Аралашыу
Аралашыу — кешеләр һәм уларҙың төркөмдәре араһында бәйләнеш урынлаштырыу һәм уны үҫтереүгә йүнәлтелгән ҡатмарлы һәм күп планлы процесс. Ул берлектәге эшмәкәрлек ихтыяжынан тыуа һәм иң кәмендә өс төрлө процесты үҙ эсенә ала: бәйләнеш йәки элемтә (мәғлүмәт менән алмашыу); интеракция (үҙ-ара йоғонто яһау, үҙ-ара килешеп эш итеү йәки бәйләнешле хәрәкәт) һәм социаль перцепция (партнёрҙы ҡабул итеү һәм аңлау)[1]. Аралашыуҙан тыш кеше эшмәкәрлеге мөмкин түгел[2]. Шәхес һәм йәмғиәт араһындағы мөнәсәбәт күҙлегенән ҡаралған аралашыу процесының психологик үҙенсәлектәрен аралашыу психологияһы өйрәнһә, аралашыуҙы эшмәкәрлек барышында ҡулланыуҙы социология фәне тикшерә[2].
Аралашыу үҫешен күҙаллау
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Аралашыуҙың филогенетик үҫеше
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Филогенез — организмдар төркөмөнөң тарихи формалашыуы[3], бындағы осраҡта — кешелек йәмғиәтенең үҫеше.
Кеше аралашыуының Америка психологы, коммуникация һәм кооперация төшөнсәләрен өйрәнеүсе белгес Майкл Томаселло (ингл. Michael Tomasello) эшләгән кооператив өлгөһөнә (моделенә, ҡалыбына) ярашлы, күрһәтеү (урыҫса указательный) һәм тасуирлау (изобразительный, иконический) ишаралары (ымдар һәм ҡул хәрәкәттәре) кешеләр араһындағы аралашыуҙың тәүге формалары булған[4].
Аралашыуҙың онтогенетик үҫеше
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Онтогенез — организмдың индивидуаль үҫеше, бындағы осраҡта — индивидуумдың (айырым кешенең, шәхестең, заттың) үҫеше.
Коммуникацион эшмәкәрлек формалары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Транзакция (транзакция) — кешеләр араһындағы бәйләнеш берәмеге, психологияның ҡайһы бер өлкәләрендә ҡулланылған аралашыу факты. Транзакциялар йүнәлешенә ярашлы элемтәнең өс төрө бүленә:
- Фронталь аралашыу — бер яҡлы аралашыу төрө, транзакциялар һөйләүсенән алып күп тыңлаусыларға бер йүнәлештә бара, «береһе һөйләшә — ҡалғандары өндәшмәй» принцибы буйынса бара. Әгәр ҙә, мәҫәлән, лекция ваҡытында уҡыусы лекторға һорау бирһә, уҡыусы менән лектор араһында һөйләшеү барлыҡҡа килеүе ихтимал, әммә аралашыу төрө фронталь булып ҡала, сөнки уларҙың береһе һөйләшкән мәлдә «береһе һөйләй — ҡалғандары өндәшмәй» тигән принцип һаҡлана.
- Диалог, һөйләшеү — ике яҡлы йәки күп яҡлы аралашыу төрө, унда транзакциялар ике әңгәмәсе араһында ике яҡҡа ла, бер үк ваҡытта бер нисә әңгәмәсе ҡатнашлығында бер нисә йүнәлештә лә бара. Диалог телмәр акттары эҙмә-эҙлелегенән, аралашыуҙың башҡа акттарынан тора.
-Ситләтелгән аралашыу — транзакциялар ниндәй ҙә булһа формала яҙылған мәғлүмәт аша, мәҫәлән, текст, тауыш йәки видеояҙма, һүрәт йәки схема аша ике яҡҡа ла барған аралашыу төрө.
