Һауа судноһы

Донъялағы иң ҙур сериялы авиалайнер — Airbus A380

ИКАО Чикаго конвенцияһының 7-се ҡушымтаһына ярашлы самолеттарҙың классификацияһы

Авиатранспорт  (ингл. aircraft)— ер өҫтөнән йәки һыуҙан сағылдырылған һауа менән үҙ-ара тәьҫир итешеүҙән башҡа һауа менән үҙ-ара тәьҫир итешеү юлы менән атмосферала һаҡланған осоусы аппарат.

Билдәләмәһе

Был формулировкала термин Рәсәй Федерацияһының Һауа кодексында һәм 191 дәүләт ағзаһы булған Халыҡ-ара граждандар авиацияһы ойошмаһының (ИКАО) норматив документтарында ҡулланыла.

Формулярлау норматив документтарҙа һәм башҡа Fédération Internationale aeronarodé һәм халыҡ-ара хоҡуҡ һүҙлектәре кеүек халыҡ-ара ойошмаларҙа ҡулланыла, һәм үрҙә әйтелгәндәрҙән матди яҡтан, ойошма компетенцияһы менән ҡапланған эшмәкәрлек даирәһенә ҡарап айырылырға мөмкин.

Мәҫәлән, Рәсәй Федерацияһының Һауа кодексы үҙ көсөн граждандар авиацияһына тарата, дәүләт авиацияһы (шул иҫәптән Оборона министрлығы авиацияһы) һәм эксперименталь авиация һәм булдырыу, самолет тип аталған бөтә самолеттарҙың һауаға яраҡлылығы өсөн ниндәй агентлыҡ яуап бирә.Шуға ярашлы, һауа кодексына буйһонмаған самолеттар был кодҡа «самолёт» билдәләмәһенә инмәй. ИКАО терминды Халыҡ-ара граждандар авиацияһы күҙлегенән ҡарай,Халыҡ-ара авиация федерацияһы — авиация һәм спорт эшмәкәрлеге күҙлегенән.

Самолёттар Маннед (борттағы осоусы идара итә) һәм пилотһыҙ самолеттарға бүленә.Һауа судноларына инмәй: Экранопландар — (хеҙмәтләндереүҙең динамик принцибы булған суднолар, диңгеҙ законы, атап әйткәндә, ИМО), hovercraft (СВП), ракеталар, космос аппараттары сиктәре аҫтына эләгә.

Һауа судноларының төрҙәре

МАФ буйынса Классификация

Халыҡ-ара авиация федерацияһы классификацияһына ярашлы ун ете төр самолет һәм башҡа самолеттар бүленә. Иң киң таралған һигеҙ төр самолёт бар: автожир, шар, вертолет, роторкрафт, һауа судноһы, флайтгель, планер һәм самолёт. Улар араһында төп айырмалар — приборҙарҙың конкрет ауырлығы, электр станцияһының булыуы һәм төрө һәм күтәргес алыу ысулы. Шулай уҡ башҡа, «гибрид» самолеттар ҙа бар,үрҙә һанап бөткән бер нисә төр самолёттың үҙенсәлектәрен берләштереү. Самолёттарға космос караптары, ракеталар, экранопландар (әммә экранолеттар түгел) һәм hovercraft инмәй.

Һауа суднолары ИКАО классификацияһы буйынса

Халыҡ-ара граждандар авиацияһы конвенцияһының 7-се ҡушымтаһы (Һауа судноларының милли һәм теркәлеү билдәләре) самолёт/самолёттарҙы һауанан еңелерәк һәм һауанан ауырыраҡ самолеттарға бүлә.

Үҙ сиратында һауанан еңелерәк самолеттар түбәндәгесә бүленә:

• двигателһеҙ аппараттар
  • Ирекле сфера шары
  • Сферик булмаған ирекле шар
  • Бәйләүесле сфера шары
  • Сфераға ҡарамаған бәйләүесле аэростат
• Двигателе булған ҡоролмалар
  • Ҡаты дирижабль
  • Ярым ҡаты дирижабль
  • Ҡаты булмаған дирижабль

Һауанан ауырыраҡ самолеттар түбәндәге төрҙәргә бүленә:

• двигателе булмаған ҡоролмалар
  • Ҡоро ер планеры;
  • Гидроплан;
  • Һауа йыландары;
• двигателле ҡоролмалар
  • Самолеттар
    • Ҡоро ер самолёттары, (үҙ эсенә саңғыла ултырыу механизмы булған транспорт сараларын ала);
    • Гидроплан (йөҙгән йәки кәмә);
    • Самолёт-амфибия;
  • Винт ҡанатлылар
    • Ҡоро ер автожиры (үҙ эсенә саңғы шассиһы менән транспорт сараларын ала);
    • Гидроавтожир (поплавоклы йәки кәмә);
    • Автожир-амфибия;
    • Ҡоро ер вертолеты (саңғыла ултырыу механизмы булған транспорт сараларын үҙ эсенә ала);
    • Гидровертолет (йөҙгөслө йәки кәмә);
    • Вертолет-амфибия;
  • Орнитоптерҙар
    • Ҡоро ер орнитоптеры (үҙ эсенә саңғы шассиһы менән транспорт сараларын ала);
    • Гидроорнитоптер (йөҙгөс йәки кәмә);
    • Орнитоптер-амфибия.

Бынан тыш, ИКАО самолеттарҙы, әгәр улар бортта пилотһыҙ башҡарылырға тейеш булһа, пилотһыҙ тип классификациялай. Пилотһыҙ осоу аппараттарына пилотһыҙ идара ителгән шарҙар (икенсе төрлө әйткәндә, самолеттың ирекле/автономлы осоусы күсермәләре) һәм алыҫтан идара ителеүсе самолеттар инә.

ИКАО башҡа төр һауа судноларын/самолёт төрҙәрен ҡарамай, сөнки граждандар авиацияһы ойошмаһы булып тора. Шул уҡ ваҡытта башҡа тармаҡтарҙа самолеттарҙың классификацияһы һәм һауа судноларының/самолеттарҙың өҫтәмә төрҙәре булыуы ихтимал.

