Әзербайжандарҙа туй йолаһы
| Әзербайжандарҙа туй йолаһы | |
| Дәүләт |
 Әзербайжан |
|---|---|
 Әзербайжандарҙа туй йолаһы Викимилектә | |
Әзербайжандарҙа туй йолаһы (әзерб. Azərbaycanın toy adətləri) — әзербайжан халҡының иң әһәмиәтле һәм тантаналы[1] ғаилә тантаналарының береһе. Ул ҡатмарлы һәм күп баҫҡыслы, күп ритуалдарҙы һәм йолаларҙы үтәү мотлаҡ һанала[2]. Боронғо әзербайжан туйы оҙаҡҡа һуҙылған һәм байтаҡ матди сығымдар талап иткән йола булып тора[3]. Туй үҙе өс этаптан тора: туйға тиклемге осор (ҡоҙалау, әйттереү, никахлашыу)[2], туй һәм туйҙан һуңғы осор[4]. Әзербайжан халҡының туй элементтары Әзербайжанда йәшәгән башҡа халыҡтарҙың мәҙәниәттәренә, шул иҫәптән лезгиндар[5], хыналугтар[6], цахур мәҙәниәттәренә йоғонто яһаған.
Йоланың структураһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Никахҡа инеү тураһында үҙ аллы ҡарар ҡабул иткәндән һуң, формаль туй процедураһы башлана, ул кәләштең ата-әсәһенең ризалығын алдан алыуҙан («сез кясди») башлана[7].
Ҡыҙ күреү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Туйҙың беренсе шарты — «гыз гёрме» (ҡыҙ ҡарау), «гиз бейенме» (һайлауҙы хуплау) кеүек йолалар. Был этапта, ҡағиҙә булараҡ, ҡатын-ҡыҙҙар ҡатнаша. Мәҫәлән, өйләнергә йыйынған егеттең яҡын туғандары ҡыҙ, уның ата-әсәһе, һайлаған ҡыҙҙың бөтә ғаиләһе тураһында мәғлүмәт йыя башлай[4].
Ҡоҙалау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Кейәүҙең һайлауы хупланғандан һуң, ҡыҙҙың өйөнә ҡоҙалар ебәреү көнө билдәләнә.
Кәләш әйттереүҙә кейәүҙең иң хөрмәтле, йәше буйынса өлкән туғандары ҡатнаша, һәм баш тартыу был кешеләрҙең абруйын һанға һуҡмау булыр ине. Алдан ризалыҡ алыу өсөн, ғәҙәттә, кәләш йортона кейәүҙең оло йәштәге туғандарының береһе йәки уның өлкән апаһы юллана. Элегерәк был йола буйынса күп тапҡыр «баш тартыу» булғанн, әммә һуңғараҡ был ябайлаштырылған. Буласаҡ тормош иптәшен һайлау йәштәрҙең шәхси эше тип иҫәпләнә[8].
Ҡалым түләү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Элек Әзербайжанда кейәү яғынан кәләштең ата-әсәһенә йәки уға кейәүгә биргән башҡа кешегә «ҡалым» түләү йолаһы киң таралған булған. Ҡалымды никахҡа инер алдынан аҡсалата, әйберләтә йәки эре мөгөҙлө мал биреп түләгәндәр. Башлығол аҡса, әйберҙәр, йәки өйләнгәнгә тиклем мал менән түләнә. Әммә был йола Әзербайжанда бөтә ерҙә лә таралмай. Совет ҡануниәтенә ярашлы, ҡалым түләү тыйыла[3].
Никахлашыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Кәләш әйттергәндән һуң никахлашыу йолаһы башҡарыла. Ҡыҙҙың ата-әсәһе (иң элек атаһы) ҡыҙын кейәүгә бирергә ризалашҡандан һуң, кейәү кәләш йортонда үҙенең яңы туғандарын сәй һәм татлы ризыҡтар менән һыйлай. 1908 йылда әзербайжандарҙың этнографик төркөмө булған шаһсевәндәрҙә никахлашыу процесы шулай һүрәтләнә[9]:
Шаһсевәндәр боронғо йолалар буйынса никахлаша. Әгәр ҡыҙҙың атаһы ҡыҙын кейәүгә бирергә ризалашһа, кейәү тәү сиратта кәләш йортонда яңы ҡәрҙәштәрен сәй һәм тәм-том менән һыйларға тейеш, был никахлашыу тип атала.