Оҡшарға тырышыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Кемгәлер оҡшарға тырышыу (эйәреү, ҡабатлау) арҡаһында тәртиптең яңы формаларын өйрәнергә мөмкин, шул уҡ ваҡытта оҡшатыу ҡабатланған ғәмәлдәрҙең үҙ кимәлендә лә, был ғәмәлдәрҙең мәғәнәһен аңлау кимәлендә лә алып барылырға мөмкин.
Имитациялы ҡылыҡ аңһыҙ булырға мөмкин — был, мәҫәлән, «йоғошло» йүткереүҙе үҙ эсенә ала. Режиссерлы ла, аңһыҙ ҙа булыуы мөмкин.[5]. Кемгәлер оҡшарға тырышыу, эйәреү артында төрлө психологик механизмдар тора[6] :
- сабый сағында — хәрәкәттәрҙе һәм өндәрҙе оҡшатыу — бәйләнеш булдырырға тырышыу;
- бала саҡта — уйында моделләштереү юлы менән кеше эшмәкәрлегенең мәғәнәһенә үтеп инеү;
- йәштәрҙә — төркөмгә ҡараған кумир менән идентификациялау;
- олоғайғас — һөнәри эшмәкәрлектә белем алыу.
Аралашыу функциялары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Аралашыу маҡсаттары буйынса функциялары:
контакт — бәйләнеш булдырыу, йәғни мәғлүмәт алырға һәм тапшырырға һәм аралашыуҙы алып барырға әҙер булыу;
мәғлүмәт — үтенескә яуап итеп мәғлүмәт алыу һәм тапшырыу;
дәртләндереү — эшмәкәрлекте маҡсатлы дәртләндереү;
үҙ-ара килешеп эш итеү һәм берлектәге эшмәкәрлектә килешеп эш итеү;
аңлау функцияһы — мәғәнәһен адекват аңлау, дөйөм алғанда үҙ-ара аңлашыу;
эмоциональ — хис-тойғолар менән алмашыу;
мөнәсәбәттәр урынлаштырыу функцияһы — йәмғиәттә үҙ урыныңды нығытыу;
йоғонто яһау функцияһы — партнёрҙың хәл-торошон, тәртибен, шәхси-мәғәнәле торошон үҙгәртеү.
Аралашыу саралары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-Һүҙ (телмәр)
-Паравербаль
Паралингвистика (грек. pará — «о») — лингвистиканың һүҙмә-һүҙ (лингвистик булмаған) өйрәнеүсе тармағы, һүҙмә-һүҙ һөйләү менән бергә телмәр хәбәре составындағы семантик мәғлүмәтте, шулай уҡ бындай саралар йыйылмаһын тапшырыуҙы аңлата[9].
Паралингвистик саралар тел системаһына инмәй һәм телмәр берәмеге түгел[9], ләкин телмәрҙе оҙатып барған һәр телмәр берәмегендә күберәк йәки аҙыраҡ күрһәтелгән.[10]
Паралингвистик агенттарҙың өс төрө бар[9]:
фонация — темп, тембр, телмәр күләме, пауза тултырыусылар (мәҫәлән, e-e, m-m), телмәр клоды, диалекталь, өндәр артикуляцияһының социаль йәки идиолекталь үҙенсәлектәре;
кинетик — ым-ишара, поэтика, һөйләүсенең мимикалары;
график — ҡулъяҙма үҙенсәлектәре, хәрефтәргә график өҫтәмәләр, хәрефтәрҙе алмаштырыу (&, § һәм башҡалар).
-Телмәргә нигеҙләнмәгән (невербальные)
Телмәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Телмәр — билдәле бер ҡағиҙәләр нигеҙендә булдырылған тел төҙөлөшө аша кешеләр араһында аралашыуҙың мөһим формаһы. Тел — концептуаль йөкмәткеһен һәм типик тауышты (орфографияны) берләштергән символик-символик система. Телмәр процесы бер яҡтан фекерҙәрҙе лингвистик (телмәр) ысулы менән формалаштырыуҙы һәм формалаштырыуҙы, икенсе яҡтан тел төҙөлөшөн ҡабул итеүҙе һәм уларҙы аңлауҙы күҙ уңында тота.
