Ҡалым

Ҡалым

Ҡалым, йәки ҡалын (төрк. qalım. — һүҙмә-һүҙ кәләш өсөн түләү); тәүҙә ырыу өсөн түләнә торған, һуңыраҡ — кәләштең ата-әсәһенә йәки туғандарына йолом, түләү; ҡалым төрө — кәләш өсөн эшләү Хәҙерге ваҡытта XIX быуат эволюционистарының иҫкергән күҙаллауҙарына ярашлы, ҡалым әсәләр нәҫеленең тарҡалыуы һәм матрилокаль никахтың патрилокаль менән алмашыныуы осоронда барлыҡҡа килә. Ҡалым ҡатынды — эшсе ҡатын-ҡыҙҙы һәм ире ырыуына алып киткән мөлкәтте юғалтҡан кәләш ырыуына компенсация була. Заманса күҙаллауҙар буйынса, бирнә менән бер рәттән ҡалым ике ырыуҙың киләсәк ғаиләнең дөйөм милкен формалаштырыуға индергән өлөшө булып тора. Күп ҡәбиләләрҙә һәм донъя халыҡтарында таралған, хәҙерге ваҡытта цивилизациялы илдәрҙә ритуаллаштырылған инсценировка рәүешендә генә һаҡлана. Коммунистик идеологтар ҡалымдың ҙур күләмдәге ҡалымдың ярлы ир-егеттәргә никахҡа инеүҙе ҡыйынлаштырыуын күрһәтеп, уны тәнҡитләй. Элек ҡалым Урта Азия, Ҡаҙағстан, Себер һәм Кавказ халыҡтарының ҡайһы берҙәрендә булған.

Рәсәй империяһында ҡалым

Был йоланың тамырҙары боронғо ижтимағи көнкүреш үҙенсәлектәрендә ята, һәм уның теге йәки был дәүерҙә йәшәү факты, славяндарҙан тыш, бөтә халыҡтар өсөн дә билдәләнеүе мөмкин. Башҡа никахҡа инеү формалары теге йәки был халыҡта кәләш һатып алыуҙы ҡыҫырыҡлап сығарғанда, йолом тик символик бер йолаға ғына ҡайтып ҡала. Мәҫәлән, рус туйында кәләш йоломо йолаһы беренсе дәрәжәләге роль уйнай тиерлек (ст. Охримович в «Этнографическом обозрении» 1891 г., № 4). Көнсығыш губернаһында һалыу, һорау, өҫтәл, аш-һыу, өҫтәл аҡсалары исеме аҫтында ҡағиҙәләр түләү йолаһы ла һаҡланып ҡалған; әммә был аҡсалар, ғәҙәттә, бирнәгә һәм туйға китә. Тәүҙә ҡалым кәләштең ата-әсәһе йәки туғандары файҙаһына ғына була, һуңынан ҡалым улар һәм кәләш араһында бүленә һәм, ниһайәт, кәләштең тулы милкенә инә.

Рәсәйҙең төрлө халыҡтарында ошо өс форма бар. Бүрәттәрҙә ҡалым тулыһынса кәләштең ата-әсәһе файҙаһына була. Башҡорттарҙа ҡалымдың бер өлөшө кәләштеке, ул уны суд аша һорай ала, әммә ғәҙәттә ҡалымды атаһына ҡалдырыу ҡабул ителгән. Ахалцих әрмәндәрендә ҡалым (хаасен) бөтәһе лә кәләшкә бирнәгә китә. Кәләште һатыу йолаһы Кавказдың таулы ҡәбиләләр араһында киң таралған, унда кәләш өсөн түләү черкестарҙа — калым, осетиндарҙа — ирад (осет. Ирæд), ингилойҙарҙа — мелче, авар тау халҡында могори тип атала. Ҡалым күләме тураһында мәсьәлә бында ҙур әһәмиәткә эйә, сөнки уның артыҡ юғарылығы булғанда ҡатын-ҡыҙҙарҙы йәшерен һәм көсләп алып китеүгә күптәрҙе мәжбүр итә, ә был ҡанлы үс алыу ғәҙәте хакимлыҡ иткәндә тотош ырыуҙар араһында ҡанлы бәрелештәргә килтерә.

Шуға күрә йәмәғәт властары ҡалымдарҙың максималь күләмен билдәләргә тырыша. Мәҫәлән, 1866 йылда Владикавказда Төньяҡ Осетия ның өс ҡатламы вәкилдәре йыйыла һәм ҡалымды 200 һумға билдәләй; 1879 йылда ингуш депутаттары йәмәғәт хөкөмө менән ҡалымдың максималь нормаһын 105 һум тип билдәләй, шулай уҡ туй табындарының күләмен билдәләйҙәр һәм ҡалым түләү буйынса башҡа бүләктәр алған кәләштең ата-әсәһенә штраф һалырға ҡарар итәләр. Осетияла тауғарҙар кәләштең ата-әсәһенә тик 100 һум түләй, ә ҡалған 100 һумды ата-әсәләр, әгәр айырылышҡан осраҡта кәләш был аҡсаны үҙ милкенә алһын өсөн, шәриғәт ҡанундары буйынса, никах мәлендә кәләш файҙаһына яҙҙыралар. Башҡа осетин-мосолмандар никахта тик 50 һум яҙалар, осетиндарҙа христиан ата-әсә бөтә мәһәрҙе ала. Дағстан таусыларында, лезгиндарҙа, салатавтарҙа, андийҙарҙа, койсобулиндарҙа, дидойҙарҙа һ.б. ҡалым йәки бөтә, йәки кебин-хакк (никах контракты) менән алмаштырыла, йәғни кейәү егете айырылышыу йәки үлеме осрағында кәләште тәьмин итә, йәки ҡалым минималь цифраға етә (20 фунт бойҙай, 1 һум аҡса һ.б.), ул саҡта ҡалымды түләү акты символик йолаға әүерелә.

