Бал ҡорттары

Бал ҡорто
Бал йыйыусы ҡорт
Фәнни классификация
Батшалыҡ: Хайуандар Тип: Быуынтыҡ аяҡлылар Класс: Бөжәктәр Отряд: Ярыҡ ҡанатлылар Подотряд: Һабаҡҡорһаҡлылар Супер- ғаилә: Apoidea Секция: Ҡорттар
Латинса исеме
Anthophila
Ғаилә
Андрениды (Andrenidae) Ысын бал ҡорттары, Апиды (Apidae) Коллетиды (Colletidae) Галиктиды (Halictidae) Мегахилиды (Megachilidae) Мелиттиды (Melittidae) Стенотритиды (Stenotritidae)

Бал ҡорто (лат. Apis mellifera) — осоусы ҡорт, күмәкләп тереклек итеүсе, ҡаяулы, яры ҡанатлы бөжәктәр вәкиле. Ғалимдарҙың иҫәпләүенсә, ер йөҙөндә 40-50 мең млн. күс бал ҡорто йәшәй, шуларҙың 8 млн самаһы Рәсәйгә тура килә. Һәр күс йылына 10 кг тауар балы бирә ала. Бал ҡорттары тышҡы ҡиәфәте, башҡарған эше, ғаиләләге урыны буйынса бик күп атамалар менән йөрөй: инә ҡорт, ата ҡорт, эшсе ҡорт, бур ҡорт, рәшә ҡорт, шәйләк ҡорт, ҡарауылсы ҡорт, тәрбиәсе ҡорт, ҡабул итеүсе ҡорт, һаҡсы ҡорт, йыйыштырыусы ҡорт, елпеүсе ҡорт, ана ҡорт, һоро ҡорт, ҡары ҡорт, һары ҡорт һ.б.

Бал ҡорто

.

Этимологияһы

Бал ҡорттарын был һүҙ менән билдәләү боронғо сығышлы. Урыҫ һүҙе «пчела» праславиеға барып тоташа. *bъčela йәки *bъčela. Һәр форма үҙенсә этимологиялана: *bъčela onomatopeacic *bučati «жужжать-безелдәү» , өноҡшаш менән бәйле *bčela «жужжать безелдәү» *bhei-, бал ҡорттарының исемдәре башҡа һинд-европа телдәрендә (ирланд телендә: *bhei-' «бал ҡорто») менән бәйле. Латинса fūcus «трутень», лит. bìtė, Ҡalyp: Lang-prg, латыш. тешләү «бал ҡорто», латыш. bitе «пчела», бор. үр. нем. bîа, bini, нем. Biene, ингл. bee «пчела»)..

Бал ҡорттары күсенең тереклеге

Умартала йәшәгән бал ҡорттары күсендә түлле бер инә ҡорттоң (ҡорт инәһенең йәки батшабикәнең) нәҫеле булған 10 000 — 50 000, ә ҡайһы берҙә 100 000 эшсе ҡорт була. Бал ҡорттарында яңы күс май-июнь айҙарында барлыҡҡа килә. Бының өсөн умартала ата ҡорттар, йәки әреғорттар, үҫтерелә һәм яңы инә ҡорт үҫтереү өсөн күҙәнәктәр яһала. Йәш инә ҡорт күҙәнәктән сыҡҡас, эшсе ҡорттарҙың сама менән яртыһы ҡарт инә ҡорт менән бергә умартанан сығып китә — күс айырыла. Был күс тәүҙә, эшсе ҡорттар яңы оя өсөн урын эҙләп тапҡансы, ниндәй булһа ла ағас ботағына һырый.

Иҫке умартала ҡалған йәш инә ҡорт әре ҡорттар менән умартанан осоп сығып, һауала аталана. Шунан умартаға ҡайтып, йомортҡа һала.

Яңы ояла йәки умартала эшсе ҡорттар балауыҙҙан алты ҡырлы бик күп күҙәнәктәрҙән тороусы кәрәҙҙәр яһай. Күҙәнәктәргә улар запас аҙыҡ — нектар һәм сәскәләр һеркәһе йыя. Шул уҡ аҙыҡ менән үҫеп килеүсе быуын һәм бала сығарыусы инә ҡорт та туҡлана. Яҙын, көндәр йылынғас, ҡышлаған эшсе ҡорттар ояларынан осоп сыға. Тәүге сәскәләр күренеү менән, эшсе ҡорттар уларҙан сәскә һеркәләре һәм нектар йыя башлай. Инә ҡорт кәрәҙ күҙәнәктәренә йомортҡалар һалырға тотона. Йомортҡаларҙан сыҡҡан ҡарышлауыҡтарға бал ҡорттары бал менән сәскә һеркәһе ҡатнашмаһын ашата. Инә ҡорттарҙың һәм әреғорттарҙың личинкалары эрерәк күҙәнәктәрҙә үҫә.

Йәйҙең икенсе яртыһында эшсе ҡорттар ҡышҡа бал запасы әҙерләй. Һалҡындар башланғас, бал ҡорттары умарталағы бөтә ярыҡтарҙы балауыҙ менән һылай һәм ҡышлауға әҙерләнә. Ҡышын улар кәрәҙҙәр өҫтөндә тығыҙ булып йыйылып ултыра һәм әҙерләнгән бал менән туҡлана.