Телмәр — билдәләр системаһы:
- мәғәнәләре менән һүҙҙәр, - синтакс — һөйләмдәр төҙөү ҡағиҙәләре йыйылмаһы.
Һүҙ — билдәнең бер төрө. Билдә һүҙенең теоретик эшмәкәрлекте билдәләүсе объектив үҙсәнлеге булып һүҙҙең мәғәнәһе тора, ул билдәнең (был осраҡтағы һүҙҙәрҙең) индивидуаль аңда нисек сағылышына ҡарамаҫтан реаль ысынбарлыҡта билдәләнгән объектҡа нисбәте булып тора.
Телмәр кешелек йәмғиәтендә берлектәге хеҙмәт эшмәкәрлеген координациялау маҡсатында барлыҡҡа килгән һәм барлыҡҡа килгән аңды сағылдырыу формаларының береһе булған.
Шул уҡ ваҡытта телмәр ваҡыт үтеү менән «тәбиғилеген» юғалтҡан һәм яһалма сигналдар системаһына әйләнгән тигәнде аңлата. Телмәрҙең физиологик нигеҙе булып төрлө функциональ системаларҙың ҡатмарлы, күп кимәлле һәм күп кимәлле ойошторолоуы тора. Телмәр аралашыу өсөн генә түгел, башҡа эшмәкәрлектә лә ҡулланылғанлыҡтан, ысын «тышҡы» телмәрҙе айырырға мөмкин, ул башҡа кешеләрҙең аңына йоғонто яһау, социаль үҙ-ара эш итеүҙә әүҙемлек, эске телмәр — кешенең үҙе менән тормош проблемаларын хәл итерлек аралашыуын аңлауға йүнәлтелгән.
Телмәрҙең тәбиғәте һәм функцияһы тураһында ҡапма-ҡаршылыҡлы ҡараштар бар[7]:
Б. Кроче — эмоциональ сағылыш сараһы;
О. Дитрих, К. Джаберг, К. Восслер — фекерләү һәм аралашыу сараһы.
А. Марты, П. Вегенер — йоғонто яһау сараһы ғына.
К. Бюлер — һүҙ, мөрәжәғәт һәм хәбәр функциялары.
Һөҙөмтәлә телмәрҙең түбәндәге төп функцияларын айыра алабыҙ:
социаль-тарихи тәжрибәне таратыу, тапшырыу һәм ассимиляциялау сараһы
аралашыу саралары (аралашыу), шул иҫәптән экспрессия, йоғонто, күрһәтеү функцияларын да индереп
интеллектуаль эшмәкәрлек ҡоралы (ҡабул итеү, хәтер, фекерләү, күҙаллау)
Телмәр сифаттары:
- Телмәр йөкмәткеһе — унда әйтелгән фекерҙәр, хис-тойғолар һәм ынтылыштар һаны, уларҙың әһәмиәте һәм ысынбарлыҡҡа тап килеүе;
- Телмәрҙең нескәлеге — һөйләмдәрҙең синтаксис яғынан дөрөҫ төҙөлөүе, шулай уҡ тейешле урындарҙа логик баҫым ярҙамында паузалар ҡулланыу йәки һүҙҙәрҙе айырып күрһәтеү;
- Экспрессив телмәр — уның эмоциональ, хисле , тел саралар бай, улар төрлө. Сағыу, дәртле һәм, киреһенсә, һүлпән, ярлы булыуы мөмкин;
- Телмәр һөҙөмтәлелеге — телмәрҙең үҙсәнлеге, уның башҡа кешеләрҙең уй-кисерештәренә, хис-тойғоларына һәм ихтыярына, уларҙың инаныуҙарына һәм ҡылыҡтарына йоғонтоһонан тора.
