СССР-ҙа ислам

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
СССР-ҙа ислам
Дәүләт  СССР
 СССР-ҙа ислам Викимилектә

СССР-ҙағы ислам — диндарҙар һаны буйынса һаны буйынса Советтар Союзында икенсе урында торған конфессия. СССР-ҙа мосолмандар һан яғынан Урта Азияла һәм Ҡаҙағстанда, Төньяҡ Кавказдың һәм Әзербайжан ССР-ының автономиялы республикаларында һәм автономиялы райондарында өҫтөнлөк итә. Шулай уҡ мосолмандар Волга буйы, Урал алды (Татар һәм Башҡорт АССР-ы), Әстерхан өлкәһендә күп йәшәй.

Совет власының тәүге йылдарында большевиктар мосолмандарға һәм мосолман руханиҙарына ҡарата сағыштырмаса түҙемлек күрһәтә[1]. Был түҙемлелек эске һәм тышҡы сәйәси шарттар — мосолмандар күп булған өлкәләрҙә совет власы ныҡлы булмауы һәм большевиктарҙың донъя революцияһын Көнсығыш мосолман илдәренә сығарырға ынтылышы менән бәйле була.

Совет власы мосолмандар йәшәгән милли өлкәләрҙә ныҡлы урынлаштырылғандан һуң, ислам Советтар Союзының башҡа конфессияларының яҙмышын бүлешә. Власть исламға ҡаршы сәйәсәт башлай. 1930-сы йылдарҙа большевиктар мәсеттәрҙең күпселеген яба һәм емерә һәм мосолман руханиҙарының байтаҡ өлөшөн физик яҡтан юҡ итә. Бынан тыш, совет мосолмандары революцияға тиклемге яҙма традицияларынан һәм сит ил диндарҙарынан ситләштерелә. Был СССР мосолман халыҡтарының ғәрәп яҙмаһынан тәүҙә латин алфавитына, ә һуңынан кириллицаға мәжбүри күсереү һөҙөмтәһендә килеп сыға. 1930-сы йылдарға үҫешкән мосолман системаһы тулыһынса юҡҡа сығарыла. Ғәрәп графикаһы менән яҙылған дини китаптарҙың бер өлөшө тартып алына һәм юҡ ителә.

Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында мосолман руханиҙарының эшмәкәрлеге ғәмәлдә законлаштырыла. Ҡайһы бер мәсеттәр диндарҙар өсөн яңынан асыла. 1940-сы йылдар аҙағында совет Исламы ике вариантта була. Тәүгеһе булып рәсми рәүештә теркәлгән мосолман руханиҙары (СССР-ҙа 400 — 500-гә яҡын диндар) була, улар мосолмандарҙың дүрт дини идаралығына берләштерелә, властар теркәгән бер нисә мәсеттә хеҙмәт итә һәм башҡа конфессияларҙың теркәлгән диндарҙары кеүек үк ауырлыҡтар күтәрә: улар ҙур (башҡа совет халҡынан күпкә юғарыраҡ) һалым, Тыныслыҡ фондына мотлаҡ иғәнәләр түләй, совет власы күрһәтмәһе буйынса диндарҙарға мөрәжәғәттәр сығара, шулай уҡ СССР Дәүләт именлеге комитеты етәкселеге аҫтында сит илдәрҙә совет яҡлы пропаганда алып барырға тейеш була. Рухи идаралыҡтар етәкселегенә һәм яҡындарының тар даирәһенә лояль булған өсөн хаж ҡылырға һәм сит илдәрҙәге төрлө сараларға сығырға рөхсәт ителә. СССР-ҙа мосолман белемен һуғыштан һуңғы осорҙа бер мәҙрәсә (Бохарала) һәм бер ислам институтында (Ташкентта) алып була. Башҡа мәҙрәсәләрҙе асырға властар рөхсәт бирмәй.