Умартала бал ҡорттары бер-береһенә хәбәр тапшыра ала. Мәҫәлән, нектарға бай сәскәле үҫемлектәрҙе эҙләп тапҡан бал ҡорто умартаһына әйләнеп ҡайта. Ул ҡорһағын төрлөсә бороп, кәрәҙ өҫтөндә әйләнеп йөрөй башлай. Ҡорт ошолай бейегәндәй тойола. Әммә ул шул юл менән башҡа эшсе ҡорттарға табыш артынан ҡайҙа һәм ниндәй алыҫлыҡҡа осорға кәрәклеген хәбәр итә. Ул шулай уҡ башҡаларға әле күптән түгел үҙе нектар һәм һеркә йыйған сәскәләрҙең еҫен дә тапшыра. Шунан һуң эшсе ҡорттар шәйләк бал ҡорто күрһәткән үҫемлектәрҙән аҙыҡ йыйырға осоп китә.

Эшсе ҡорттоң төҙөлөшө

Бал ҡортоноң төктәр менән ҡапланған ҙур башының ян-яҡтарында ике ҡатмарлы күҙ, ә улар араһында өс бәләкәй ябай күҙ урынлашҡан. Алдан кәкре оҙон мыйыҡтары һуҙылып киткән.

Һиҙеү ағзалары бал ҡорттарының тереклегендә бик мөһим роль уйнай. Ҡараңғы умарта эсендә тейеп һиҙеү ағзалары иң ҙур әһәмиәткә эйә, улар башлыса мыйыҡтарҙа урынлашҡан. Еҫ һиҙеү һәм күреү һәләте бал ҡорттары сәскәләр эҙләгәндә кәрәк. Бал ҡортоноң кимереүсе өҫкө яңаҡтары ныҡ үҫешкән. Улар ярҙамында бал ҡорто күҙәнәктәр төҙөгәндә балауыҙҙы иҙеп эшкәртә, ә сәскәләргә ҡунғанда һеркә япраҡтарынан һеркәне йыйып ала. Аҫҡы яңаҡтары һәм оҙон аҫҡы ирене менән бал ҡорто нектарҙы ялай һәм һура, шуға күрә бал ҡортоноң ауыҙ ағзаларын кимереүсе-ялаусы ағзалар тип атайҙар.

Бал ҡорто сәскәнән һурып алған нектар ҙур ғына боғаҡҡа килеп инә һәм боғаҡ биҙәре бүлеп сығарған матдәләр менән ҡушыла. Унан һуң бал ҡорттары нектарҙы кәрәҙ күҙәнәктәренә һала, шунда ул балға әүерелә.

Бал ҡортоноң күкрәге ҡуйы төк менән ҡапланған, арҡаһында ике пар ярым үтә күренеүсән яры ҡанаттары бар. Эшсе ҡорттоң аяҡтары сәскәләрҙән һеркә йыйыуға һәм кәрәҙ күҙәнәктәрен төҙөүгә яраҡлашҡан. Эшсе ҡорт ҡорһағының осонда ҡаяуы була. Ҡорт уны хайуан йәки кеше тәненә ҡаҙағанда, яраға бал ҡортоноң ағыуы эләгә һәм тәндең сағылған урыны ныҡ һыҙлай башлай. Ҡаяу ҙа ярала ҡала, шунлыҡтан саҡҡан ҡорт үҙе лә йәрәхәтләнә һәм һәләк була.

Бал ҡортоноң башы

Бал ҡортоноң кәүҙәһе баштан, күкрәктән һәм ҡорһаҡ өлөштән тора. Инә ҡорттоң башы түңәрәк, ә эшсе ҡорттоҡо өсмөйөш рәүешендә була. Баш өлөшөндә — баш мейеһе, биш күҙ, һиҙеү һәм тойоу ағзаһы булған мыйыҡсалары, шулай уҡ өҫкө яңаҡ менән мороно урынлашҡан.

Күреү һәләте

Бал ҡорттарының күҙҙәре ике төрлө: өс ябай һәм ике ҡатмарлы. Ябай күҙҙәрҙең роле тулыһынса аңлашылмай: улар яҡтыртыу кимәлен билдәләү өсөн хеҙмәт итә тип фаразлайҙар. Ҡатмарлы күҙҙәр гексагональ күҙәнәктәрҙән — ҡабырғаларҙан тора. Бигерәк тә уларҙың урынлашыуы һәм ҡабырғалар һаны бал ҡортоноң кастаһына бәйле: ул дүрт меңдән ун меңгә тиклем үҙгәреп тора. Бал ҡорттары һары һәм күк төҫтәрҙе айыра һәм хатта кеше күрә алмай торған ультрафиолет нурҙарҙы ла күрә, ләкин ҡыҙыл төҫтө улар күрмәй. Фараз ителеүенсә, һүрәт мозаика рәүешендә һалына. Бындай күҙҙәр ҙур тиҙлектә осоусы объекттарҙы күреү өсөн тәғәйенләнгән. Бынан тыш, бал ҡортоноң күҙе яҡтылыҡтың полярлашыуын ҡабул итергә һәләтле, был уларға тирә-йүнгә юҫыҡланыуға яҡшыраҡ ярҙам итә.