Аралашыу формаһына ҡарап телмәр эшмәкәрлеге ауыҙ-тел (һөйләүҙе һәм тыңлауҙы күҙҙә тота) һәм яҙыуға (яҙыуға һәм уҡыуға) бүленә.
Телмәр акты — айырым телмәр акты, ғәҙәти осраҡтарҙа — тексты эшләүҙең ике яҡлы процесы, ул һөйләүҙе һәм параллель һәм бер үк ваҡытта ишетеү һәләтен һәм ишетеү һәләтен үҙ эсенә ала. Яҙма аралашыуҙа телмәр акты яҙылғандарҙы яҙыуҙы һәм уҡыуҙы (күреү һәләтен һәм аңлауын) үҙ эсенә ала, аралашыуҙа ҡатнашыусылар ваҡыт һәм арауыҡта бер-береһенән алыҫ тора ала. Телмәр акты — телмәр эшмәкәрлегенең сағылышы. Һүҙ, фекерҙе әйтеү (высказывание)— аныҡ телмәр акты барышында булдырылған телмәр әҫәре, телмәр ярҙамында ике кеше араһындағы аралашыу берәмеге. Был телмәр акты контексында дискурстың (текст) бер өлөшө булараҡ ҡарала.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Общение // Психология общения. Энциклопедический словарь / Под общ. ред. А. А. Бодалёва. — М.: Изд-во «Когито-Центр», 2015. — 672 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-89353-411-5.
- ↑ 2,0 2,1 Леонтьев А. А. Деятельность общения как объект научного исследования // Психология общения. — М.: Смысл, 1999. — 365 с. — ISBN 5-89357-054-5.
- ↑ Филогенез // Краткий психологический словарь / Под общ. ред. А. В. Петровского,. — 2-е изд., расшир., испр. и доп. — Ростов н/Д: Феникс, 1999. — 505 с. — ISBN 5-222-00239-X.
- ↑ Ахутина Т. В. Вступительная статья // Томаселло М. (инг.)баш. Истоки человеческого общения / Пер. с англ. М. В. Фаликман, Е. В. Печенковой, М. В. Синицыной, Анны А. Кибрик, А. И. Карпухиной. — М.: Языки славянских культур, 2011. — С. 20.
- ↑ Подражание — Социальная психология — Яндекс. Словари 2016 йыл 2 апрель архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка
- ↑ Подольский А. И. Подражание // Психология развития. Словарь / Под. ред. А. Л. Венгера. — М.: ПЕР СЭ, 2005. — С. 65. — 176 с. — ISBN 5-9292-0145-5, ISBN 5-9268-0340-3. Архивированная копия. Дата обращения: 8 декабрь 2015. Архивировано 8 декабрь 2015 года. 2015 йыл 8 декабрь архивланған.
- ↑ Речь / Леонтьев А. А. // Ремень — Сафи. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 22).
Литература
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Выготский Л. С. Мышление и речь.
- Жинкин Н. И. Речь как проводник информации.
- Куницына В. Н., Казаринова Н. В., Погольша В. М. Межличностное общение. Учебник для вузов. — СПб.: Питер, 2001. — 544 с. — (Учебник нового века). — 7000 экз. — ISBN 5-8046-0173-3.
- Леви В. Л. Искусство быть другим — СПб. : издательство Питер, 1993. — 191 с. : ил. — (Искусство быть; кн. 1). — ISBN 5-7190-0006-2.
- Лунева О. В. Общение // Знание. Понимание. Умение. — 2005. — № 4. — С. 157-159.
- Смирнов И. Motherfucker, или об экстремальных техниках сближения/дистанцирования в коммуникативном акте 2007 йыл 18 декабрь архивланған. // Смирнов И. П. Генезис. Философские очерки по социокультурной начинательности. СПб., 2006. С. 87-108.