Һуғыштан һуңғы осорҙа «Совет Көнсығышы мосолмандары» мосолман пропаганда журналы сыға. Ул тәү сиратта сит ил кешеләренә йүнәлтелә. Мосолман дини әҙәбиәте Дини идаралыҡтар эсендә генә таратыу рөхсәт ителә. Быларҙың барыһы ла рәсми теркәлгән ойошмаларҙың һәм легаль булмаған мосолман общиналарының һәм етәкселәренең (күбеһе үҙҙәрен суфый традицияларын йөрөтөүсе тип иҫәпләүселәр (ишандар, шәйехтәр), шулай уҡ үҙенсәлекле дини ғәмәлдәрҙе башҡарыусыларҙың (изге урындарға барыу (мазар (кәшәнә), әүлиә ҡәберлектәре һ.б.)) системаһын хасил иткән.

Рәсми мосолман структуралары менән бер рәттән СССР-ҙа күп һанлы легаль булмаған (йәғни властар тарафынан теркәлмәгән) руханиҙар була. «Күсмә муллалар» һаны илдәге рәсми мосолман дин әһелдәре һанынан байтаҡҡа артығыраҡ (рәсми баһалар буйынса, 10 тапҡырҙан ашыу) була. Һуғыштан һуңғы СССР-ҙа легаль булмаған мәсеттәр күп була. Бынан тыш, хажға барыу мөмкин булмағас, мосолмандың урындағы «изге урындарына» хаж ҡылыу киң таралған булған (инсандар ҡәберенә, изге шишмәләргә, изге ағастарға). Берәҙәк муллалар эшмәкәрлеге һәм урындағы изге урындарға хаж ҡылыу менән совет властары һәм (властар баҫымы аҫтында) рәсми руханиҙар, дөйөм алғанда, уңышһыҙ көрәш алып бара. Һуғыштан һуңғы СССР-ҙа рәсми теркәлгән мосолман руханиҙары яғынан советтарға ҡаршы хәрәкәт булмай. Һуғыштан һуңғы осорҙа күпселек халыҡтар шулай уҡ советтарға ҡаршы эшмәкәрлек менән шөғөлләнмәй.

1989 йылда совет властарының исламға (башҡа конфессияларға ла) мөнәсәбәте йомшартыла һәм ҡайһы бер сикләүҙәр (атап әйткәндә, дингә өйрәтеүгә һәм дини әҙәбиәт индереүгә) йомшара. Төп һәм йомшаҡлыҡ ислам партияларының барлыҡҡа килеүенә, шулай уҡ диндарҙарҙың рәсми етәкселеген дүрт мосолман дини идаралыҡтарының икеһенә күсереүенә килтерә. Өҫтәүенә был идаралыҡтарҙың береһе тарҡала. СССР тарҡалған осорҙа мосолмандарҙың дини идаралыҡтары барлыҡҡа килгән ислам партияларына һәм исламды сәйәсиләштереүгә ҡаршы сығыш яһай.

Татар мосолмандары Ленинградтың йәмиғ мәсете алдында (1926 йыл). Ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар бар. Диндарҙарҙың күпселеге европаса кейенгән.

Тарих башы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XX быуат башына Рәсәй империяһы составында мосолман халҡы байтаҡ булған киң территорияларҙа йәшәй. Совет ислам ғалимы Василий Бартольд баһалауынса, 1917 йылға Рәсәй империяһында (шул иҫәптән Хиуа ханлығы һәм Бохара әмирлеге) яҡынса 20 миллион мосолман йәшәгән[2]. Рәсәйҙә мосолман халыҡтарының хоҡуҡи статусы төрлөсә: татарҙар һәм башҡорттар урыҫтарға яҡын, Төньяҡ Кавказ һәм ҡаҙаҡ халыҡтарының хоҡуҡтары сикле була, ә Хиуа ханлығы һәм Бохара әмирлеге халҡы бөтөнләй урыҫ подданныйҙары булмай. Төньяҡ Кавказда мосолмандар менән христиан казактары араһында ер өсөн көсөргәнешлек күҙәтелә[3].