Никахҡа ингәндән һуң һәм туйға тиклемге осор — йәштәр тормошоноң айырым осоро. Элек был осор оҙаҡҡа, ҡайһы берҙә бер нисә йылға һуҙыла. Был матди ҡыйынлыҡтар — алдағы туй сараларына әҙерләнеү кәрәклеге менән бәйле тип иҫәпләнә. Һуңыраҡ был осор һиҙелерлек ҡыҫҡартыла[10].
Туй[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Туйға тиклем бер нисә көн ҡалғас, кәләшкә бирелгән бирнәне кейәү йортона күсереү йолаһы үткәрелә[11] Был йоланың төп маҡсаты — йәш парҙы бергә йәшәүе өсөн бөтә кәрәкле башланғыс менән тәьмин итеү. Шуға күрә төп урынды мебель, һауыт-һаба, көнкүреш әйберҙәре биләй[7].
Ҡағиҙә булараҡ, «ҡатын-ҡыҙ» туйы («палтар кэсди» йолаһы) һәм төп туй, «ир-ат» туйы үткәреләгән[12]. Туйҙа, ғәҙәттә, милли музыка яңғырай[13].
Туй йолаһындағы үҙгәрештәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йолаға әүерелеүенә ҡарамаҫтан, һуңғы тиҫтә йылдарҙа әзербайжан туйы билдәле бер үҙгәрештәр кисерә[14]. Мәҫәлән, туй көнөндә йәштәрҙе фотоға төшөрөү, кәләштең туйҙа аҡ күлдәк кейеүе киң таралыу ала[15]. Кейәү, һирәкләп кәләш, туй өҫтәле артында ҡунаҡтар менән бергә ултыра ала. Һуңғы йылдарҙа кейәү ҙә никахлашыуҙа ҡатнаша ала[14]. Ҡала туйындағы бөтә был үҙгәрештәр айырыуса һиҙелә. Алдағы йылдарҙа ауыл туйҙарында ла үҙгәрештәр дауам итәсәк, тип иҫәпләнә. Яңылыҡтарҙың береһе булып «яңы өйләнешкәндәрһеҙ туй»ҙан, кәләште туйҙа йәшереү йолаларынан баш тартыу һанала[15]. Шулай уҡ туйҙы үткәреү ваҡыты ҡыҫҡартыла. Әгәр элек әзербайжан туйы 3 һәм хатта 7 көнгә тиклем дауам итә алһа, хәҙерге көндә ул, ҡағиҙә булараҡ, бер көндә үтә[7].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона (1920—1950 гг.). — // Кавказский этнографический сборник / Под ред. В. К. Гарданова. — М.: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192. Оригинал текст (рус.)
Одним из наиболее значительных и торжественных семейных праздников остается свадьба. Старинная азербайджанская свадьба — цикл обрядов, длившийся долгое время, требовавший значительных материальных затрат.
Сватовство же еще и в эти годы было непременным обрядом даже в том случае, если молодые люди сами договорились между собой о браке. За сватовством следовал обряд обручения. Непременным элементом свадебного цикла в прошлом была плата "башлыга", которую вносила сторона жениха её родителям, точнее, отцу либо другому человеку, выдававшему её замуж. Выплата башлыга производилась наличными деньгами, вещами, или скотом до женитьбы. Но далеко не везде в Азербайджане этот обычай был распространен. Иногда основной свадебной платой становилась не выплата наличными, а гарантия в пользу невесты на случай развода или смерти мужа. Эта гарантируемая сумма («мэхр») записывалась в брачный договор («кэбин кагызы"), тщательно хранимый в прошлом каждой замужней женщиной. Согласно советскому законодательству, взимание башлыга запрещено.
- ↑ 2,0 2,1 М. А. Аббасова. Свадебная обрядность лезгин Азербайджана (традиции и новации). — Академия наук Азербайджанской ССР. Доклады: Элм, 1988. — Т. 44. Оригинал текст (рус.)