Мыйыҡсалар

Мыйыҡсалар — ҡорттарҙың ауыҙ-мороно тирәһендә үҫкән шырт йөн. Инә ҡорт менән эшсе ҡорттоң мыйыҡсаһы — 10 быуынтыҡтан, ата ҡорттоҡо 11 быуынтыҡтан тора. Мыйыҡсалар ярҙамында ҡорттар йылылыҡты, дымлылыҡты, һауа баҫымын тоя.

Аш һеңдереү ағзалары

Аҙыҡты һеңдереү эшкәртеү һәм һеңдереү эсәктәрҙә башҡарыла: ул алғы, урта һәм артҡы бүлектәрҙән тора. Алғы бүлектә йотҡолоҡ, үңәс, бөрләтәү инә; аш һеңдереү урта бүлектә башҡарыла; артҡы бүлек нәҙек һәм йыуан эсәктәрҙән тора.

Үрсеү ағзалары

Үрсеү ағзалары әре ҡортта — сперматозоид, инә ҡортта инә күҙәнәктәр хасил итеп, уларҙы үҙ-ара ҡауыштыра торған енес ағзалары; улар фәҡәт инә һәм әре ҡорттарҙа ғына үҫешкән була.

Тын алыу ағзалары

Бал ҡорттарының тын алыу ағзалары өс өлөштән; боғарлыҡтан, һауа тоҡсайҙарынан, һәм тын алғыстарҙан тора. Тын алғыстар — һулыш ала һәм һауалағы саңды тотоп ҡала торған ваҡ ҡына тишектәр; бал ҡорттарының 10 пар тын алғысы бар; өс пары — күкрәгендә, ете пары ҡорһағында урынлашҡан. Бал ҡорто тын алғыстар ярҙамында тыныс хәлендә минутына 40 тапҡыр, осоп килгәндән һуң 120—150 тапҡыр тын ала.

Һеркәләндереү

Бал ҡорто эш өҫтөндә

Бал ҡорттары сәскә менән бәйле экосистемаларҙа һеркәләнеүселәрҙең иң ҙур төркөмө булып, сәскәле үҫемлектәрҙең һеркәләнеүендә мөһим роль уйнай. Хәҙерге ихтыяжға ҡарап бал ҡорттары нектар йыйыуға ла, һеркә йыйыуға ла туплана ала. Ике осраҡта ла бал ҡорттары үҫемлектәрҙең һеркәләнеүенә булышлыҡ итә, ләкин һеркә йыйған осраҡта был процесс күпкә һөҙөмтәлерәк була.

Бал ҡортоноң кәүҙәһе күп һанлы электростатик йөнтәҫ төк менән ҡапланған, улар һеркәнең йәбешеүенә булышлыҡ итә. Ваҡыт-ваҡыт һеркәне үҙҙәренән таҙарталар, щеткалар (шырт йөндәренә, күпселек төрҙәрҙә аяҡтарҙа, ә ҡайһы берҙәрендә ҡарынында) йыйып алалар, һуңынан артҡы аяҡтар араһында урынлашҡан махсус һеркә кәрзиненә (корбикула) күсерәләр. Бал ҡорттарының күп төрҙәре һеркәне үҫемлектәрҙең айырым төрҙәренән генә йыя, икенселәре ул тиклем ҡәтғи түгел һәм төрлө сәскәле үҫемлектәрҙән йыя. Бик аҙ һанлы үҫемлектәр һеркә урынына туҡлыҡлы сәскә майы сығара, уны йыйыу бал ҡорттарының айырым төрҙәрендә генә махсуслаша.

Саҡмай торған ҙур булмаған төркөм (Meliponini) каррионды (үләкһәне) ашауға яраҡлашҡан — был үҫемлек продукцияһы менән туҡланмаған берҙән-бер бал ҡорто. Һеркә менән нектар бергә ҡушылып, ваҡ күҙәнәктәргә (бал ҡорттарына) бөкләп йәбештерелгән туҡлыҡлы матдәләр массаһын барлыҡҡа килтерә. Масса өҫтөндә буласаҡ бал ҡорттарының йомортҡалары һалына, артабан өлкән бал ҡорттары һәм уларҙың ҡарышлауыҡтары бәйләнешкә инмәһен өсөн, күҙәнәк герметик рәүештә ябыла.