СССР-ҙа ислам тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡыҙыл Армия атеист һалдатының һуғышҡа тиклемге белешмәһе. 1927 йылдан Урта Азия һәм Кавказ мосолмандары Ҡыҙыл Армияла мотлаҡ хеҙмәт итә башлай. Атеистик тәрбиә һәм дини йолаларҙы үтәү мөмкин булмай

1920 йыл аҙағына элекке Рәсәй империяһының бөтә мосолман территорияларында совет власы урынлаштырыла. Төркиәгә бирелгән бәләкәй Карс өлкәһе берҙән-бер иҫкәрмә булып тора. Шулай итеп, Рәсәй империяһының бөтә мосолман халыҡтары 70 йылдан ашыу — 1991 йылға тиклем — атеистик совет режимы хакимлығы аҫтында була. Совет власы дини тәғлимәткә ҡарата үҙенең кире ҡарашын бер ҡасан да йәшермәй. Икенсе донъя һуғышы йылдарында немец оккупацияһы аҫтында ҡырым татарҙары һәм Төньяҡ Кавказдың ҡайһы бер тау халыҡтары ғына була. Уларҙың атеистик режимдан бик ҡыҫҡа ваҡытҡа ситтә була. Ҡырым татарҙары 2,5 йыл, ә тау халыҡтары бер нисә ай ғына оккупацияла була. Бынан тыш, азат ителгәндән һуң, ҡырым татарҙары һәм оккупация аҫтында булған таулыларҙың байтаҡ өлөшө СССР-ҙың башҡа райондарына күсерелә. Шуға күрә рәсми атеизм шарттарында бөтә мосолман халыҡтарының өс быуыны үҫеп өлгөрә.

Совет власы менән ислам араһындағы мөнәсәбәттәр дүрт баҫҡыс үтә. Беренсе этапта (1917—1928) үҙәк совет власы мосолман руханиҙарына түҙемлек менән ҡарай һәм революцияны Көнсығыш илдәренә сығарыу өсөн файҙаланырға тырыша. Ҡайһы бер урындарҙа был ваҡытта мосолман руханиҙарын ҡыҫырыҡлау башланған була.

Икенсе этапта (1929 йылдан) Совет хөкүмәте ислам менән ҡаты көрәш алып бара (шулай уҡ башҡа конфессиялар менән дә), мәсеттәрҙең күп өлөшө емерелә, дин әһелдәренең байтаҡ өлөшө репрессиялана. Изге урындарға ғибәҙәт (зыярат) ҡылыу һәм хаж ҡылыу туҡтатыла. Мосолман китап нәшриәте юҡҡа сыға, мосолман матбуғаты баҫылмай. Бөтә юридик мосолман (шулай уҡ бөтә дини) уҡыу йорттары бөтөрөлә.

Өсөнсө этапта (1944—1989) мосолман руханиҙарын юҡ итеүҙе туҡтатыла һәм совет власы тарафынан тулыһынса контролдә тотолған дүрт мосолман дини ойошмаһын булдырыла. Хаж ҡылырға рөхсәт ителә, әммә хаж ҡылыусыларҙың бик бәләкәй (йылына бер нисә тиҫтә) төркөмөнә генә.

Дүртенсе этапта (1989—1991) — мосолмандарҙың дини ойошмалары тарҡала, мәсеттәр күпләп төҙөлә һәм рәсми теркәлгән руханиҙар һанының арта. Шул уҡ ваҡытта сит илдәрҙәге дин әһелдәре менән бәйләнештәр киңәйә.

Рәсми мосолман дини берләшмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һуғыштан һуңғы СССР-ҙа 4 рәсми мосолман ойошмаһы — мосолмандарҙың Диниә назараттары була. Улар формаль рәүештә бер-береһенән бойондороҡһоҙ булғандар һәм географик нигеҙҙә барлыҡҡа киләләр. 1952 йылда мосолмандарҙың рухи хакимиәттәрендә мәсеттәр һаны тураһында мәғлүмәттәр түбәндәгесә:[4]:

Алыҫ Көнсығыш рәсми мосолман ойошмалары территорияһынан ситтә тороп ҡала. Унда, Икенсе донъя һуғышына тиклем, Владивостокта, Хабаровскиҙа, Благовещенда һәм Зеяла ҙур булмаған мосолман общиналары була[5]. 1947 йылда Хабаровск мосолмандары үҙ общинаһын теркәтеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә үтенес кире ҡағыла[5]. Шуға күрә Алыҫ Көнсығыш мосолман общиналары һуғыштан һуңғы осорҙа законһыҙ эш итә[5].