Лезгинская свадебная обрядность, как и азербайджанская, сложна и многоступенчата, связана с обязательным выполнением множества ритуалов и обрядов (сватовство, обручение, заключение брака, свадьба и послесвадебный период). (стр. 81)
Этнографические материалы и наши наблюдения показывают, что на свадебную обрядность лезгин Азербайджана значительное влияние оказывают азербайджанские свадьбы. (стр. 83)
- ↑ 3,0 3,1 А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона (1920—1950 гг.). — // Кавказский этнографический сборник / Под ред. В. К. Гарданова. — М.: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192. Оригинал текст (рус.)
Одним из наиболее значительных и торжественных семейных праздников остается свадьба. Старинная азербайджанская свадьба — цикл обрядов, длившийся долгое время, требовавший значительных материальных затрат.
Сватовство же еще и в эти годы было непременным обрядом даже в том случае, если молодые люди сами договорились между собой о браке. За сватовством следовал обряд обручения. Непременным элементом свадебного цикла в прошлом была плата "башлыга", которую вносила сторона жениха её родителям, точнее, отцу либо другому человеку, выдававшему её замуж. Выплата башлыга производилась наличными деньгами, вещами, или скотом до женитьбы. Но далеко не везде в Азербайджане этот обычай был распространен. Иногда основной свадебной платой становилась не выплата наличными, а гарантия в пользу невесты на случай развода или смерти мужа. Эта гарантируемая сумма («мэхр») записывалась в брачный договор («кэбин кагызы"), тщательно хранимый в прошлом каждой замужней женщиной. Согласно советскому законодательству, взимание башлыга запрещено.
- ↑ 4,0 4,1 Н. В. Малышева, Н. Н. Волощук. Крым: соцветие национальных культур : традиции, обычаи, праздники, обряды. — Бизнес Информ, 2001. — С. 15.
- ↑ М. А. Аббасова. Свадебная обрядность лезгин Азербайджана (традиции и новации). — Академия наук Азербайджанской ССР. Доклады: Элм, 1988. — Т. 44. Оригинал текст (рус.)
Лезгинская свадебная обрядность, как и азербайджанская, сложна и многоступенчата, связана с обязательным выполнением множества ритуалов и обрядов (сватовство, обручение, заключение брака, свадьба и послесвадебный период). (стр. 81)
Этнографические материалы и наши наблюдения показывают, что на свадебную обрядность лезгин Азербайджана значительное влияние оказывают азербайджанские свадьбы. (стр. 83)
- ↑ П. Г. Волкова. Хыналыг / Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. — Кавказский этнографический сборник: Издательство Академии наук СССР, 1980. — Т. 108. — С. 60. Оригинал текст (рус.)
Современная культура хыналыгцев, как показывают приведенные материалы, имеет несколько пластов. Это общекавказский, который роднит её с культурой многих кавказских народов, и прежде всего с горскими народами (тип поселения, элементы костюма), азербайджанский пласт (в частности, фольклор, элементы свадьбы, костюма, пищи), и новый, свидетельствующий о процессах урбанизации и модернизации в бытовой культуре этого народа.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 А. А. Аббасов. Образ жизни в новых городах Азербайджана. — Элм, 1987. — 199 с.
- ↑ А. А. Аббасов. Образ жизни в новых городах Азербайджана. — Элм, 1987. — 199 с.
- ↑ Отдельный гвардейский корпус. Штаб. Военный сборник. — В типпографии Е. Праца, 1908. — Т. 51.
- ↑ А. А. Аббасов. Образ жизни в новых городах Азербайджана. — Элм, 1987. — 199 с.
- ↑ А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона / Под ред. В. К. Гарданова. — Кавказский этнографический сборник: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192.
- ↑ А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона / Под ред. В. К. Гарданова. — Кавказский этнографический сборник: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192.
- ↑ А. А. Аббасов. Образ жизни в новых городах Азербайджана. — Элм, 1987. — 199 с.
- ↑ 14,0 14,1 О. А. Ганцкая, И. А. Гришаев. Семья: традиции и современность. — 1990. — С. 172—174. — 255 с.
- ↑ 15,0 15,1 Н. С Полищук, Т. С. Макашина. Свадебные обряды народов России и ближнего зарубежья. — Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Российская академия наук, 1993. — 201 с.