Термин билдәләмәһенә ярашлы, самолёттарға экранопландар һәм һауа мендәрле суднолар инмәй.

Һауа судноларының конкрет гравитация буйынса классификацияһы

Үҙенсәлекле гравитация буйынса самолеттар ике төркөмгә бүленә ала — һауанан еңелерәк самолеттар (ингл. aerostats) һәм һауанан ауырыраҡ самолёттар (аэродиндар). Икеһенең айырмаһы шунда,һауанан еңелерәк самолеттар өҫтәмә электр станцияһы ярҙамынан тыш, һауанан ауырыраҡ самолеттарҙан айырмалы рәүештә, үҙ аллы һауаға сыға ала. Был классификация рәсми түгел һәм мөмкин булған һәм йыш ҡулланыла торған классификация булараҡ бирелә.

Һауанан еңелерәк

Һауа шарҙарында ярыш. Колорадо-Спрингс.

Һауаға күтәрелеү өсөн Архимед ҡанундарына нигеҙләнгән аэростатик көстәр ҡулланылыуы һауанан еңелерәк самолёттарҙы айырып күрһәтә,уға ярашлы түбән тығыҙлыҡтағы кәүҙә ул ваҡытҡа тиклем тығыҙлығы ҙурыраҡ мөхиттә йөҙә,йөҙә башлағансы (йәғни тән һәм урталыҡ тығыҙлығы тигеҙ булғансы).атмосфераның тығыҙлығы ер өҫтөнән сығарылған һайын кәмегәнгә күрә,бындай һауа судноһын күтәреү ҙә күтәрелгәндә кәмей.

Рәсәй Федерацияһы оборона министрының 136-сы һанлы бойороғона ярашлы Рәсәй Федерацияһының Транспорт министрлығы No 42, Росавиакосмос No 51 31.03.2002 «Рәсәй Федерацияһы һауа киңлегендә осоштарҙың федераль авиация ҡағиҙәләрен раҫлау тураһында» һауанан еңелерәк самолеттар өсөн түбәндәге билдәләмәләр бирелә (инглиз теленән тәржемә бойороҡҡа инмәй):

• аэростат — самолет, уның күтәргесе аэростатик нигеҙгә нигеҙләнгән бер үк ваҡытта аэростатик һәм аэродинамик принциптар;
• һауа судноһы — атмосферала электр станцияһы ярҙамында хәрәкәт иткән һәм бейеклеге менән идара ителеүсе шар, йүнәлеше, тиҙлеге, алыҫлығы һәм осоу оҙайлығы.

Һауа шарҙарының конструкцияһына, ҡағиҙә булараҡ, тышса менән ҡамалған газ булыуы хас, уның тығыҙлығы атмосфера һауаһының тығыҙлығынан түбән. Ул һауанан еңелерәк газ булыуы мөмкин — мәҫәлән, водород, гелий, метан һәм башҡалар — йәки туранан-тура йылытылған хәлдәге һауаның үҙе.

Фридрихшафен аэропортында Цеппелин НТ.

Рәсәй Федерацияһы Транспорт министрлығының 17.04.2003 No 118 «Дөйөм авиация самолёттарының берҙәм күсермәләрен эксплуатациялау тәртибе тураһында» Федераль авиация ҡағиҙәләрен раҫлау тураһындағы бойороғона ярашлы, шарҙарҙың түбәндәге төркөмдәре бүленә (инглиз теленә тәржемә итеү һәм бойороҡҡа индерелмәгән иҫкәрмәләр:

• газ шары (ҡара: шарльерҙар) — һауа шары, һауаға ҡарағанда еңелерәк газ ярҙамында күтәргес көс булдырылған һауа судноһы;

• эҫе һауа шары, һауа шары, һауа судноһы, унда күтәргес көс йылытылған һауа ярҙамында барлыҡҡа килә;

• берләштерелгән шар — һауанан еңелерәк газ ярҙамында ла, ташыусы газды йылытыу юлы менән дә күтәргес яһалған шар.

Конструктив һауа суднолары «камиллаштырылған шарҙар» булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың ҡайһы берҙәренең үҙенсәлекле ауырлығы һауаға ҡарағанда ауырыраҡ — кире көсөргәнешле (раковина) һәм двигателдәренең тартыу көсө менән аэростатик күтәргес булмауын ҡаплай. Был йәһәттән махсус төркөм — гибрид һауа суднолары айырыла — улар һауа шарының үҙенсәлектәрен (ҡабыҡтағы газ арҡаһында аэростатик көстөң булыуы), вертолет (роторҙар ярҙамында вертикаль осоу ваҡытында өҫтәмә күтәреү көсө) һәм самолётты (горизонталь осош ваҡытында беркетелгән ҡанат арҡаһында өҫтәмә аэродинамик күтәргес булдыралар) берләштерә. Был төр самолёттар ғәҙәти һауа судноларына ҡарағанда билдәле бер өҫтөнлөктәргә эйә, әммә беренсе гибрид һауа судноһы тик 1987 йылда ғына патентлана.

Һауанан ауырыраҡ

Һауа суднолары ауыр аэростатик көскә эйә түгел, шуға күрә көстө күтәреү өсөн башҡа конструктор ҡарарҙарын файҙаланырға кәрәк. Иң таралғанлығы — аэродинамик көстө ҡулланыу.

Хәрәкәтһеҙ ҡанат

Ан-225 — донъялағы иң ҙур йөк самолеты.

Авиация техникаһында ҡанаты аҫтында күтәрелмәле көстө булдырыу өсөн өҫкө көс булыу күҙ уңында тотола. Ул аҫта һауаның баҫым айырмаһы иҫәбенә барлыҡҡа килә. Һауа баҫымы иһә һауа ҡатламының өҫкө йөҙө буйлап үтеп инеүе тиҙлегенән тора. Аҫҡы ҡатта һауа тиҙлегенең өҫкө өлөшөндә ҡарағанда түбәнерәк булыуы күҙәтелә, шуға күрә күтәргес көс өҫтән аҫҡа төшөүгә йүнәлтелә.

