Хосаев Хәлит Сәйет

Хосаев Хәлит Сәйет
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	СССР
Тыуған көнө	1888
Вафат булған көнө	13 октябрь 1937({{padleft:1937|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:13|2|0}})
Вафат булған урыны	Баҡы, Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы, СССР
Һөнәр төрө	лингвист
Эшмәкәрлек төрө	тел ғилеме
Хосаев Хәлит Сәйет Викимилектә

Хәлит Сәйет Хосаев (әзерб. Xocayev Xalid Sәid, 1888—1937) — үзбәк-әзербайжан тел белгесе, төркиәтсе, әзербайжан телен латин алфавитына күсереүҙә ҙур роль уйнай.

Биографияһы

Хәлит Сәйет Хосаев 1888 йылда Ташкенттан алыҫ түгел Ҡош-Ҡурған ауылында тыуған. Башланғыс белемде Ташкент мәҙрәсәһендә ала. Уҡыуға ҙур теләге уны Төркиәгә алып килә, унда ул 1914 йылда Истанбул Университетының медицина факультетына уҡырға инә. 2 йыл уҡығандан һуң Хәлит Сәйет тарих-филология факультетына күсә һәм 1918 йылда уҡыуын тамамлай.

1918 йылда Хәлит Сәйет Төркиәнән Әзербайжанға килә һәм Гәнжә һәм Баҡы ҡалаларындағы урта һәм юғары уҡыу йорттарында уҡыта башлай, һуңғараҡ СССР-ҙың фәндәр академияһының Әзербайжан филиалына эшкә төшә. Урта Азиялағы милли-территориаль бүленешенән һуң (1924 йыл) Хосаев шулай уҡ Үзбәкстан илселегендә эшләй, Әзербайжан уҡыу йорттарында үзбәк белгестәренең уҡыуын ойоштороуҙа әүҙем ҡатнаша.

1937 йылда ҡулға алынған Хосаевтың фотоһүрәте

Хәлит Сәйет Хосаев Баҡыла үткәрелгән Беренсе Төркиәтселәр съезы ойоштороусыларының береһе һәм делегаты була (1926 йыл). Ун ике телдә иркен һөйләшкән. Төрки телдәре фәне буйынса күп кенә ғилми хеҙмәттәр авторы, шулай уҡ Көнсығыш Төркөстан филологы Мәхмүт әл-Кашгариҙең «Диуан-лөғәт-әт-төрк» һүҙлегенең тәржемәсеһе. 1937 йылда Хәлит Сәйет Хосаев, контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәғәйепләнеп, ҡулға алына һәм шул уҡ йылдың октябрендә атып үлтерелә.

Ғаиләһе

Әзербайжанда Хосаев Талышинская Ситара Рза ҡыҙына өйләнә. Уларҙың ҡыҙы — Бәхиджә Хосаева-Мамедова.

Фәнни ҡаҙаныштары

• Хосаев Мәхмүт-әл-Ҡашғариҙың «Диуан-лөғәт әт-төрк» һүҙлеген әзербайжан теленә тәржемә итә.
• Ул —стилистика, синтаксис һәм төрки телдәре грамматикаһы, фарсы теле грамматикаһы буйынса бик күп хеҙмәт авторы.
• Боронғо төрки орхон яҙыуҙарын тәржемәләгән.
• Хосаев ун ике телдә иркен һөйләшкән, шул иҫәптән ғәрәп, фарсы, төрөк, урыҫ телдәрендә.
• төрки телдәрен ғәрәп алфавитынан латин алфавитына күсереү буйынса саралар ойоштороуҙа әүҙем ҡатнашҡан, мәсьәлә тарихын үҙенең «Яңы алфавит буйынса эш тураһында хәтирәләр» («Yeni seyahet yolunda elifba», Баҡы, 1929) китабында ентекле рәүештә яҙа;Баҡыла Беренсе Төркиәтселәр съезын әҙерләүҙә һәм үткәреүҙә ҡатнаша (1926 йыл), съезд делегаты була.