Башҡорттарҙа ҡалым

Башҡорттарҙа ҡалым ислам динен ҡабул иткәнгә тиклем булған. Ҡалым составына мал, аҡса, биҙәүестәр, туҡымалар, хужалыҡ һәм көнкүреш әйберҙәре ингән. [[XIX быуат]та аҡса ҡалымы өҫтөнлөк итә. Ҡалымдың күләме яҡтарҙың социаль һәм матди хәленә бәйле була һәм 150-1500 һум тәшкил итә. Никахлашыу өсөн ҡоҙалау ваҡытында һөйләшелгән һәм туй үткәреү өсөн кәрәк булған ҡалымдың билдәле бер өлөшөн индереү ҙә етә (туй һыйлау өсөн мал, кәләш өсөн туй кейеме, бүләктәр). Ҡалымдың бөтә суммаһын түләгәнгә тиклем кәләш ата-әсәһе йортонда йәшәй. Ике яҡтың да ризалығы буйынса ир ҡатынын ҡалымдың яртыһын түләгәндән һуң үҙенә алып ҡайта алған. Ҡайһы берҙә атаһы ҡыҙын ҡалымды түләп бөткәнгә тиклем кире ҡайтарып ала алған. Туй тантанаһында ҡалым малын тапшырыу менән үҙенсәлекле йола бәйле (ҡалым алыу, ҡаршы туй, ҡалым алырға барыу). Уны кейәү йортонда никахлашҡандан һәм төп туй тантаналарынан һуң (Башҡортостандың Төньяҡ-Көнсығышында һәм Көнсығышында һәм Урал аръяғында никахлашҡанға тиклем, никах килешеүенән һуң 15-20 көн йәки 2-3 ай үткәс) үткәргәндәр. Йола буйынса кәләштең туғандары ҡалым малын тоторға, алған һәр баш мал өсөн аҡса түләргә тейеш булған. Хәлле булмаған ғаиләләрҙә ҡалымды түләү өсөн буласаҡ ҡайныһы йәки ҡәйнәһе хужалығында эшләү ҙә практикаланған. Ҡалым башҡорттарҙа XX быуат башында ла булған.

Ҡалым һәм мәһәр

Исламда ҡалым төшөнсәһе кәләше өсөн уның ғаиләһенә йолом булып тормай. Был кейәүҙең кәләшкә бирнә рәүешендәге бүләге — мәһәр, ул туйҙан һуң да уның ҡарамағында ҡала (ә артабанғы айырылышыу осрағында һәм айырылышыуҙан һуң да) Ҡөрьәндең 4-се «Ҡатын-ҡыҙҙар» Сүрәһендә былай тиелә: «Ҡатын-ҡыҙға уларҙың ҡалымын (мәһәрен) бирегеҙ. Әгәр улар үҙ ихтыярҙары менән уның бер өлөшөн бирһәләр, һеҙ уны ғаиләнең именлегенә йүнәлтелгән саф изге аҡса итеп файҙалана алаһығыҙ».

Әммә ислам донъяһының күп кенә өлөштәрендә, атап әйткәндә, төркиҙәрҙә, ҡалым кәләш өсөн уның ғаиләһенә түләү тип ҡарала. Шул уҡ ваҡытта ҡалымды уның ғаиләһенә тапшырыуға кәләштең ризалығы һоралмай йәки формаль характерҙа ғына була.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Башҡорт туй йолалары

• Бирнә
• Выкуп невесты
• Похищение невесты

Әҙәбиәт

• Беловинский Л. В. Калым // Иллюстрированный энциклопедический историко-бытовой словарь русского народа. XVIII — начало XIX в. / под ред. Н. Ерёминой. — М.: Эксмо, 2007. — С. 259. — 784 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-699-24458-4.

Һылтанмалар

• Ислам ҡағиҙәләр тураһында нимә әйтә (махре)
• Малинин, Кавказ тауҙарының туй түләүҙәре (Этнографич. обозр.за, 1890 г., No 3).
• Карпов Г. И. Калым һәм уның социаль тамырҙары // Туркменоведение No 2-3, февраль-март 1930. С. 29-33.
• Афғанстан пуштундарында ҡалым
• Ильясов Ф. Н. Сколько стоит невеста // Социологические исследования. 1991. No 6. С. 67-79.
• Н. Статус группы и цены на брачной рынке в регионах с purchasным браком (калымом) // в кн.: Ильясов Ф. Н. Статурасная теория цены М.: Институт социологии РАН, 1993.