1945—1949 йылдарҙа дини культтар советы рәйесе И. В. Полянский бер нисә тапҡыр Мәскәүҙә бөтә СССР мосолмандарының рухи хакимиәттәрен берләштергән бөтә Союз мосолман үҙәге булдырыу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итә[6]. Был идеяға Төркмән ССР-ы етәкселеге ҡаршы сыға, ә Тажик ССР-ы властары ике бөтә Союз мосолман үҙәге — Ташкентта сөнниҙәр һәм Баҡыла шиғыйҙар үҙәге булдырырға тәҡдим итә[7]. 1949 йылда был фекергә К. Е. Ворошилов ҡаршы сыға[8]. Һөҙөмтәлә бөтә Союз мосолман үҙәге булдырылмай.

Һуғыштан һуңғы осорҙағы бөтә мосолман рухи хакимиәттәре властар контроле аҫтында була һәм совет власының «тәҡдимдәре» буйынса фәтүә сығарырға мәжбүр була.

Урта Азия мосолмандарының Диниә назараты (САДУМ)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урта Азия һәм Ҡаҙағстан мосолмандарының рухи идаралығы (САДУМ) Ташкентта урынлаша. Дин әһелдәре һәм диндарҙары һаны буйынса ул СССР-ҙың иң эре мосолман рухи хакимиәте була һәм һуғыштан һуңғы осорҙа «совет исламы витринаһы» ролен башҡарырға тейеш була. Уның рәйесе мөфтөй дәрәжәһенә эйә була. Уның составына ингән мосолмандарҙың күпселеге хәнәфиҙәр. САДУМ рәйестәренең барыһы ла үзбәктәр була[9]. Был назарат менән Бабахановтар династияһы идара итә, вазифа атаһынан улына тапшырыла. 1989 йылда был вазифаны Шәмсетдин Бабаханов биләй.

1948 йылға) 183 мәсете була[4]:

Һуғыштан һуңғы осорҙа САДУМ мосолмандарҙың берҙән-бер совет рухи идаралығы була, унда дин әһелдәрен әҙерләү буйынса уҡыу йорттары була. Бынан тыш, САДУМ СССР-ҙа берҙән-бер мосолман дини журналдарын баҫтырып сығара. Ул, башҡа рухи хакимиәттәр кеүек үк, совет власының тулы контроле аҫтында була. Совет власы етәкселеге аҫтында САДУМ фәтүәләр сығара, унда, атап әйткәндә, түбәндәгеләр яҙылған[10]:

  • Намыҫлы эш — мосолмандың яҡшылыҡ сифаты;
  • Совет йәшәү рәүеше осоронда фәҡирҙәр мәнфәғәте өсөн аҡса йыйыу, Ураҙа байрамы ваҡытында малдарҙы ҡорбанға килтереү, Рамаҙан ураҙаһын тамамлау хөрмәтенә хәйриә ашы кеүек сығымдар кәрәкмәй;
  • Ураҙа тотоу ҡул хеҙмәте менән шөғөлләнеүселәр өсөн мотлаҡ түгел;
  • Изге урындарға барыу, үлгәндәргә ярҙам һорап мөрәжәғәт итеү, пәрәнжә кейеү, туйға артыҡ күп сарыф итеү исламда ярамай.

СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Диниә назараты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының дини идаралығының һуңғы рәйесе Тәлғәт Таджетдин

1948 йылда мосолман руханиҙарының IV Бөтә Рәсәй съезында РСФСР мосолмандарының Үҙәк дини идаралығы Рәсәй мосолмандары Үҙәк Диниә назараты тип үҙгәртелә. Съезд яңы устав ҡабул итә, ул назараттты бер нисә вәкәләттән мәхрүм итә[9]:

  • Яңы мәхәлләләр асыуға рөхсәт биреү хоҡуғы;
  • Мөхтәсибәттәрҙең барлыҡҡа килеүе;
  • Метрик китаптар алып барыу;
  • Дин әһелдәре өсөн дини мәктәптәр һәм уҡыу курстары асыу;
  • Мосолман руханиҙарының матди хәлен яҡшыртыу буйынса саралар үткәреү.

