Алатырь (йылға)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Алатырь
Рәсем
Һыу башы Приволжская возвышенность[d]
Ҡайҙа ҡоя Сура (Волга ҡушылдығы)
Ҡушылдыҡ Инсар[d], Арзинка, Ашня (Аратырь ҡушылдығы), Барахманка, Батмас, Вышковка, Иресть, Ирса, Мадаевка (Алатырь ҡушылдығы), Миролейка, Мокрая Чеварда, Муравей, Нуя, Пандус, Панзелка, Пелька, Рудня, Селиевка, Татар-Велень-Лей, Уксун, Умочь, Чанга, Язовка[d], Меньшовка[d], Песчанка[d], Ужовка[d], Ҡоро Алатырь, Лепелей[d] һәм Драевка[d]
Һыу йыйыу бассейны Волга бассейны[d]
Һыу сығымы 42,6 м³/с
Бассейн майҙаны 11 200 км²
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Сыуашстан, Мордовия Республикаһы һәм Түбәнге Новгород өлкәһе
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 79 метр
Оҙонлоҡ 296 km
Бассейн категорияһы Категория:Алатырь бассейны
Карта
 Алатырь Викимилектә

Алатырь (cыу. Улатăр, эрзя Ратор) — Рәсәй йылғаһы, Түбәнге Новгород өлкәһендә, Мордва Республикаһында һәм Сыуашстанда аға. Йылға тамағы Сура йылғаһының һул яр тамағынан 277 километрҙа ята. Оҙонлоғо 296 км, бассейн майҙаны 11 мең км².

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йылға башы Первомайск ҡалаһынан көнбайыштараҡ яҡынса 10 км алыҫлыҡта. Ағымдың төп юнәлеше — көнсығыш. Үрге ағымында Түбәнге Новгород һәм Мордва Республикаһы менән сик булдыра, аҙаҡ Түбәнге Новгород өлкәһенең Первомайск, Лукояновск һәм Починковск райондары, Мордва Республикаһының Ичалковск һәм Ардатовск райондары территорияһы аша аға, түбәнге ағымы Сыуашстандың Алатырь районында урынлашҡан. Алатырь ҡалаһының төньяҡ ситтәрендә Сура йылғаһына ҡоя.

Сура бассейны

Йылға Волга буйы ҡалҡыулығының төньяҡ өлөшөнда, урманлы урында аға. Төп урман массивтары һул яҡ яр буйҙарында урынлашҡан. Мадаево ауылынан түбәнге уң ярҙары урманһыҙ тиерлек[1].

Йылға үҙәнендә ултыраҡтар тығыҙ, йылға ярҙарында тораҡ пункттар күп, шуларҙан иң эре ҡалалар Алатырь (Сыуашстан) һәм Ардатов (Мордва); ҡала тибындағы ҡасаба Тургенево (Мордва); эре ауылдар Ахматово (Сыуашстан), Каласево, Луньга, Луньгинский Майҙан, Тарханово, Сыресь яр буйҙары, Яңы Ичалкалар, Кемля, Кергуды, Гуляево һәм Кендя (Мордва), Кочкурово, Ильинское, Байков, Пузская Слобода, Мадаево, Михайловка, Шутилово һәм Обухово (Түбәнге Новгород өлкәһе).

Гидрографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алатырь үҙенең башында— киңлеге 0,5-1 м, тәрәнлеге 0,3-0,5 м булған шишмә, йыш ҡына соҡорҙар һәм киңлеге 10 метр һәм тәрәнлеге 1,5-2 м тиклем участкалары осрай, һыубаҫар туғайҙары киң, ярҙары тәпәш (0,5-1 м). Йәйен үрге ағымы йыш ҡына ҡорой. Артабан Орловка ауылынан һуң йылға үҙгәрә: киңлеге 15 м тиклем, тәрәнлеге 2−2,2 м, ағым тиҙлеге 0,1 м/с., ярҙары текә, бейеклеге 3-5 м етә, тик ҡайһы саҡта кәмеп китә, ләкин ҡыуаҡлыҡтар ныҡ баҫҡан.

Урта ағымында ярҙар текә, бейек, 3-5 метр, текә ярҙары ла (20 м тиклем) һәм түбән урындары ла осрай. Киңлеге 25-50 метр, Тургенев һыуһаҡлағыс районында 80-100 метрға етә. Тәрән участкаһында йылғаның уртаса тәрәнлеге 2-3 метр, шаршыла — 0,2 — 0,4 (1,5 м тиклем). Тиҙлек ағымы 0,4-0,92 м/с бәләкәй йылға участкаларында, 0,36-0,55 м/с Тургенево ҡасабаһы янында һәм 0,1 м/с. һыуһаҡлағыста

Түбәнге ағымында йылға ағымы көсһөҙ, һыуы тоноҡ.

Эре ҡушылдыҡтары: Рудня, Инсар (икеһе лә — уң). Алатырь районының Чуварлей ауылы эргәһендәге һыубаҫар туғайҙа Шиблево күле бар.

Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Ноябрь айында туңа, апрель башында әрселә. Йылғала һал ағыҙалар.

Ҡушылдыҡтары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

(тамағынан км) Ҡалып:Һаны

Һыу реестры мәғлүмәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәттәре буйынса Үрге Волга һыу бассейны округына ҡарай, һыу хужалығы участкаһы — Алатырь йылғаһы башынан тамағына тиклем, йылға бассейны — Сура. Бәләкәй йылға бассейны — (Үрге) Волга, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока бассейны ҡушылмай)[2].

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]