Бал ҡорттары ауыл хужалығында һеркәләндереүҙә бик мөһим роль уйнай. Был күп илдәрҙә игенселәрҙең умартасылар менән ауыл хужалығы ерҙәре янында бал ҡорттарын үҙ-ара файҙалы үрсетеү тураһында килешеп эш итеүенә килтерә. Монокультура (йәғни бер үк өлкәлә бер төрҙәге үҫемлектәрҙе оҙаҡ һәм өҙлөкһөҙ үҫтереү) һәм һеркәләндерелгән үҫемлектәр һанының ҡыҫҡарыуы умартасыларҙың үҙ ваҡытында ҡайһы бер үҫемлектәрҙе һеркәләндереү талап ителгән территориялар аша миҙгелле күсенеүенә килтерә. Бал ҡорттары ҡоштарҙың һәм башҡа хайуандар донъяһының туҡланыуында ла бик мөһим роль уйнай. Күп кенә ҡырағай бал ҡорттары ауыл хужалығы ерҙәренән алыҫ йәшәй һәм ҡайһы берҙә москиттарҙы, ебәк ҡорттарын (Lymantria dispar) һәм башҡа бөжәк ҡоротҡостарын юҡҡа сығарыу буйынса махсус программалар ҡорбаны була.

Сәскә өҫтөндә ултырып бал ҡорто триатомик ҡандалалар (Triatominae) йәки унда йәшенеп ятҡан үрмәкселәр ('Thomisida) ҡорбаны була ала. Осоп барғанда уны ҡоштар эләктерә ала. Инсектицидтар (зарарлы бөжәктәрҙе үлтереү өсөн ҡулланылған дарыуҙар) бал ҡорттарын күплеген — туранан-тура ла, үҫемлектәрҙең сәскәләрен бысратыу юлы менән дә юҡ итә ала. Инә бал ҡорты яҙ көнө көнө 2000-гә тиклем йомортҡа һала, ә бал уңышы ваҡытында тәүлегенә 1000-дән алып 1500-гә тиклем йомортҡа һала, шулай үлгәндәр урынына ғаилә һаны тергеҙелә.

Бал ҡорттарының артыуы уларҙың һөҙөмтәлелегенә лә, уларҙың һанына ла бәйле. Мәҫәлән, ҡабаҡ ғаиләһе үҫемлектәре (Cucurbitaceae) майҙанында ҡырағай күбәләктәрҙең һөҙөмтәлелеге яҡынса 10 тапҡырға арта, ә бал ҡорттары колонияһының дөйөм һөҙөмтәлелеге популяция ҙурлығына бәйле. Икенсе яҡтан, иртә яҙ баҡса үҫемлектәре сәскә атҡан саҡта күбәләктәрҙә иңкештәрҙең инә популяцияһы бер нисә зат (особь) менән сикләнә, шуға күрә иртә емештәрҙе һеркәләндереүҙә улар әллә ни ҙур роль уйнамай.

Бал ҡорттарының эволюцияһы

Бал ҡорттары , ҡырмыҫҡалар кеүек үк, асылда махсуслаштырылған һағыҙаҡтар формаһы булып тора. Бал ҡорттарының ата-бабалары булып ҡом ғаиләһенең йыртҡыс һағыҙаҡтар тора. Йыртҡыс бөжәк йәшәү рәүешенән һеркә диетаһына күсеү һеркә һибелгән һеркә бөжәктәрен ашау һөҙөмтәһе булып торғанға оҡшай. Ошоға оҡшаш эволюцион сценарий веспоидеяла ла күҙәтелә, уның төркөмдәренең береһе хәҙерге ваҡытта һеркәләндеүселәр сәскә һағыҙаҡтары йәки мазариндар булараҡ билдәле. Улар йыртҡыс тоҡомдан барлыҡҡа килгән.

Бөгөнгө көндә бал ҡорттарының иң боронғо ҡаҙылмаһы — бирма гәрәбәһендәге «Hukawng Valley» (Мьянма) (2006 йылда тасуирланған) табылдыҡ. Табылдыҡтың йәше — яҡынса 100 миллион йыл (иртә крит осоро), табылған бал ҡорттары төрө Мелиттосфекс бурменсисы тип атала һәм йыртҡыс һағыҙаҡтан һеркәләнеүсе бал ҡортона күсеүҙең асыҡ формаһы булып тора. М. бурменсис (M. burmensis) бөжәгенең артҡы аяҡ формаһы йыртҡыс һағыҙаҡтыҡына оҡшаш, әммә ҡалын йөнлө һеркә бөжәк-һеркәләндереүсегә хас.

Һеркәләнеүсе үҫемлектәрҙе тәүге осорҙа башҡа бөжәктәр һеркәләндергән, мәҫәлән, ҡаты ҡанатлы бөжәктәр (магнолия). Тимәк, бал ҡорттары барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк сәскә һеркәләнеү күренеше тәбиғәттә булған. Бал ҡорттары һеркәләнеүгә тулыһынса махсуслашҡан һәм ҡуңыҙҙар, сысҡандар, күбәләктәр һәм башҡа бөжәктәргә ҡарағанда күпкә һөҙөмтәлерәк һеркәләндереүселәргә әйләнгән. Бындай «сәскә белгестәренең» барлыҡҡа килеүе сәскәле үҫемлектәрҙең дә, бал ҡорттарының үҙҙәренең дә тирә-яҡ мөхит шарттарының системалы рәүештә үҙгәреүенә яраҡлашыуға килтергән тип иҫәпләнә.