РФ Транспорт министрлығы 12.09.2008 йыл № 147 приказы менән Федераль авиация ҡағиҙәләре раҫлау тураһында талаптарға «һауа суднолары экипаждары ағзаларына, һыу, һауа судноларын хеҙмәтләндереү буйынса техник хеҙмәткәрҙәр, белгестәр һәм тәьмин итеү буйынса осоштар (осоусы диспетчерҙарға) граждандар авиацияһы» түбәндәге билдәләмә бирелә:

• Самолёт (сигнал. Fixed-wing Aircraft) — ауыр һауа судноһы, осонда көс ҡулайламаһы хәрәкәткә килтереүсе, осоусы көс көстәре башлыса тулы булмаған шарттарҙа аэродинамик реакциялар иҫәбенә барлыҡҡа килә;
• Планёр (glider, sailplane) — һауа судноһы, башлыса тулы шарттарҙа хәрәкәткә килтерелмәгән көс ҡулайламаһы менән барлыҡҡа килмәгән һауа судноһы.

Һауа судноһы менән планерҙың төп айырмаһы — электр станцияһы булыуы, уның ярҙамында етерлек күтәргес булдырыу өсөн кәрәкле тиҙлекте үҙ аллы ала ала. Планерҙы тиҙләтеү өсөн тышҡы көстәр ҡулланыла, мәҫәлән, оҙон трослы шығырым, йәки елгә осҡан тау битенән старт, йәки башҡа самолет ярҙамында ирекле осош нөктәһенә туранан-тура оҙатыу. Шулай уҡ үҙ этәргес системаһы менән йыһазландырылған аралыҡ варианты — мотор планеры бар, үҙ аллы осоу йәки күтәрелеү башҡарырға рөхсәт итә.

Төп ротор

Ми-12 — донъяла төҙөлгән иң ауыр йөк күтәреүсе һәм иң ауыр вертолет.

Винт (винт) — двигатель менән әйләнеүгә ҡоролған ҡалаҡ агрегаты һәм двигателдең ҡеүәтен (торк) тартыу көсөнә әйләндереү өсөн тәғәйенләнгән. Ротор — вертикаль әйләнеү күсәре булған винт, ул һауа судноһына күтәрелеүҙе тәьмин итә һәм идара ителеүсе горизонталь осош һәм ергә төшөү мөмкинлеген бирә. Бөтә аэродинамик осоу аппараттары өсөн дөйөм исем йәки бер нисә винт ҡулланылған — осоусы осоу аппараттары (Arotorcraft).

Рәсәй Транспорт министрлығының 31.VII.2009 No 128 -се бойороғонда (27.XII.2012 йылға тиклем) «Рәсәй Федерацияһының граждандар авиацияһында осоштарҙы әҙерләү һәм башҡарыу» Федераль авиация ҡағиҙәләрен раҫлау тураһында" түбәндәге билдәләмә бирелә:

• вертолет — һауанан ауырыраҡ һауа судноһы, осошта башлыса бер йәки бер нисә ротор менән һауа реакцияһы ярҙамында яҡынса тура торошта торған үҙәк тирәләй әйләнеп торған хәрәкәт системаһы.

Рәсәй Федерацияһының юридик акттарында бындай самолеттың аныҡ билдәләмәһе юҡ, автожир булараҡ (документтарҙа бындай термин ҡулланылһа ла), әммә Рәсәй Федерацияһының тышҡы хужалыҡ эшмәкәрлеге тауар номенклатураһына аңлатмалы (Т. Т. ФЭА Россия) түбәндәге асыҡлыҡ бар (инглиз теленә тәржемәһеҙ):

• автожир — һауанан ауырыраҡ самолёт, электр станцияһы менән һәм бер йәки вертикаль үҙәктәр тирәләй ирекле әйләнеүсе бер нисә ротор менән йыһазландырыла.

Ошо билдәләмәләр нигеҙендә вертолет менән автожирҙың айырмаһы асыҡ, беренсе осраҡта төп ротор электр станцияһын әйләндерә, ә икенсеһендә автотротация режимында әйләнә. Автожирҙың төп роторы артҡа ауыша, ә электр станцияһы осоу ваҡытында тиҙләтеү һәм горизонталь йүнәлештә хәрәкәт итеү өсөн ҡулланыла. Ҡаршы һауа ағымы бер үк ваҡытта роторҙың әйләнеүенә килтерә, был күтәргес көс барлыҡҡа килтерә.

Ҡоролмаларҙың башҡа төрҙәре

Мартин-Мариетта X-24 — терәк корпус концепцияһын тикшереү өсөн NASA эксперименталь самолеты.

