, хеҙмәт итергә теләгән батшаны үҙе һайлаған; икенсе кенәзгә күскәндән һуң да, ер милкен юғалтмаған һәм яңыһын алмаған.

Боронғо Рустә «ер буйынса» тип аталған махсус хеҙмәт шарты менән батша тарафынан бирелгән ерҙәр өлкәһендә «служние земли» («хеҙмәт иткән өсөн ер») тигән хеҙмәт мөнәсәбәттәре урынлаштырыла. XVI—XVII быуаттарҙа Мәскәү Русенең хеҙмәтле ер биләүселеге — Византия пронияһына һәм мосолман иктаһына бик яҡын оҡшаш.

Японияның социаль ҡоролошо Европа феодализмына айырыуса оҡшаш булған. Нитобэ Инадзо яҙған:

Көнбайыш тарихы менән танышҡанда, һәр береһен феодаль системаның Көнбайыш Европаның бөтә дәүләттәренә таралыуы хайран ҡалдыра. Был көнбайыш тарихы яҡшыраҡ билдәле булғанға ғына күҙгә ташлана, хәйер, феодализм Көнбайыш Европа менән генә сикләнмәй. Ул Скандинавияла, Үҙәк Европа илдәрендә һәм Рәсәйҙә лә булған. Шул уҡ система Боронғо Мысырҙа, Абисинияла, Мадагаскарҙа һәм Мексикала булған… Франция, Испания, Англия һәм Германиялағы феодаль ҡоролош япондарҙыҡына ныҡ оҡшаған… Хатта феодализм үҫешкән ваҡыт та тап килә. Европа феодализмы Каролинг империяһы емерелгәндән һуң, IX быуатта барлыҡҡа килгән, тип һанайҙар. XI быуатта нормандар уны Англияға алып киләләр. Өс быуаттан һуң ул Скандинавия илдәренә етә. Ғәжәп, был даталар беҙҙеке менән тап килә.

Икенсе яҡтан, Ф. Моулдер Японияның XVII—XIX быуаттың тәүге яртыһында үҙенең төп һыҙаттары буйынса шул уҡ дәүерҙәге «империя» Ҡытайы менән оҡшаш булыуын һәм Көнбайыш Европаның феодаль дәүләттәренән сифат яғынан айырылып тороуын күрһәтә.

Феодализмың ҡолауы

Феодализмдың яйлап ҡолауы Урта быуаттарҙың аҙағын һәм XIX быуат уртаһына тиклемге Яңы осорға тиклем, 1848 йылғы революциялар йоғонтоһонда крәҫтиәндәрҙең крепостной хәле тулыһынса юҡҡа сыҡҡан ваҡытты үҙ эсенә ала.

Феодализмдың ике яғынан — сәйәси һәм социаль — ҙур йәшәү һәләтен икенсеһе күрһәтә: яңы дәүләт феодаль сеньорҙарҙың сәйәси ҡеүәтен емергәндән һуң, йәмғиәт ҡоролошо оҙаҡ ҡына феодаль булды һәм хатта абсолют монархияның тулыһынса үҫешкән дәүерендә лә (XVI—XVIII быуаттар) социаль феодализм бөтә көсөн һаҡлап ҡалды.

Сәйәси феодализмдың түбәнәйеү процесы илдең яйлап бер хаким власы аҫтында берләшеүенә, суверенитеттың ер биләүҙән бүленеүенә һәм вассаллыҡ бәйләнештәрен подданныйлыҡ мөнәсәбәттәре менән алмаштырыуға ҡайтып ҡала. Был процесс арҡаһында батша илдә «тиңдәр араһында беренсе» булыуҙан туҡтай, иң юғары властың берҙәм хужаһына әүерелә, ә сеньорҙар, өҫтөнлөклө булһа ла, илдең башҡа халҡы менән бергә батша подданныйҙарына әүерелә.

Юғары ҡатламдың (дворянлыҡтың) был өҫтөнлөгө урта быуат йәмғиәтенең ошо элементы булған социаль ҡеүәттең бер ҡалдығы була. Үҙ ерҙәрендә суверенитет хоҡуҡтарын юғалтҡан, хатта үҙ аллы сәйәси көс әһәмиәтен дә юғалтҡан дворяндар крәҫтиән массаһына һәм дәүләткә ҡарата бер төркөм хоҡуҡтарын һаҡлап ҡалған. Ер биләү феодаль характерҙы бик оҙаҡ һаҡлап ҡала: ерҙәр дворян һәм крәҫтиән ерҙәренә бүленә; тегеләре лә, был ерҙәр ҙә бер үк ваҡытта ике кешегә бәйләнгән шартлы милек — dominus directus и dominus utilis була; крәҫтиәндәрҙең участкаларына сеньорҙар файҙаһына төрлө оброктар һәм йөкләмәләр һалынған. Крәҫтиәндәрҙең юридик яҡтан дворяндарға — ер биләүселәргә бәйлелеге лә оҙаҡ һаҡланған, сөнки аҫабалыҡ полицияһы һәм юстицияһы ла — ер биләүселәрҙеке, ә күп кенә илдәрҙә крәҫтиәндәр крепостной хәлдә булған.

