Яңы биҫтә (Ҡазан)
 | Тәржемә сифатын тикшерергә, йөкмәткеһен һәм стилистик хаталарҙы төҙәтергә кәрәк. |
| Яңы биҫтә | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Ҡазан |
 | |
 Яңы биҫтә Викимилектә | |
Яңы биҫтә йәки Яңы Татар биҫтәһе (рус. Ново-Татарская слобода) – Ҡазандың тарихи үҙәгендә, Иҫке Татар биҫтәһенең көньяҡ-көнбайышында барлыҡҡа килгән биҫтә. Ҡаланың Вахитов районында урынлашҡан. Биҫтә ерлеге көнбайыштан Волга йылғаһы менән, көнсығышта ҡала эсеннән үтүсе тимер юл менән, төньяҡта Девятаев урамы менән, көньяҡта Иҫке татар зыяраты менән сикләнә. Биҫтәнең төп урамдары - Мәжит Ғафури һәм Мехсылар урамдары.
Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡазан ҡалаһы татарҙарының яңы биҫтәгә күсеп ултырыуына бер нисә йүнәлеш биреүсе сәбәп була.
- 1749 йылдың 3 майында Ҡазанда ҙур күләмле янғын сыға. Янғындан Иҫке татар биҫтәһе, шулай уҡ ҡаланың башҡа райондары, православие сиркәүҙәре, архиерей йорто ла зыян күрә.
- Ҡыҫҡа Каратун ҡушаматлы епископ Лука Канашевич, форсаттан файҙаланып, татарҙарҙы Иҫке Татар ҡасабаһынан йәнәшәләге яңы биләмәләргә ҡыҫрыҡлап сығарыуҙы ниәт итә. Сенат епископтың һорауын 3 тапҡыр кире ҡаға: янғындан зыян күргән татарҙарға үҙҙәренең янған хужалыҡтары урынынында тағы ла төҙөлөш башларға бойора. Епископ та үҙ һүҙен итә: Иҫке Татар биҫтәһендә керәшен татар семинарияһы төҙөтә башлай. Төҙөлөш башланыу менән риза булмаған татарҙар (82 хужалыҡ) [1] яңы биләмәгә күсенергә рөхсәт һорайҙар.
Рөхсәт алына. Урыҫ ауылы булған Поповканы күсереп, уның урынында Яңы Татар биҫтәһенә нигеҙ һалына.
Татар зыялылары, татар сауҙагәрҙәре булған төбәге Иҫке Татар биҫтәһенҙән айырмалы булараҡ, яңы биҫтәлә ябай эшсе халыҡ, һөнәрселәр, кәсепселәр, көнлөкселәр, ваҡ сәүҙәгәрҙәр урынлаша. Өйҙәр лә, мәсеттәр ҙә ябай ғына була. Һуңыраҡ таштан ҙур итеп Иҫке Таш мәсет һалына.
1782 йылда Иҫке һәм Яңы ҡала яны сауҙагәрҙәренең эштәрен алып барыу маҡсатында Ҡаҙанда Татар ратушаһы (башында сауҙагәр Апанаевтар, Йосопов) ойошторола. 1796 йылда ике биҫтәлә 595 татар ир-аты сәүҙәгәре ғаиләһе теркәлгән була.[2]
Совет дәүерендә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Биҫтәлә һөнәрселек үҙәктәре асыла, һуңыраҡ улар ҙур сәнәғәт ойошмалары булып үҫәләр.
- «Метта» мех фабригы
- ракета комплекты иркәк мал «Точмаш» заводы
- мамыҡ фабригы
- макарон фабригы
Куйбышев һыуһаҡлағысын төҙөгәндә, Усияләге ҡала порты һыу баҫыу зонаһына эләгеү сәбәпле, Әҫәрҙәре 1948-1962 йылдарҙа биҫтәлә яңы йылға порты һәм йылға вокзалы төҙөлә. Шулай уҡ биҫтәлә Ҡазандың Үҙәк Автовокзалы асыла.
