Шаһсевәндәр
Шаһсевәндәр (әзерб. شاهسون, Şahsevən — шаһты һөйөүселәр, шаһҡа тоғролар) — әзербайжандарҙың этнографик төркөмө[1][2][3][4], Ирандың төньяҡ-көнбайышында һәм Әзербайжандың Жабраил далаһында Аракс яғына ҡарай көньяҡта[5] йәшәй. Шаһсевәндәр әрдәбил һәм мешкин төркөмдәренә бүленә. Иранда уларҙың һаны 270 мең кеше. СССР-ҙа халыҡ иҫәбен алғанда әзербайжандар һанына индерелер булғандар. Диндар шаһсевәндәр сөнни мосолмандарына ҡарай.
Был төркөмдөң барлыҡҡа килеүенә XVI быуатта сәфәүи шаһы Ғәббәс I сәбәпсе була, ҡыҙылбаш ҡәбиләләре башлыҡтарының йоғонтоһон кәметеү маҡсатында ул ҡыҙылбаш ҡәбиләләр берекмәһе ағзаларынан махсус гвардия ойоштора, гвардияға «шаһсевән» (әзерб. Şahsevən — шаһты һөйөүселәр) тигән атама бирелә. Шаһсевәндәр ырыуы башлығы Назарали хан Әрдәбил ханлығын нигеҙләүсе була[6].
Шаһсевәндәр ҙур европеоид расаһының балҡан-кавказ расаһы алғы азия вариантына ҡарай. Әзербайжан теленең көнсығыш (муған) диалекттарында һөйләшәләр.
Шаһсевәндәр күсмә малсылыҡ (һарыҡ, еккегә эре мал, дөйә, йылҡы үрсетеү) менән шөғөлләнә. Йәй — Сабалан тауҙарында, ҡыш Муған далаһында күсеп йөрөйҙәр. XIX быуат аҙағынан шаһсевәндәр ултыраҡлыҡҡа һәм баҫыу эштәренә ылыға башлай.
Шаһсевәндәрҙең традицион торлағы — тирмә һәм аласыҡ.
Традицион кейемдәре: ирҙәр кейеме — аҡ йә зәңгәр күлдәк, көрән буҫтау салбар, черкес еләне, һарыҡ папаха, күн ҡата. Ҡыш һарыҡ тиреһенән тегелгән тун кейә. Сәстәрен ҡырып, һаҡал үҫтереп йөрөйҙәр. Ҡатын-ҡыҙ кейеме — зәңгәр күлдәк, киң салбар, арҡалыҡ, зәңгәр бөркәнсек, йөн ойоҡ, ситек, алтын һәм көмөш биҙәүестәр. Баштарына яулыҡ ябыналар. Ҡатын-ҡыҙҙар һарыҡ йөнөн эшкәртә, ойоҡ, башалтай, бейәләй бәйләй, келәм һуға.
Традицион аҙыҡтары — былау, өйрә, һарыҡ ите, һөт ризыҡтары.
Шаһсевәндәр әле лә ырыуҙарға бүленеште һәм мосолман диненә тиклемге ҡайһы бер йолаларын (шул иҫәптән ерләү йолаһын) һаҡлайҙар.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Шахсевены // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Шахсевены (рус.), Российский этнографический музей.(недоступная ссылка)
- ↑ James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.
- ↑ Ronald Wixman. The peoples of the USSR: an ethnographic handbook. — M.E. Sharpe, 1984. — С. 177. — ISBN 0873325060, 9780873325066.
- ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. Кавказский этнографический сборник. С. 30. www.history.az. Архивировано 25 август 2011 года.
- ↑ А. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — Элм, 1990. — С. 247. — ISBN 5806601773, 9785806601774.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Народы мира. Историко-этнографический справочник.- М.,1988
- Ростопчин Ф. Б. Заметки о шахсевенах // «Советская этнография», 1933, ? 3-4.
- Марков В. С. Шахсевены на Мугани // «Западно-Кавказское отделение Русского Географического общества», 1890, кн. 14, в.1.