Тоҡомдары

Рәсәйҙә бал ҡорттары тоҡомдарының түбәндәгеләре үрсетелә:

• Европа ҡара ҡорттар (үҙәк рус) — Apis mellifera mellifera L.;
• Украин дала ҡорттары — Apis mellifera sosimai Engel.;
• Кавказ һарыһы — Apis mellifera remips Gerstacker;
• Кавказ тау ҡорттары — Apis mellifera caucasica Gorb.;
• Карпат — Apis mellifera carpatica;
• Итальян — Apis mellifera ligustica;
• Рәсәй урта һыҙаты ҡорто;
• Алтай тоҡомо;
• Алыҫ Көнсығыш тоҡомо;
• Башҡорт тоҡомо.

Итальян тоҡомо — Италияла, Канадала, Америкала һәм башҡа илдәрҙә йәшәгән алтын һары төҫтәге эре бал ҡорто. Был тоҡом ҡышҡы ҡырыҫ климатка түҙемһеҙ, аҙыҡты ла күп тотоноусан.

Кабахтапин ҡорттары —Әзербайжандың таулы райондарында йәшәгән асыҡ һоро төҫтәге, оҙон моронло бал ҡорто.

Кавказдағы һоро төҫтәге тау ҡорто — оҙон моронло, һоро төҫтәге ваҡ ҡорт; һыуыҡҡа, төрлө ауырыуҙарға бирешеп барыусан.

Рәсәй урта һыҙаты ҡорто — Урта Рәсәйҙә аҫралған ҡарағусҡыл төҫтәге эре ҡорт; ҡышҡа сыҙамлы, ауырыуҙарға бирешмәүсән, күс айырырға әүәҫ һәм уҫал булыуы менән айырыла.

Алыҫ Көнсығыш ҡорто — Рәсәй урта һыҙаты тоҡомло ҡорттарҙан таралып, хәҙерге көндә Хабаровск крайында йәшәгән , ҡырыҫ климатҡа сыҙамлы һәм төрлө ауырыуҙарға бирешеп бармаған бал ҡорто.

Башҡорт солоҡ ҡорто — урта урыҫ ҡортоноң урындағы тәбиғәт шарттарына яраҡлашҡан һәм хәҙерге көндә Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районындағы йәшәгән тоҡомо. Уны һаҡлау , үрсетеү эше менән Башҡортостан ҡурсаулығының Ағиҙел филиалы шөғөлләнә; ул 1986 йылда үҙ аллы «Шүлгәнташ» ҡурсаулығына әйләндерелде. «Шүлгәнташ» ҡурсаулығында «Байсалан» һәм «Шүлгәнташ» исемле ике умарталыҡ төп башҡорт ҡорттарының популяцияһын һаҡлап ҡала алған. Ҡорттарҙың тоҡомо морон оҙонлоғона ҡарап билдәләнә. Иң оҙон моронлоларға Рәсәйҙең урта һыҙаты һәм Кавказдағы һоро төҫтәге тау ҡорттары инә.

• Бал ҡорттарының төрлөлөгө
• 
  Бал йыйыусы ҡорт (Apis mellifera)
• 
  Гигант бал ҡорто (Apis dorsata)
• 
  Көрән иңкеш-балта оҫтаһы (Xylocopa violacea)
• 
  Люцерн бал ҡорто-япраҡ киҫеүсе (Megachile rotundata)
• 
  Osmia cornuta

Бал ҡорттары ойошмаһы

Бал йыйыусы ҡорттар кәрәҙ өҫтөндә

Бал ҡорттары — юғары кимәлдә ойошҡан бөжәктәр. Атап әйткәндә, социаль бал ҡорттары бергәләп аҙыҡ- түлек, һыу, кәрәк булған осраҡта торлаҡ эҙләй, бергәләп дошмандарҙан һаҡлана. Ояла бал ҡорттары бергәләп кәрәҙ төҙөй, үрсем һәм инә ҡорт тураһында хәстәрлек күрәләр.

Социаль һәм ярым социаль бал ҡорттары

Бал ҡорттары бер-береһенән бойондороҡһоҙ йәшәй ала (йәғни айырым йәшәү рәүеше алып бара) һәм төрлө ижтимағи ойошмала йәшәй ала. Был йәһәттән иң алға киткәндәре — бал йыйыусы ҡорттары, иңкештәр һәм саҡмай торған бал ҡорттары йәшәгән эусоциаль (социаль) колониялар. Бал ҡорттарының социаль характеры төрлө төркөмдәрҙә бер нисә тапҡыр бер-береһенә бойондороҡһоҙ эволюция кисергән, тип иҫәпләнә.

Ҡайһы бер төрҙәрҙә бер төркөм инә ҡорттар бер-береһенә туғандаш булалар. Әгәр бал ҡорттары төркөмөндә билдәле бер хеҙмәт бүленеше бар икән, тимәк, бындай төркөм ярым социаль тип атала. Әгәр ҙә, хеҙмәт бүленешенән тыш, төркөм инә һәм уның инә тоҡомдарынан (ҡыҙҙарынан) торһа, ундай төркөм социаль төркөм тип атала. Был ҡоролмала инә ҡорт умарта инәһе тип атала, ә ҡыҙҙарын эшсе бал ҡорттары тип атайҙар. Әгәр бындай бүленеш бал ҡорттарының тәртибе менән генә сикләнһә, бындай төркөм ябай социаль төркөм тип атала; ҡатламдар араһында морфологик айырма булһа (төрлө структура), бындай формация юғары социаль төркөм тип атала.