Диниә назараты мәсеттәрҙең финанс килемен контролдә тоторға тырыша. 1952 йылдың 25 февралендә СССР Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Диниә назараты Президиумы ултырышында имамдарға эш хаҡын түбәндәге шарттарҙа тәғәйенләү тураһында ҡарар сығарыла[11]:

  • Имам аҡсалата килемде (иғәнәләрҙе лә индереп) көн һайын махсус дәфтәргә яҙып алырға тейеш;
  • Ай аҙағында мулла бөтә аҡсаны мәтәүәлиәт (мотавалиат) кассаһына тапшыра һәм унан эш хаҡын ала.

Составы буйынса хәнәфи булған. Назарат рәйесе резиденцияһы (уға мөфтөй дәрәжәһе бирелә) Өфө ҡалаһында урынлашҡан. Рәйестәрҙең барыһы ла татар була[9]. 1989 йылда был вазифаға Тәлғәт Таджетдинов тәғәйенләнә. Власҡа ыңғай ҡарашта була. Үҙенең вәғәздәрендә Таджетдинов, атап әйткәндә, «йәмғиәт тормошонда ҡатнашыу ҙа намаҙ, йәғни дини бурысты үтәү» тип раҫлай[12].

СССР-ҙың Европа өлөшөндәге һәм Себер мосолмандарының Диниә назаратында 1952 йыл буйынса 129 теркәлгән мәсет[13], ә 1988 йылда — 211 мәсет була[14].

1991 йылдың 15 ғинуарында назарат Президиумы назарат составында территориаль округтар (мөхтәсибәттәр) булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итә[9]. Мөхтәсибәттәргә киң вәкәләттәр бирелә, шул иҫәптән сит ил бағыусылары менән һөйләшеүҙәр алып барыу һәм урындағы власть органдары менән килешеү төҙөү хоҡуғы ала[9]. Асылда, улар назарат составындағы үҙаллы ойошма була.

Кавказ аръяғы мосолмандарының Диниә назараты (ДУМЗАК)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кавказ аръяғы мосолмандарының Диниә назаратының һуңғы рәйесе Пашазаде Аллахшукюр Гуммет оглы

Кавказ аръяғы мосолмандарының дини идаралығы (ДУМЗАК) башлығы шәйех-уль-ислам исемен йөрөтә, шиғый һәм әзербайжан була[9]. 1989 йылда был вазифаны Аллахшукюр Паша-заде биләй. Уның беренсе урынбаҫары (мөфтөй дәрәжәһе менән) сөнни-хәнәфит була[9].

Төньяҡ Кавказ мосолмандарының Диниә назараты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ Кавказ мосолмандарының Диниә назараты (ДУМСК) 1944 йылда ойошторола. Был ваҡытта Кавказдан мосолман халыҡтарының байтаҡ өлөшө — балҡарҙар, чечендар һәм ингуш, ҡарасайҙар депортациялана (1950-се йылдарҙың икенсе яртыһында кире ҡайтарыла). Бындай шарттарҙа 1940-сы йылдар аҙағында һәм 1950-се йылдар башында Төньяҡ Кавказ мосолмандарының күпселеге дағыстанлылар була. ДУМСК рәйесе резиденцияһы шулай уҡ Дағстан АССР-ында — башта Буйнаҡта, ә һуңынан Махачҡалала урынлаша. 1989 йылға был назарат составына 100-ҙән ашыу мәсет инә, улар башлыса Дағстанда була[9].

Назарат рәйестәре[9]:

  • Хизри Гебеков, ҡумыҡ (1944—1950);
  • Магомед Ҡорбанов, авар (1950—1975);
  • Әбделхафиз Омаров, авар (1975—1978);
  • Мәхмүт Геккиев, балҡар (1978—1989).