Совет заманынҙа, бер аҙ һуңыраҡ та биҫтәләге әһәмиәтһеҙ биналар һүтелеп, улар урынында күпҡатлы «хрущевка»лар ҡорола. Биҫтәнең бүлгеләрен яңы исемдәр – «Автовокзал» һәм «Меховой» - менән атап йөрөтә башлайҙар.
Биҫтәлә Ҡазан сәнәғәт, идара итеү һәм хоҡуҡ юғары уҡыу йортының (рус. ИЭУиП) 5 уҡыу корпусы урынлашҡан. Һуңғыһы 2011 йылда ҡорола.
Ике ишкәкле кәмә ҡала аквапарктың береһе – «Барионикс» (элекке «Лето-стоп») та ошонда.
Йылға портынан йыраҡ түгел «Потовой» күмәртәләп һатыу баҙары эшләй.
«Яңы өйләнешеүселәр паркы» һәм Девятаев урамындағы стадион ял итеү һәм спорт менән шөғөлләнеү өсөн хеҙмәт итә.
Транспорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Биҫтәлә оҙаҡ ваҡыт төп транспорт сараһы булып, мех фабригында, һуңыраҡ макарон фабригында тиклем һуҙылған һанлы 6 трамвай тора (хәҙер: туҡтатылды). Яңы йылға порты асылғас, 7 һанлы трамвай, 2 һанлы троллейбус өҫтәлә. Бер нисә автобус маршруты асыла. Көньяҡтан уҙыусы тимер юлда Вахитов туҡталышы бар.
Биҫтәне үҙгәртеп төҙөү планы буйынса, ҡала яны эсендәге складтарҙы һәм сәнәғәт ойошмаларын ҡала ситенә сығарыу күздә тотола. Ҡаланың яңы вокзалы төҙөлөп бөткәс, иҫке автовокзалды ла ябыу көтөлә.
1950-се йылдарҙа әле Яңы Биҫтәнең үҙ һыйыр көтөүе булған, йорт хужалыгында һыуҙы йыш Иҙелдән алған булғандар. Йылға порты эргәһендә Волга пляжынан ҡаршы яҡ Юғары Осланды күреп була. Яңы Биҫтәнең төп кереүенән кергәндә уң яҡта район "Мазарки" тип атала, унда элек "Мазарки" тигән урам бар. Унда элек-электән маҙар ҡылғандар[3].Яңы Биҫтәнең бер урынын (зиратҡа инеү янында) "Ямсылар Бистәсе" тип атайҙар, урыҫҫа ул "Ямки" тип атала. Элек бында ямсылар - Ҡазан буйлап арба менән йөрөтә торған кешеләр тупланып йәшәгәндәр. Яңы Биҫтәнең элек күп йорттары ағастан яһалған булған, өй нигеҙе почмагы ғөрөф-ғәҙәт булараҡ ҙур тимер аҡса һалғандар. Йорттар ауылдарға ҡарағанда шаҡтай тығыҙ урынлашҡан булған.
Ҡыҙыҡ факт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡалала яманаты таралған енәйәтсел төркөм менән булған «Новотатарские» төркеме әлеге биҫтәнән.
Совет заманында Иҫке Таш мәсет янындағы бинала ҡалала һаҡланып ҡалған һирәк татар мәктәптәренең береһе, ләкин шул арала иң көслөһө – татар мәктәп-гимназияһы эшләй.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ ««Деятель» журналы, 1898 ел», <http://www.photokzn.ru/articles/0/20/>. Проверено 7 октябрь 2014.
- ↑ http://www.photokzn.ru/articles/0/20/ {{{2}}}. Казан «Рублевка»сы
- ↑ Мазар — мәҗүси каберлек. Мазар кылу — каберлектәге агачка корбанга китерелгән киндер, күлмәк, тире һ. б. элү. Рифкать Әхмәтьянов. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. К.:ТКН, 2001, 139нчы бит. ISBN 5-298-01004-0
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Иҫке Татар биҫтәһе. Фотолар 2014 йыл 1 февраль архивланған.
- Ҡазан фотоларҙа 2014 йыл 1 февраль архивланған.
- Боронғо Таш мәсет «Мечети России» порталында 2014 йыл 2 февраль архивланған.