Ябай социаль тәртипле төрҙәр һаны күпкә күберәк, ләкин улар аҙ өйрәнелгән, һәм уларҙың күбеһенең биологияһы билдәһеҙ тиерлек. Бындай төрҙәрҙең ҙур өлөшө Halictidae (Halictidae) ғаиләһенә ҡарай. Бындай бал ҡорттарының колониялары бик аҙ, бал ҡорттары һаны тиҫтәнән артмай, ә эшсе бал ҡорттары менән инә ҡорттарҙың берҙән-бер айырмаһы — уларҙың ҙурлығы. Был бал ҡорттарының күбеһендә колониялар бер йыллыҡ циклға эйә, ҡышты тик аталанған инә ҡорттар ғына (буласаҡ ҡорт инәһе) сыға. Ҡайһы бер төрҙәрҙә колониялар күп йыллыҡ, ә ҡорттарҙың һаны бер нисә йөҙгә етә.

Яңғыҙаҡ ҡорттар

Apis mellifera carnica Яңғыҙаҡ ҡорт

Башҡа бал ҡорттарының күбеһе, шул иҫәптән люцерн бал ҡорттары (Megachile rotundata), Xylocopa virginica, Osmia lignaria, Осмия корнифрондары — яңғыҙаҡ бал ҡорттарына инә, сөнки уларҙың инәләре яңғыҙ оя ҡора. Бер генә төр инә бал ҡорто бар, улар үрсем бирә һәм тоҡомға аҙыҡ һаҡлай. Был бал ҡорттарының тәғәйенләнгән эшсе ҡорттары юҡ. Ҡағиҙә булараҡ, бындай бал ҡорттары бал да, балауыҙ ҙа сығармай. Был төрҙәр талпандарға ҡаршы иммунитетҡа эйә, шулай ҙа уларҙың үҙенсәлекле паразиттары, ҡоротҡостары һәм ауырыуҙары бар.

Яңғыҙаҡ бал ҡорттары үҫемлектәрҙең мөһим һеркәләндереүселәре булып тора, улар алған һеркә бала ҡорттарҙы ашатыуға китә. Йыш ҡына һеркәлек нектар менән ҡушылып, пастаға оҡшаш масса барлыҡҡа килә. Яңғыҙаҡ бал ҡорттарының күп төрҙәренең тәнендә һеркә ташыу өсөн ҡатмарлы ҡулайламалар бар. Үҫемлектәрҙе һеркәләндереү маҡсатында яңғыҙаҡ бал ҡорттарының ҡайһы бер төрҙәре генә үрсей, ҡалғандары ҡырағай тәбиғәттә генә осрай.

Яңғыҙаҡ бал ҡорттары йыш ҡына үҫемлектәрҙең айырым төрҙәренән генә (мәҫәлән, бал ҡорттарынан йәки иңкештәрҙән айырмалы рәүештә) йыйылған һеркә менән туҡлана. Ҡайһы бер осраҡтарҙа бындай үҫемлектең һеркәләнеүсеһе бал ҡортоноң айырым бер төрө генә булыуы мөмкин, әгәр был бал ҡорттары ниндәй ҙә булһа сәбәптәр арҡаһында үлһә, үҫемлеккә юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янай.

Яңғыҙаҡ бал ҡорттары ояларын йышыраҡ ерҙәге ояларға, өңдәргә, ағас тишектәрендә, ҡамыш йәки ҡара бөрлөгән һабаҡтарына урынлаштыра. Ҡағиҙә булараҡ, инә ҡорт күҙәнәк (кәрәҙ) барлыҡҡа килтерә, уға бер йомортҡа һала, ҡарышлауыҡ өсөн туҡлыҡлы матдәләр ҡатнашмаһын өҫтәй һәм герметик рәүештә яба. Бер ояла бер тиҫтәнән алып бер нисә тиҫтәгә тиклем күҙәнәк булыуы мөмкин. Оя ағас ҡыуышлығында булһа, ғәҙәттә, ситке күҙәнәктәрҙә ата ҡорттар йомортҡалары була. Артабан бал ҡорттары үрсем тураһында хәстәрлек күрмәй һәм бер йәки бер нисә оя яһап үлә. Ата ҡорттар тәүҙә сығалар һәм инә ҡорттар сығыуға парлашыу өсөн әҙер булалар. Баҡсасылар араһында яңғыҙаҡ бал ҡорттарын оялау өсөн шарттар тыуҙырыу бик популяр. Яңғыҙаҡ бал ҡорттары саҡмай йәки үҙ-үҙең һаҡлаған осраҡта ғына сағырға мөмкин.