1989—1990 йылдарҙа мөфтиәттәргә тарҡала.

СССР-ҙа ислам белеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет мосолман руханиҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет йәмғиәтендә мосолман изгеләре һәм Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең (аҡ һөйәк) тоҡомдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙа мосолмандарҙың изге урындары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мазар әл-Хәким әт-Тирмизи, Үзбәк ССР-ы халыҡ комиссарҙары Советының 1945 йылдың 27 мартындағы ҡарары буйынса САДУМ-ға тапшырылған (хәҙерге күренеш)

СССР-ҙың депортацияланған халыҡтарында ислам[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башҡа конфессиялар менән бәйләнеш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙа исламға ҡаршы пропаганда[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Мин дә хәҙер ирекле!» плакаты. Мәскәү, 1921 йыл, билдәһеҙ рәссам

СССР-ҙа исламды өйрәнеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР-ҙа мосолман диссидентлығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет осороноң постсовет илдәренең исламына йоғонтоһо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Канонически в исламе духовенства нет. Однако советские органы выделяли служителей мусульманского культа в духовенство. Параметры отнесения к мусульманскому духовенству длительное время различались по местностям и по периодам учёта. В послевоенный период советские власти учитывали лиц, имеющих регистрацию в качестве служителей культа. Лица без регистрации в послевоенный период в СССР не имели права проводить религиозные церемонии под страхом наказания (вплоть до уголовного).
  2. ↑ Арапов Д. Ю. Записка Восточного отдела ОГПУ «О мерах борьбы с мусдуховенством» (1926 г.) // Восток. Афро-Азиатские общества: история и современность. — 2008. — № 5. — С. 111.
  3. ↑ Лобанов В. Б. Терек и Дагестан в огне Гражданской войны: религиозное, военно-политическое и идеологическое противостояние в 1917—1920-х годах. — СПб.: Владимир Даль, 2017. — C. 47.
  4. ↑ 4,0 4,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка45 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 История Дальнего Востока России. Т. 3. Кн. 4. Дальневосточное общество в 1945—1950-е годы. — Владивосток: Дальнаука, 2009. — С. 565.
  6. ↑ Ахмадуллин В. А. Деятельность органов государственного управления СССР и руководителей духовных управлений мусульман по созданию всесоюзного мусульманского центра // Власть. — 2015. — № 8. — С. 155—158.
  7. ↑ Ахмадуллин В. А. Деятельность органов государственного управления СССР и руководителей духовных управлений мусульман по созданию всесоюзного мусульманского центра // Власть. — 2015. — № 8. — С. 155.
  8. ↑ Ахмадуллин В. А. Деятельность органов государственного управления СССР и руководителей духовных управлений мусульман по созданию всесоюзного мусульманского центра // Власть. — 2015. — № 8. — С. 157.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; автоссылка144 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  10. ↑ Халид А. Ислам после коммунизма: Религия и политика в Центральной Азии / Пер.с англ. А. Б. Богдановой. — М.: Новое литературное обозрение, 2010. — С. 160—161.
  11. ↑ Королев А. А. Власть и ислам в СССР в послевоенный период (по материала Пензенского региона) // Вестник Томского государственного университета. — 2007. — № 303. — С. 88.
  12. ↑ Никонова С. И. Государственно-конфессиональные отношения в последние годы советской власти // Учёные записки Казанского государственного университета. — 2009. — Т. 151. — Кн. 2 — Ч. 2. — С. 226—227.
  13. ↑ Сенюткина О. Н., Гусева Ю. Н. Мусульмане Среднего Поволжья в тисках репрессивной политики Советской власти (на материалах Нижегородской и Самарской областей) 2021 йыл 25 апрель архивланған.. — М., Нижний Новгород: Медина, 2012. — С. 148.
  14. ↑ Сосновских Е. Г. Трансформация государственно-конфессиональных отношений в 1985—1997 гг. (на материалах Челябинской области). Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук 2016 йыл 24 июнь архивланған.. — Челябинск, 2014. — С. 187, 195.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=СССР-ҙа_ислам&oldid=1256618» битенән алынған