• Илтеүсе корпус (ингл. күтәргес кузов) — һауа судноһы корпусында күтәргес көс барлыҡҡа килгән аэродинамик схема, фюзеляж, ә ҡанаты күтәргесте тәьмин итеү өсөн шул тиклем ҡулланылмай, . Ҡайһы бер ҡанатлы самолёттар фюзеляжды күтәргес эшләү өсөн дә ҡуллана (интеграль аэродинамик планировка, фюзеляж һәм ҡанат корпус барлыҡҡа килтерә), мәҫәлән, дүртенсе быуын яугирҙәре МиГ-29 һәм Су-27.МиГ-29 истребителе осрағында һауа судноһының подшипник кәүҙәһе осошта күтәргестең 40 процентын, ҡанатының 60 процентын тәьмин итә. Махолет (орнитоптер) — һауанан ауырыраҡ флигелле ҡанаты менән һауанан ауырыраҡ хәрәкәт (ҡош ҡанаттарына оҡшаш, бөжәктәр һәм ярғанаттар). Хәҙерге махоганиҙарҙың күпселеге ҡоштар һәм бөжәктәр менән бер үк ҙурлыҡта төҙөлгән. Әммә ярайһы уҡ ҙур ҙурлыҡтағы приборҙар төҙөү осраҡтары ла бар, ҡоштар, бөжәктәр кеүек.Әммә кешене хәрәкәткә килтерә алған ҙур ҙурлыҡтағы ҡоролмалар төҙөү осраҡтары ла бар. Шулай итеп, тотороҡло горизонталь осошҡа һәләтле беренсе уңышлы мускуллы махолет, 2010 йылдың 2 авгусында вәкил ҡатнашлығында эфирға сыҡҡан Канада ҡар ҡошо ла була. Fédération Aeronautica һәм 19,3 секунд эсендә 145 метрға оса. Турбоджет — һауала осоп төшөү һәм уны һауала тотоу өсөн вертикаль монтажланған турбоджет двигателен ҡулланған һауанан ауырыраҡ самолёт. СССР-ҙа бындай аппараттың эксперименталь өлгөһө 1955 йылда эшләнә, шул уҡ ваҡытта уның исемен дә ала. Турбопландың ҡанаты һәм ҡойроғо булмай — идара итеү газ рулдәре һәм двигателдең штукатуркаһы ярҙамында башҡарыла. Бындай самолеттың инглиз телендәге Flying Beddead («Flying Bead») версияһы бер йыл элек, 1954 йылда төҙөлгән. Эшләнгән моделдәр заманса вертикаль осоу-ултырыу (ВТТОП) самолёттарының прототибы булып хеҙмәт итә.

«Гибридтар»

MV-22 (модификация конвертоплан Bell V-22 Osprey) — горизонталь осоуҙа.

• Вертикаль күтәрлеүсе һәм ултырыусы (СВВП, англ. vertical take-off and landing, VTOL) — вертикаль йүнәлешле двигателдең тартыу көсөн ҡулланып, нуль горизонталь тиҙлек менән осоп төшөүгә һәм ултырыуға һәләтле самолёт, вертолет кеүек (был осраҡта ташыусылар ролен башҡарған винттар арҡаһында) йәки турболет (реактив хәрәкәт арҡаһында). Осоу режимында электр станцияһы горизонталь йүнәлештә хәрәкәт итеү өсөн ҡулланыла, ә күтәргес көс беркетелгән ҡанат ярҙамында барлыҡҡа килә. Шул уҡ ваҡытта һауа судноһы винттарҙың ынтылышын йәки реактив ағым йүнәлешен үҙгәртеү һәләтенә эйә булырға тейеш түгел. Мәҫәлән, эксперименталь ВТН Райан X-13 Вертиджеттың ултырыу механизмы ла булмай һәм «ҡойроҡтан осоу» схемаһы буйынса туҡтатылған хәлдән осоп китә. Бындай самолеттар «ҡойроҡта ултырыу» — «тайситтер» (ингл. tailsitter) тип атала. Конвертиплан — самолёт, осоу-ултырыу ваҡытында винттарҙы күтәреү сифатында, ә горизонталь осошта — тартыу сифатында ҡулланыу. Асылда, был самолёт вертикаль осоу-ултырыу самолеттарына оҡшаш, әммә винттарҙың конструкция үҙенсәлектәре һәм ҡанат арауығы менән сағыштырырлыҡ ҙур диаметры арҡаһында, уларҙы роторлы самолёттар тип атайҙар. Бер нисә конструкциялы конвертипландар бар: роторлы винттар (тилтротор) һәм роторлы ҡанатлы (ауышлыҡ менән). Беренсе осраҡта тик винттар үҙҙәре генә борола, икенсеһендә — винттар менән бергә ҡанат.
• Роторлы ҡанат (ингл. gyrodyne) — роторкрафт, структур яҡтан вертолетты кәүҙәләндерә, беркетелгән ҡанат һәм өҫтәмә этәргес менән йыһазландырылған. Һауа судноһының төп роторы вертикаль осоу-ултырыу өсөн ҡулланыла. Горизонталь осош ваҡытында ротор автогиро кеүек аутоотизация режимына күсә, һәм хәрәкәт һауа судноһы принцибы буйынса бара — двигателдәр судноны алға тарта, ә ҡанаты өҫтәмә күтәргес көс булдыра.

Пилотһыҙ осоу аппараттары

Пилотһыҙ осоу аппараты — бортта осоусыһыҙ осоу өсөн тәғәйенләнгән самолет. Пилотһыҙ осоу системаһы — бортта пилотһыҙ идара ителеүсе самолет һәм уға бәйле элементтар .Автономлы самолёт — пилотһыҙ осоусы осоу менән идара итеүгә ҡыҫылыуын тәьмин итмәгән пилотһыҙ осоу аппараты. Алыҫтан идара ителеүсе самолет — был самолет бортында булмаған пилот идара иткән самолет. Пилотһыҙ осоу аппараттарының субкатегорияһы булып тора.

Граждандар авиацияһының норматив документацияһында пилотһыҙ осоу аппараттарын ҡулланыуҙы көйләү мәсьәләләре көндән-көн мөһимләшә бара, пилотһыҙ осоу аппараттарының эшен көйләй. ИКАО Ассамблеяһының 39-сы сессияһында отчеттар ҡайһы бер дәүләттәр пилотһыҙ осоу аппараттары системаларын үҙҙәренең милли һауа киңлеге системаһына интеграциялау менән шөғөлләнә, пилотһыҙ осоу аппараттары самолеттар менән бер рәттән идара итеү маҡсатында, һауа судноһы бортында идара итеүсе пилоттар.