Ҡайһы бер төрҙәрҙең инә ҡорттары ояларын шул уҡ төрҙәге башҡа ояларға яҡын яһай. Икенсе төрҙәрҙәрҙең бер нисә инә ҡорттары йомортҡа һалыу өсөн бер үк ояны ҡуллана, ләкин һәр береһе үҙ күҙәнәктәрен генә һеркә һәм нектар менән тултыра — йәшәүҙең был һирәк төрө «коммуналь» тип атала. Был төрҙәге бал ҡорттарының төп өҫтөнлөгө шунда: бер нисә инә ҡорт сиратлап бер ояны һаҡлай. Был тәртип ксилокопин бал ҡорттары өсөн хас, оя төҙөлөшө тамамланғандан һуң, инә ҡорт ояның төп инеү өлөшөндә ҡала һәм үҫеп килеүсе бала ҡорттарҙы һаҡлай.

Бал йыя торған ҡорт

Бал ҡорто

Был бал ҡорто — яры ҡанатлылар төркөмөнә ҡараған нәҙек билле, бал йыя торған бөжәк. Улар ҙур ғаилә булып йәшәй. Ғаиләлә бер инә ҡорт, бер нисә йөҙ әре ҡорт һәм 10-80 мең эшсе ҡорт була. Бал ҡорто ғаиләһе — үҙенә бер төрлө биологик берәмек. Һәр ғаиләһенең үҙ индивидуаль сифаттары һәм үҙенә генә хас нәҫел һыҙаттары бар. Ғаиләге бал ҡорттары ысыҡ кибеп, сәскәләр татты ныҡлап бүлеп сығарған мәлдә әүҙемләшәлр. Аяҙ йылы көндәрҙә улар иртәнге 4-тән киске 21 сәғәт 30 минутҡа тиклем тат һәм һеркә йыйыу менән мәшғүлдәр. Умарта эсендәгеләре көнөн-төнөн эшләйҙәр. Умарталағы эшкә: инә ҡортто, үрсемде тәрбиәләү, кәрәҙ ҡойоу, буш күҙәнәктәрҙе бал һәм һитә менән тултырыу, ояла даими йылылыҡ, дымлылыҡ булдырыу, уны сүп-сарҙан таҙартыу, күҙәнәктәрҙе мисәтләү, ғаиләне ҡортоҡос бөжәктәрҙән һаҡлау һ. б. инә. Яландағы эшкә: тат (нектар), һеркә йыйыу, ғаиләне һыу менән тәьмин итеү керә.

Башҡарған эштәре буйынса бал ҡорттары бүленәләр: елпеүсе, ҡабул итеүсе, шәйләк, йыйыусы, һаҡсы, эшсе ҡорттарға.

• Елпеүсе ҡорттар — ҡанаттарын елпеп, ояла даими микроклимат һәм буш күҙәнәктәргә һыу ташып, даими дымлылыҡ булдырыусы ҡорттар;
• Ҡабул итеүсе ҡорттар — йыйыусы ҡорттар килтергән татты мороно менән ҡабул итеп, буш күҙәнәктәргә тултырыусы йәш ҡорттар;
• Шәйләк (разведчик) ҡорттар — сәскәле урынды эҙләп табып, шул ергә әйҙәүсе ҡорттар;
• Йыйыусы ҡорттар — сәскәнән сәскәгә ҡунып тат йыйыусы, үрсемдәрҙе тәрбиәләүсе төп эшсе ҡорттар;
• Һаҡсы ҡорттар — кейә (леток) янында йөрөп, оялағыларҙы ҡоротҡос бөжәктәрҙән, һурнаҡтарҙан (бур ҡорт) һаҡлай торған йәш ҡорттар;
• Эшсе ҡорттар — билдәле шарттарҙа йомортҡа һалырға һәләтле эшсе ҡорттар.

Һурнаҡ йәки паразит бал ҡорттары

Бал корттары араһында һурнаҡтар (клептопаразиттар) бар, йәғни башҡа ҡорттарҙың ризығын урлау йәки үҙҙәренә тартып алыусылар. Бындай бал ҡорттарының ҡылығы кәкүк менән оҡшаш булғанлыҡтан, уларға «кәкүк бал ҡорттары» ҡушаматы бирелгән. Был ғаилә бал ҡорттарының һеркә йыйыу өсөн ҡулайламалары етмәй, үҙ ояларын да ҡормай. Улар әҙер нектарлы һеркә һәм күҙәнәктәр ҡулланып, башҡа бал ҡорттарының ояларына йомортҡа һалалар. «Кәкүк бал ҡорттары» үҙҙәренең ҡарышлауыҡтарын үлтерә һәм ашай, шулай уҡ башҡа сит ҡарышлауыҡтарҙы ла, (әгәр быға тиклем инә үҙе быны эшләмәһә) әҙерләнгән аҙыҡ-түлекте лә ашай.

Бал ҡорттарының ҡырылыуы

2006 йылда Америка Ҡушма Штаттары бал ҡорттарының умарталарҙы ҡалдырып сығып китеү һәм уларға кире әйләнеп ҡайтмау синдромын теркәгән. Был бал ҡорттарының дөйөм һанына йоғонто яһамай, сөнки уны умартасылар контролдә тота. Шуға ҡарамаҫтан, был күренеш бал ҡорттарының һаулығы менән бәйле проблемаларға киң йәмәғәтселектең иғтибарын йәлеп итә. Ауыл хужалығында ҡулланылған пестицидтар һәм башҡа химик матдәләр бал ҡорттарының иммунитетын көсһөҙләндерә һәм уларҙы ауырыуға тағы ла нығыраҡ дусар итә. Бынан тыш, ҡалаларҙың үҫеүе һәм ҡырағай бал үҫемлектәре һанының кәмеүе бал ҡорттарының нектар эҙләп бик алыҫҡа осоуына килтерә, был иһә вирус таралыу хәүефен арттыра.