Республика ҡоролошло үҙ аллы общинаға әйләнгән урта быуаттар ҡалалары азат ителеү менән элекке феодаль сеньорийҙар эргәһендә яңы, йәғни феодализмға ғәйәт ҙур тарҡалыу йоғонтоһо яһаған коллектив сеньорийҙар пәйҙә була. Ҡалаларҙа иң беренсе элекке феодаль көнкүрештең бөтә формалары ла юҡҡа сыҡҡан. Феодаль дворяндары ҡала общиналары составына ингән урындарҙа, ҡалаларҙа урынлаштырылған яңы тәртиптәргә буйһонорға һәм ябай (өҫтөнлөклө булһалар ҙа) граждандарға әйләнергә тейеш була, ә крәҫтиәндең ҡалаға күсеүе крепостной бойондороҡлоҡтан азат итеү юлы («ҡала һауаһы ирекле итә»). Шулай итеп, ҡалала вассалитет та, крепостнойлыҡ та булмаған. Ҡалала иң элек юғары властың ер биләүҙән бүленеүе күҙәтелгән. Ҡалаларҙа, һәр йорт хужаһы үҙенең йорто төҙөлгән биләмәнең тулы хужаһы булғанлыҡтан, феодаль ер биләүселек принцибына ла тәүге удар яһала. Ниһайәт, ҡалаларҙың иҡтисади үҫеше нигеҙендә сауҙа һәм сәнәғәт ята; йәмғиәттә, үҙ аллы һәм хатта власть дәрәжәһенең нигеҙе булараҡ, ер биләүселек менән йәнәш күсемле милеккә эйә булыу урын ала. Феодаль хужалыҡ натураль йәғни тәбиғи булған; ҡалаларҙа аҡса хужалығы үҫешә башлаған, ул яйлап ауылдарға ла үтеп инеп, феодаль көнкүреш нигеҙҙәрен нескәрткән. Тотош округтың иҡтисади үҙәгенә әйләнгән ҡала әкренләп феодаль сеньорийҙарҙың хужалыҡ айырымланыуын емергән һәм феодализм нигеҙҙәренең береһен ҡаҡшатҡан. Бер һүҙ менән әйткәндә, бөтөн феодаль ҡоролошҡа һәм көнкүрешкә ҡаршы килгән сәйәси һәм иҡтисади тормоштағы яңылыҡ ҡалаларҙан килгән. Ошонда уҡ башлыса феодализмға ҡаршы аңлы һәм һәр саҡ тиерлек уңышлы көрәш алып барған йәмәғәт синыфы, буржуазия, формалашҡан. Буржуазияның дворяндар менән көрәше — Урта быуаттарҙың икенсе яртыһынан алып XIX быуатҡа тиклем Көнбайыштың социаль тарихының мөһим яҡтарының береһе.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Неофеодализм
• Манориализм

Әҙәбиәт

Викицитатникта Федолизм  (рус.)

Викиcловарҙа Федолизм  (рус.)

• Андерсон П. Переходы от античности к феодализму = Passages from Antiquity to Feodalism / Пер. с англ. Артём Смирнов. — М.: Территория будущего, 2007. — 288 с. — (Университетская библиотека Александра Погорельского). — 1000 экз. — ISBN 5-91129-045-6.
• Блок М. Феодальное общество. — М.: Издательство имени Сабашниковых, 2003. — 504 с. — 4000 экз. ISBN 5-8242-0086-6
• Горский А. А. О «феодализме»: «русском» и не только. // Средние века. — Вып. 69 (4). — М., 2008. — С. 9-26
• Гревс И. М, Кареев Н. И., Милюков П. Н., Любавский М. К., Новодворский В. В., Петрушевский Д. М., Ясинский А. Н. Феодализм // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Илюшечкин В. П. Теория стадийного развития общества. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996. — 406 с. — 700 экз.
• Павлов-Сильванский Н. П. Феодализм в России. М.: Издательство «Наука», 1988. ISBN 5-02-008914-1
• Феодальный способ производства // Семёнов Ю. И. Введение во всемирную историю. Выпуск III. История цивилизованного общества (XXX в. до н. э. — XX в. н. э.) Учебное пособие. М.: МФТИ, 2001. — 208 с.