Америка Ҡушма Штаттары 2020 йылға пилотһыҙ осоу аппараттары системаларын (УАС) үҙенең милли һауа киңлеге системаһына (NAS) интеграциялауҙы тамамлай. БАС сиктәрендә граждандар арауығында даими осоштар башҡарыласаҡ, шул иҫәптән төнгө осоштар, ҙур халыҡ күпләп йыйылған ерҙә йәки башҡа самолеттар янында күреү һыҙығынан ситтә осоштар. Бындай осоштар төп принциптарҙан йәки махсус рөхсәт ҡағыҙҙарынан ситләшеүҙе талап итмәйәсәк. Пилотһыҙ осоу аппараттарының эшен көйләүсе бүлектәр менән тулыландырыу маҡсатында, Рәсәй Федерацияһында Граждандар авиацияһының норматив документацияһына үҙгәрештәр әүҙем индерелә.

Халыҡ-ара граждандар авиацияһы норматив базаһында пилотһыҙ осоу аппараты тураһында беренсе тапҡыр Париж конвенцияһында телгә алына, 13.10.1919 йылда 15.06.1929 протоколы 15-се статьяла түбәндәге фразаны яҙып ҡуйған: "Договорлашҡан дәүләттең пилотһыҙ осоу мөмкин булған самолеты, махсус рөхсәтһеҙ икенсе договорлашҡан дәүләт территорияһы өҫтөндәге һауа киңлеген махсус рөхсәтһеҙ осоп үтергә тейеш түгел ". Париж конвенцияһын алмаштырған 7.12.1944 йылда ҡул ҡуйылған Чикаго конвенцияһында пилотһыҙ осоу аппараттары 8-се статьяла телгә алына. «Пилотһыҙ осоу аппараттары» исеме менән: «Пилотһыҙ осоуға һәләтле бер самолет та осош яһамай летчикһыҙ, осоусыһыҙ договорлашҡан дәүләт территорияһы өҫтөнән осоусыһыҙ осоштар үткәрмәй, тик был дәүләттең махсус рөхсәтенән тыш һәм бындай авторизация шарттарына ярашлы. Һәр договорлашҡан дәүләт бындай самолеттарҙы пилотһыҙ осҡанда, райондарҙа үҙ өҫтөнә ала Граждандар самолеттары өсөн асыҡ, был осошто контролдә тотоуҙы тәьмин итеү, был граждандар самолеттары өсөн хәүефте бөтөрөргә мөмкинлек бирер ине».

ИКАО-ның 11-се һауа навигацияһы конференцияһы (ANConf/11), Монреалдә 2003 йылдың 22 09 -ҙан 3.10.20.03 тиклем үтә, Һауа хәрәкәтен ойоштороуҙың глобаль файҙаланыу концепцияһын хупланы, түбәндәге билдәләмәне үҙ эсенә ала: Пилотһыҙ осоу аппараты' — Халыҡ-ара граждандар авиацияһы конвенцияһының 8-се статьяһы мәғәнәһендә пилотһыҙ самолет, ул бортта самолет командирыһыҙ оса һәм ерҙән йәки башҡа урындан тулыһынса алыҫтан идара ителә,, икенсе самолеттан, йыһандан, йәки программалы һәм тулыһынса автономлы». Пилотһыҙ осоу аппараттарының (УАВ) бындай аңлатмаһы 2004 йылда ИКАО Йыйылышының 35-се сессияһы тарафынан хуплана.

19.04.2007 йылда АНК үҙенең 175-се сессияһының 2-се ултырышында пилотһыҙ осоу аппараттары системаһын өйрәнеү төркөмөн (УАССГ) булдырыуҙы раҫлай, һәм был төркөм 2009 йылдың 15 сәғәтенән алып 18.09.2009 йылға тиклем үткән үҙенең 3-сө ултырышында «Алыҫтан идара ителеүсе самолеттар» терминын индерә, тигән һығымтаға килә, сегрегацияланмаған һауа киңлеге һәм аэродромдар, идара ителеүсе самолеттар менән бер рәттән, дистанцион рәүештә генә интеграциялана ала, пилотһыҙ осоу аппараттары һәм 2011 йылда 328-се түңәрәк «Пилотһыҙ осоу аппараттары системаһы (УАС)», һәм 2015 йылда алыҫтан идара ителеүсе авиация системалары өсөн ҡулланманың (ДПАС) беренсе сығарылышын сығара, унда пилотһыҙ осоу аппараттары телгә алына: алыҫтан идара ителеүсе самолеттар, автоном самолёттар, автономлы самолёт, самолёт моделдәре (328-се түңәрәккә индерелмәгән). Алыҫтан идара ителеүсе самолеттар осоштарҙың ҡайһы бер сегменттарында автономлы осош яһай алыуын билдәләп, ә автономлы самолёттар ҡайһы бер сегменттарҙа дистанцион рәүештә идара ителә ала, шулай уҡ алыҫтан идара ителеүсе самолеттар күңел асыу маҡсатында ҡулланыла ала, ә самолет моделдәре маҡсатҡф ярашлы ҡулланыла ала, һәм самолёт моделдәре күңел асыуға ҡарамаған маҡсаттарҙа ҡулланыла, ҡулланманың күләмен был самолеттарҙың ҡайһы берҙәренә генә тарата.

Пилотһыҙ осоу аппараты борттағы кешеләрһеҙ оса алғанлыҡтан, ҡулланмала «авиаһәләкәт» терминына яңы аңлатма индерелә: «Авиаһәләкәт — самолет ҡулланыу менән бәйле ваҡиға, пилотлы самолет осрағында кеше күтәрелгән мәлдән алып бара осоу ниәте менән самолет бортында, борттағы бөтә кешеләр самолетты ташлап киткәнсе йәки, пилотһыҙ осоу аппараты осрағында, йәки, пилотһыҙ осоу аппараты осрағында һауа судноһы осош яһау маҡсатында урындан теҙелеп китергә әҙер булған мәлдән килеп сыға, осош аҙағында туҡтағансы һәм төп электр станцияһын һүндергәнсе» (hereinafter — срогы аҫтына эләккән авиация ваҡиғалары исемлеге).

Рәсәй Федерацияһының 2016 йылдың сентябренә «пилотһыҙ осоу аппараттары» терминын билдәләгән норматив документацияһында ҡапма-ҡаршылыҡлы аңлатмалар бар.

Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең 2010 йылдың 11 декабрендәге N 138-се указына ярашлы (12.07.2016) «Рәсәй Федерацияһының һауа киңлеген файҙаланыуҙың федераль ҡағиҙәләрен раҫлау тураһында», «Пилотһыҙ осоу аппараты — бортта пилотһыҙ (экипаж) осош яһаусы һәм автоматик рәүештә осоуҙа идара ителеүсе самолет, идара итеү бүлмәһенән оператор йәки ошо ысулдар комбинацияһы буйынса». «Рәсәй Федерацияһының һауа кодексы» 60-ФЗ Федераль законына ярашлы (06.07.2016) «Пилотһыҙ осоу аппараты — осошта осоусы идара иткән самолет, Йәғни, 60-ФЗ Федераль законға ярашлы, автономлы (автоматик рәүештә) идара ителеүсе пилотһыҙ осоу аппараттарының кластары норматив көйләү өлкәһенән төшөп ҡала.

Йәғни, 60-ФЗ Федераль законға ярашлы, автономлы (автоматик рәүештә) идара ителеүсе пилотһыҙ осоу аппараттарының кластары норматив көйләү өлкәһенән төшөп ҡала. шулай уҡ ҡатнаш автономлы һәм/йәки ер өҫтө пилоты менән идара ителә.

Самолеттарҙың юридик классификацияһы

Һауа судноларының беренсе юридик классификацияһы 1919 йылдың 13 октябрендә тәҡдим ителә, Париж конвенцияһы булараҡ билдәле халыҡ-ара авиадиспетчерҙы көйләү ҡағиҙәләре. Был классификацияға ярашлы, бөтә караптар өс төркөмгә бүленә:

1. хәрби самолеттар;
2. тик дәүләт маҡсаттарында ғына хеҙмәт итеү өсөн тәғәйенләнгән самолеттар (почта, таможня, полиция);
3. шәхси самолеттар (башҡалар, шул иҫәптән йәмәғәт самолеттары ла, икенсе категорияға эләкмәй).

Париж конвенцияһы 1944 йылдың 7 декабрендәге Халыҡ-ара граждандар авиацияһы конвенцияһы менән алмаштырыла, Яңы документҡа ярашлы, самолеттарҙың ике төркөмө генә ҡалған — дәүләт һәм гражданлыҡ. Хәрби самолеттар дәүләт самолёттары статусын ала.

Рәсәй Федерацияһы ҡануниәтендә самолеттарҙың хоҡуҡи классификацияһы нығытылған Рәсәй Федерацияһының һауа кодексы самолеттарҙы дәүләт теркәүе нигеҙендә авиацияның билдәле бер төрөнә тәғәйенләү юлы менән йәки тейешле дәүләт органы тарафынан һауа иҫәпләү (граждандар авиацияһы, дәүләт авиацияһы, эксперименталь авиация).

Һауа судноларының максималь осоу ауырлығы буйынса классификацияһы

Рәсәй Федерацияһы Транспорт министрлығы 20.06.1994 No DV-58 „Раҫлау тураһында“ бойороғона ярашлы Рәсәйҙең граждандар авиацияһында авиация техникаһын техник файҙаланыу һәм ремонтлау буйынса ҡулланмалар» (Юстиция министрлығында теркәлмәгән — юридик көскә эйә булмаған) самолеттар дүрт класҡа бүленә:

Һауа судноларының максималь осоу ауырлығы буйынса классификацияһы

Класс	Максималь осоу массаһы, т		Һауа судноларының төрҙәре
	Самолеттар өсөн	Вертолеттар өсөн
Бер	75 һәм унан да күберәк	10 һәм унан да күберәк	Ил-96, Ил-76, Ил-62, Ту-204, Ту-154, Ми-26, Ми-10, Ми-8, Ми-6, Ялҡында-32, Ан-124
Ике	30-75	5-10	Ан-12, Ил-18, Ту-134, Як-42, Sukhoi Superjet 100, Ан-148
Өс	10-30	2-5	Ан-74, Ан-30, Ан-26, Ан-24, Ил-114, Ил-14, Як-40, Ялҡында-126, Ялҡында-26, Ми-2
Дүрт	10	2	Ан-2, Л-410

Бынан тыш, Рәсәй Федерацияһының Һауа кодексы, 18.07.2006 No 114-ФЗ версияһынан башлап, һауа судноларының максималь ауырлығына ҡарап билдәләмәләр бирә:

Еңел һауа судноһы — һауа судноһы, уның осоу массаһы 5 700 килограмдан аҙыраҡ тәшкил итә, шул иҫәптән вертолет, осоусы массаһы 3 100 килограмдан аҙыраҡ тәшкил итә;

Үтә еңел һауа судноһы — һауа судноһы, уның иң юғары осош массаһы 495 килограмдан ашыу тәшкил итә.

һауа судноларын осҡанда һәм төшкәндә өйөрмә яһалыу буйынса ИКАО классификацияһы

НАСА-ның самолёттың ҡойондарын визуалләштереүе

Максималь осоу массаһы һауа судноһы нигеҙендә сертификатланған. Док ICAO 8643

Категория турбулент спутный эҙҙәре ҡала (WTC - category turbulence wake)

H	Ауыр (Heavy)	ауырлығы 136 000 кг булған самолет төрҙәре (300 000 фунт) һәм унан да күберәк
M	Еңел (Medium)	ауырлығы 136 000 кг-ҙан кәмерәк булған самолет төрҙәре (300 000 фунт) һәм 7000 кг-тан ашыу (15 000 фунт)
L	Еңел (Light)	ауырлығы 7000 кг булған самолет төрҙәре (15 000 фунт) йәки унан да кәмерәк

Иҫкәрмә. Әгәр һауа судноһы тибы варианттары

өйөрмә яһалыу буйынса төрлө категорияларға инһә, ике категория ла күрһәтелгән.(мәҫәлән, L/M йәки M/H.). Бындай осраҡтарҙа берҙәм категория билдәһен ИКАО моделле осоу планының 9-сы киҫәгенә индереүҙе пилот йәки авиалайн башҡара.