Бал ҡорттары умартасыларҙың контролдә тотоуы арҡаһында юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янамай, ләкин ҡырағай бал ҡорттарының күп төрҙәренә хәүеф янай. Һуңғы 100 йыл эсендә үҙҙәренең тарихи ареалынан Урта Көнбайыш ҡырағай бал ҡорттарының 50 проценты юҡҡа сыҡҡан. Һуңғы 20 йылда урындағы иңкештең дүрт төр 96 процентҡа кәмегән, ә өс төрө бөтөнләй юҡҡа сыҡҡан тип һанала. Был борсолоу тыуҙыра, сөнки ҡырағай бал ҡорттары бал ҡорттарына ҡарағанда күп үҫемлектәрҙе һеркәләндереүҙә һөҙөмтәлерәк. Мәҫәлән, ҡарбуз һеркәләндереүҙең 90 проценты ҡырағай бал ҡорттары тарафынан башҡарыла, ә помидорҙы бал ҡорттары ҙур булмағанлыҡтан һөҙөмтәле һеркәләндерә алмай. 2019 йылда Башҡортостанда, Удмуртияла, Марий Элдә, Тула өлкәһендә һәм Алтай крайында бал ҡорттарының күпләп һәләк булыуы күҙәтелә. Был күренештең сәбәбен Россельхознадзор пестицидтарҙы һәм агрохимияларҙы рапс баҫыуҙарында ҡоротҡостарға һәм ҡый үләндәренә ҡаршы әүҙем һәм контролһеҙ ҡулланыу тип атай.

Бал ҡорттарына ярҙамды ихатала пестицидтар ҡулланыуҙан баш тартыуҙа һәм төрлө бал биреүсе үҫентеләре ултыртыуҙа сағылдырырға мөмкин

Бал ҡортоноң файҙаһы

Бал

Бал ҡортоноң файҙаһы бик ҙур һәм күп төрлө. Бал ҡорттары туҡлыҡлы һәм шифалы бал, шулай уҡ төрлө техник маҡсаттарҙа ҡулланыла торған балауыҙ бирә. Бал ҡорто ағыуы ла шифалы үҙенсәлеккә эйә, уны байтаҡ аурыуҙарҙы дауалауҙа файҙаланалар. Бал ҡорттары күп үҫемлектәрҙе һеркәләндереүҙә мөһим роль уйнай

Былар ҡыҙыҡлы

• Тәбиғәтте өйрәнеүсе бөйөк Чарльз Дарвин ҡорттарҙың кәрәҙ эшләү инстинктын «бөтә инстинкттарҙан» иң ғәжәбе тип атаған;
• Бал ҡортоноң күҙәнәге тәбиғәттәге иң рациональ геометрик формалы һауыт булып тора;
• Инә ҡорт ата (әре) ҡорт менән бер генә тапҡыр аталана, уның орлоғон махсус ағзаһында һаҡлай һәм үҙенә ҡасан кәрәк, шул саҡта файҙалана;
• Ҡорттар һиҙеү буйынса «чемпиондар». Улар еҫтәрҙе кешегә ҡарағанда мең тапҡырға нығыраҡ тоя һәм айырып таный;
• Ҡорттар — «синоптиктар». Улар ямғыр алдынан «команда» буйынса берҙәм рәүештә умарталарға әйләнеп ҡайта;
• Күпселек үҫемлектәрҙең татлы һутының составында өс төр шәкәр — сахароза, глюкоза һәм фруктоза бар. Улар төрлө үҫемлектә төрлөсә миҡдарҙа була. Ҡорттар күп глюкозалы (көнбағыш, горчица, тиле шалҡан һәм башҡалар) татлы һуттан эшкәрткән бал тиҙерәк ҡомоға (йәки шәкәрләнә, ултыра). Әгәр ҙә татлы һутта фруктоза күберәк булһа (аҡ һәм һары акация, арса-вереск) бал аҡырыныраҡ ҡомоға.

Ҡарағыҙ

• Умартасылыҡ
• Бал ҡортоноң ауырыуҙары

Һылтанмалар

• Г.Д.Зәйнуллина. «Урыҫса-башҡортса умартасылыҡ һүҙлеге». — Өфө: «Китап», 2001 й. — С. 6-сы, 10-сы.

• Пчелы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Пчёлы мира
• Общество пчёл, ос и муравьёв (инг.)
• Исследовательский пчелиный центр Карла Хайдена 2005 йыл 1 ноябрь архивланған.
• Спасение австралийских нежалящих пчёл
• Книга «Общественные насекомые» Майкл Брайен
• All Living Things Определение и фото пчелиных Apoidea.
• Solitary Bees Популярное введение в мир Apoidea.
• Пчёлы на цветах Европы pdf.
• История классификации надсемейства