Төп хеҙмәттәре

• Тейешле тәржемә менән фәнни яҡтан аңлатмалар бирелгән иҫке текстар (ғәрәп теленән төрки теленә Мәхмүт әл-Ҡашғариҙең «Диуан-лөғәт әт-тәрк» һүҙлегенең тәржемәһе).
• Төрки теленең тарихи грамматикаһы (Мәхмүт әл-Ҡашғариҙең «Диуан-лөғәт әт-тәрк» һүҙлеге нигеҙендә).
• Төрөк, ҡаҙаҡ һәм үзбәк телдәренең сағыштырма грамматикаһы
• Яңы алфавит буйынса эш тураһында хәтирәләр.
• Төрки телдәренең ҡыҫҡаса стилистикаһы. Баҡы, 1934 йыл.
• Стилистика теорияһы.
• Тулы синтаксис.
• Сағатай әҙәбиәте буйынса лекциялар
• Төрки әҙәбиәте теорияһы.
• Төркөстан тарихына ҡыҫҡаса күҙәтеү.
• Иран теленең грамматикаһы.
• Орхон яҙмаларының тәфсирле тикшеренеүе
• төрки мәктәбе өсөн урыҫ теле (дәреслек).
• Абдулла Ҡадырҙың «Үткән көндәр» романын үзбәк теленән әзербайжан теленә тәржемә итеү.
• Ришат-Нури Гюнтекиндың «Королек — птичка певчая» художестволы әҫәрен төрөк теленән әзербайжан теленә тәржемә итеү.

Һылтанмалар

• Ашнин Ф., Алпатов В., Насилов Д., Репрессированная тюркология, М., 2002.
• Кононов А. Н., Из истории отечественной тюркологии, Советская Тюркология, 1973, № 1.
• Паша Керимов. Издана новая монография о Халиде-Сеиде Ходжаеве. Газета «Каспий», 2010, 16 января.
• Садыхов Муртуз. Восстановить историческую справедливость. «Бакинский рабочий», 1989, 9 сентября.
• Тагирзаде А., Халид-Саид Ходжаев, Советская Тюркология, Баку, 1988, № 3
• Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1992, səh.73
• Alatay Besim. «Divanü luğat it-türk» tərcümesi, 1939, 1 cild, s. XXXI
• Azər Turan. Xalid Səid Xocayev. Şəhid türkşünas. Bakı, 2009
• Azər Turan. Əlibəy Hüseynzadənin Birinci türkolojı qurultayından geydləri. «Ədəbiyyat Gəzeti», 2008, 15 febral
• Azər Turan. Bu dünyada bir Xalid Səid vardı. «Ədəbiyyat Gəzeti», 2008, 12 sentyabr.
• Azər Turan. Qızı Bəhicə xanımla «Divani-luğət-it Türk» ün ilk tərcməçisi Xalid Səid haqqında söhbət. «Ədəbiyyat Gəzeti», 2008, 14 noyabr
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 1 cild, səh. 394. Balı, 2004
• Babayev Adil. Elimizin və elmimizin soyqırımı. Bakı, 2003, səh.141
• Bünyadov Ziya. Xocayev Xalid Seyid. İstintaq işi # 12493. «Azərbaycan müəllimi» qazeti, 10 yanvar 1990
• Bünyadov Ziya. 30-cu illərin gurbanları. Arxivlər acılır. «Azərbaycan müəllimi», 1980, 10 yanvar
• Bünyadov Ziya. Qırmızı terror. Bakı, 1988
• Cəfərov E. Halid Said ana yurdunda. «Elm» gəzeti, 1988, 17 dekabr
• Dəmirçizadə Ə. "Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, Azərtədrisnəşr, 1962, səh.4
• Erkin Emet. Doğumunun 1000. Yılında Kaşgarlı Mahmudun türkolojıdaki yeri ve onunla ilgili yapılan çalişmalar. Rize Üniversitesi. Uluslararası Kaşkarlı Mahmud Sempoziumı. 17-19.10.2008
• Əli Şamil. Ömrünü ortak Türk kültürüne adayan Halit Sait. «Yom» dərgisi, #6, 2007
• Guliyev Əsgər. İki xalqın oğlu. «Elm» gəzeti, 1988, 23 iyul
• Guliyev Elesger. Xalid Səid."Ana sözü" gəzeti, Bakı, 1991
• Jabborov Anvar. Xolid Said Xujaev. «Kommunizm uçun», 1990, 5 iyul
• Kamil Vəli Nərimanoğlu, Ağakişiyev Əliheydər. "A.N.Kononov. "Rusiyada Türk dillərinin öyrənilməsi tarixi. (1917-ci ilə gədər) «SSRİ də Türk filologiyası (1917—1967)» kitabında. Bakı, 2006, səh.296
• Kocaoğlu Timur. Türkolojide eserler II: Türküstanlı Dilçi Halid Saidin türk lehçelerinin karşılaştırmalı qrameri. Türk Kültürü, 266: 28-38
• Kocaoğlu Timur. Azeri bilgini Halid Saidin türk lehçelerinin karşılaştırmalı qrameri. Tarih İncelemeleri Dergisi. 1984, #2, səh. 349—359.