ИКАО регламентына ярашлы граждандар авиацияһы самолёттары категориялары

Категория бүленгән тиҙлегенә ҡарап, һауа судноһы классификациалана (тиҙлек, тиҙлек 1,3 тапҡырға күберәк булып ултырып ҡала янында ултырған максималь массаһы сертифицияланған сваливание конфигурацияһы). Категориялар латин хәрефтәре А,В,С,D менән билдәләнәсәк.

• Ә (тиҙлек классификацияһы, 169 км/с) — Ан-2, Ан-28, Л-410 вертолеттар.
• В (169—223 км/с) — Як-40, Як-42, Ан-24, Ан-26, Ан-30, Ан-72, Ан-74, Ил-114.
• С (224—260 км/с) — Ан-32, Ил-76.
• D (261—306 км/с) — Ил-18, Ил-62, Ил-86, Ил-96, Ту-134, Ту-154, Ту-204, Ан-12, Ан-124.

Милли тамғалар

ИКАО тәртип ҡағиҙәләренә ярашлы, һауа судноларының бөтә тамғалары ла законға ярашлы теркәү үткән.

Һауа судноһы дәүләт реестрында теркәлгәндән һуң, уны дәүләт реестрында теркәргә һәм тамғаларға , ҡағиҙә буйынса барған урында, килешелгәнсә конвенция 7 ИКАО.

Милли билдә Халыҡ-ара телекоммуникациялар союзы тарафынан теркәлеү торошона бүленгән радиокоммуникацияларға саҡырыу билдәһенә индерелгән милли символдар серияһынан һайланған. Дәүләт билдәһе халыҡ-ара граждандар авиацияһы ойошмаһына хәбәр ителә.

ИКАО дәүләттәре иғлан иткән һауа судноларының милли билдәләре исемлеге Һауа судноһының Рәсәй Федерацияһына милли аффектлылығы билдәһе булып РА-ның самолеттың ҡойроҡло һаны (граждандар суднолары һәм ведомство пассажирҙар самолеттары өсөн) һәм Рф (дәүләт авиация самолёттары өсөн) символдары тора.Әгәр, мәҫәлән, Рәсәй авиакомпанияһы идара иткән самолеттың ҡойроҡ номеры башында VP символдары булһа, был самолет Бермуд дәүләт реестрында теркәлә, ә был самолеттың һауаға яраҡлылығы өсөн яуаплылыҡ Бөйөк Британияның сит ил территорияһында — Бермудта ята.

Хәрби самолёттар милли символдар һәм ҡойроҡ номерҙары рәүешендәге авиафрейм структураһы элементтарында милли идентификация билдәләре менән билдәләнә. НАТО илдәрендә (мәҫәлән, АҠШ- та) билдәле бер берәмеккә һәм уның эмблемаһына ҡараған алфанумерик маркировка ҡулланыла, Мәҫәлән, «НХ» ҡыҫҡартылыуы АҠШ-тың Тымыҡ океан флотының 68-се «Нимиц» авиаташыусыһына беркетелгән 11-се авиация ҡанатын, шул уҡ самолетта «ВФА-154» ҡыҫҡартылыуы уның 154-се «Ҡара рыцарҙар» эскадрильяһына ҡарауын аңлата.

СССР/РФ хәрби самолеттарында подразделениеға ҡарау тураһында рәсми мәғлүмәт ҡулланылмай (рәсми булмаған эмблемалар — «борттағы рәсем» тип аталған эмблемалар төшөрөлөргә мөмкин). 2009 йылдан ҡойроҡ киҫәгендә (кил) РФ-хх тибындағы теркәү номеры һыҙыла. Ҡотҡарыу машиналарында фюзеляжға ҡыҙыл төҫтәге киң буй ҡулланыла. ФСБ (сик буйы хеҙмәте) самолёттарында ҡойроҡ киҫәгендә ҡыҙыл оҙонса һыҙыҡ һыҙыла. Хәрби-диңгеҙ флоты самолёттарында фронтта Изге Андрей флагы төшөрөлә (һәр ваҡыт түгел).

Осоу яраҡлылығы

Рәсәй Федерацияһында, конструкция ауырлығы 115 килограмм һәм унан да кәмерәк булған үтә еңел идара ителеүсе граждандар самолеттарынан, шулай уҡ осоу ауырлығы 30 килограмм һәм унан да кәмерәк булған пилотһыҙ осоу аппараттарынан тыш, һауаға яраҡлылығы тураһында таныҡлыҡ менән файҙаланыуға рөхсәт ителә. Осорға яраҡлылығы тураһында, файҙаланыуға яраҡлылығы тураһында таныҡлыҡ йәки 1967 йылдың 1 ғинуарына тиклем сығарылған граждандар самолетының проектлау төрөн раҫлау буйынса башҡа акт йәки һауа судноһының һауаға яраҡлылығы һәм тирә-яҡ мөхитте һаҡлау талаптарына ярашлы баһалау акты нигеҙендә бирелә. Коммерция һауа транспорты өсөн баһалау таныҡлығы нигеҙендә бирелгән һауаға яраҡлылыҡ таныҡлығы булған граждандар самолетын ҡулланыу рөхсәт ителмәй. Ҡара. Рәсәй Федерацияһы кодексы,36-сы статья

Һауаға яраҡлылығы тураһында таныҡлыҡты һауа судноһы теркәлгән дәүләттең граждандар авиацияһы өлкәһендә вәкәләтле орган бирә. Халыҡ-ара граждандар авиацияһы конвенцияһының 83-сө бис статьяһында һауа судноһының һауаға яраҡлылығы өсөн яуаплылыҡты икенсе дәүләткә (ғәҙәттә ғәмәлдәге Дәүләткә) тапшырыу мөмкинлеген биргән осраҡтар ҙа был ҡағиҙәнән ситләшергә мөмкин. Модель регламентынан бындай иҫкәрмәне тормошҡа ашырыу өсөн һауа судноһын теркәү торошо дәүләт менән хөкүмәт-ара килешеү төҙөргә тейеш, уға үҙ вәкәләттәренең һәм бурыстарының бер өлөшөн тапшыра (был осраҡта һауаға яраҡлылығы һәм һауаға яраҡлылығы өсөн яуаплылыҡ тураһында таныҡлыҡ биреү вәкәләттәре). Бындай килешеүҙе төҙөү тәртибе ИКАО документтары менән көйләнгән. Һауа судноһын теркәү дәүләтенең вәкәләттәрен һәм бурыстарын Һауа судноһының осоуға яраҡлылығы өсөн икенсе дәүләткә тапшырыу Һауа судноһының теркәлеү торошо ИКАО менән ҡул ҡуйылған дәүләт-ара килешеүҙе тапшырғандан һәм теркәгәндән һуң ғына эшләй башлай.

Рәсәй Федерацияһында самолетҡа бирелгән һауаға яраҡлылыҡ таныҡлығы формаһы һәм уны теркәү тәртибе Федераль авиация ҡағиҙәләре һәм һауаға яраҡлылығы тураһында таныҡлыҡ биреүгә вәкәләтле орган әҙерләгән административ ҡағиҙәләр менән билдәләнә.

3. Дәүләт самолёттарының файҙаланыуға инеүе Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең 2011 йылдың 12 сентябрендәге 766-сы указы менән раҫланған «Дәүләт самолеттарының файҙаланыуға инеү ҡағиҙәләре» менән билдәләнгән процедураға ярашлы башҡарыла.

Документтың Консультант Плюс сайтындағы һуңғы редакцияһы :

• • «Воздушный кодекс Российской Федерации» от 19.03.1997 № 60-ФЗ (ред. от 06.12.2011, с изм. и доп., вступающими в силу с 23.02.2012)  (урыҫ). КонсультантПлюс. Дата обращения: 16 март 2012.
  • Федеральный закон от 14.03.2009 № 31-ФЗ (ред. от 01.07.2011) «О государственной регистрации прав на воздушные суда и сделок с ними»  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). КонсультантПлюс. — в рабочие дни текст документа доступен с 16:00 до 20:00 (UTC+0). Дата обращения: 16 март 2012. Архивировано 27 май 2012 года.
  • Приказ Минтранса РФ от 2 июля 2007 г. № 85 «Об утверждении Правил государственной регистрации гражданских воздушных судов Российской Федерации» (не путать с государственной регистрацией прав и сделок с ВС).
  • Не действующий (не прошедший государственную регистрацию) Приказ Минтранса РФ от 20.06.1994 № ДВ-58 (ред. от 30.11.1995) «Об утверждении „Наставления по технической эксплуатации и ремонту авиационной техники в гражданской авиации России. НТЭРАТ ГА-93“ (не смотря на то, что документ не введен в действие и не может использоваться как НПА, ранее в судах он рассматривался как действующий НПА и на основе ссылок на требования его статей ранее принимались судебные решения»  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). КонсультантПлюс. — в рабочие дни текст документа доступен с 16:00 до 20:00 (UTC+0). Дата обращения: 16 март 2012. Архивировано 27 май 2012 года.
  • Приказ Министра обороны РФ № 136, Минтранса РФ № 42, Росавиакосмоса № 51 от 31.03.2002 «Об утверждении Федеральных авиационных правил полётов в воздушном пространстве Российской Федерации» (Зарегистрировано в Минюсте РФ 24.07.2002 № 3615)  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). КонсультантПлюс. Дата обращения: 16 март 2012. Архивировано 27 май 2012 года.
  • Приказ Минтранса РФ от 17.04.2003 № 118 «Об утверждении Федеральных авиационных правил „Положение о порядке допуска к эксплуатации единичных экземпляров воздушных судов авиации общего назначения“» (Зарегистрировано в Минюсте РФ 23.04.2003 № 4441)  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). КонсультантПлюс. Дата обращения: 16 март 2012. Архивировано 27 май 2012 года.
  • Приказ Минтранса РФ от 12.09.2008 № 147 (ред. от 15.06.2011) «Об утверждении Федеральных авиационных правил „Требования к членам экипажа воздушных судов, специалистам по техническому обслуживанию воздушных судов и сотрудникам по обеспечению полётов (полетным диспетчерам) гражданской авиации“» (Зарегистрировано в Минюсте РФ 20.11.2008 № 12701)  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). КонсультантПлюс. Дата обращения: 16 март 2012. Архивировано 27 май 2012 года.
  • Административные регламенты по вопросам ГА (не всегда актуальные) доступны на сайте Росавиации:
  • Административный регламент Федерального агентства воздушного транспорта предоставления государственной услуги по государственной регистрации гражданских воздушных судов и ведению Государственного реестра гражданских воздушных судов Российской Федерации https://favt.gov.ru/dejatelnost-gosudarstvennaja-registracija-vozdushnyh-sudov-gosudarstvennyj-reestr-grazhdanskih-vozdushnyh-sudov/?id=418 2021 йылдың 30 ноябрь көнөндә архивланған.
  • О документах, требуемых для государственной регистрации прав на ВС и сделок с ними https://favt.gov.ru/dejatelnost-gosudarstvennaja-registracija-vozdushnyh-sudov-edinyj-gosudarstvennyj-reestr-perechni-dokumentov/ 2021 йылдың 30 ноябрь көнөндә архивланған.
  • Все административные регламенты Росавиации https://favt.gov.ru/dokumenty-administrativnye-reglamenty/(недоступная ссылка)

Викикитапханала иҫкергән редакцияла бар:

• «Рәсәй федерацияһының һауа кодексы» менән 19.03.1997 № 60-ФЗ (баш ред. 21.03.2005 № 20-ФЗ).

Әҙәбиәт

• Вартанян Н. В. Классификация воздушных судов (рус.) // Транспортное право. — 2010. — № 4.