Ат фамилияһы
| Ат фамилияһы | |
| Нигеҙләү датаһы | 1885 |
|---|---|
| Атамаһы | Лошадиная фамилия |
| Сәнғәт формаһы | хикәйә |
| Автор | Чехов Антон Павлович |
| Ил |
 Рәсәй империяһы |
| Әҫәрҙең теле | урыҫ теле |
| Нәшер ителеү ваҡыты | 7 (19) июль 1885 |
| Первая строка | У отставного генерал-майора Булдеева разболелись зубы. |
| Баҫылған | Петербургская газета[d] |
| Авторлыҡ хоҡуғы статусы | 🅮[d] һәм 🅮[d] |
Ат фами́лияһы (рус. Лошадиная фамилия) — А. П. Чехов хикәйәһе. Тәүге тапҡыр «Петербург гәзитенең» 183-сө һанында 1885 йылдың 7 июлендә «Летучие заметки» бүлегендә «Сценка» исеме менән баҫылып сыға[1].
Хикәйә анкдотҡа оҡшатып яҙылған, унда төрлө һүрәтләүҙәр һәм уйланыуҙар юҡ, бары тик диалогтар төп ролде уйнай[2].
Сюжет
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Отставкалағы генерал-майор Булдеевтың теше һыҙлай башлағас, приказчик Иван Евсеевич уға теш өшкөрөп дауалаусыға ситтән тороп, йәғни телеграф аша, мөрәжәғәт итергә кәңәш бирә. Приказчик өшкөрөүсенең фамилияһын ғына иҫенә төшөрә алмай, уның фамилияһы ат һүҙе менән бәйләнгән икәнен генә хәтерләй. Генерал ғаиләһе Копытин, Тройкин, Уздечкин, Гнедов, Меринов һәм башҡа фамилияларҙы һайлай башлай. Бары тик теш табибы килеп генералдың һыҙлаған тешен һурып алғас ҡына приказчиктың иҫенә дауалаусының ат фамилияһы Овсов икәнлеге иҫенә төшә.[3][4].
Сюжеттың барлыҡҡа килеүе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Е. К. Сахарова (Маркова), Чеховтың 1884 йылдан бирле танышы, «ҡош» фамилиялы кешенең фамилияһын иҫкә төшөрөп яҙылған бер хикәйәнең ҡараламаһын уҡый. Ҡоштарға ҡараған барлыҡ фамилияларҙы уның әңгәмәсеһе иҫенә төшөрә һәм аптырап: «Соколов, Воробьев, Петухов, Синицын, Чижов, ниһайәт: „Вербицкий, Вербицкий, саҡ иҫләнем“» — ти. «Һуң бит Һеҙ ҡош фамилияһы тинегеҙ, ә был бит өйәңке?» — «Эйе шул, сөнки ҡош бит өйәңкегә ҡуна» — тигән яуап ала[5]. Был сюжетҡа «әкиәт сюжеты күрһәткесендәге» Н. П. Андреевтың 2081-cе сюжеты тура килә[1][6]. Был ҡош һәм өйәңке тураһындағы анекдот украин телендә «Сказки Афанасьева» китабының өсөнсө томында яҙыла.
Яҙыусы В. Г. Богораз (псевдонимы — Н. А. Тан) «Ат фамилия»һының икенсе тарихын — шулай уҡ әҙерәк үҙгәртелгән Таганрог анекдотын иҫләй. Таганрог округында ике күренекле генә Жеребцов һәм Кобылиндар йәшәй. Улар бер саҡ икеһе бер ҡунаҡханала туҡтала һәм уларҙың фамилияларын эре хәрефтәр менән таҡтаға яҙып ҡуялар. Барлыҡ Таганрог бынан оҙаҡ ваҡыт көлөп һөйләй[1][7].
Персонаждар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Генерал-майор Булдеев. Уның теше ныҡ һыҙлай, фамилияһы ла урыҫса «балда» һүҙен хәтерләтә. Өшкөрөүселәргә ышанмаһа ла, «ат фамилияһын» приказчиктан хәтеренә төшөрөүен талап итә, ахыр сиктә, һыҙланыуға түҙә алмай, табип саҡырта,[2]. Ежи Фарыно, психоаналитик традицияға эйәреп, был теш һурыу тарихында кастрацияның метафораһын күрә[4].
- Өшкөрөп дауалаусы. Был персонаж хикәйә барышында ҡатнашмай. Евсеич уны былай тип һүрәтләй: «акцизный Яков Васильич. Шул тиклем теште оҫта өшкөрөп дауалай — беренсе сорт». «Уға шундай ҡеүәт бирелгән…» «Саратовта ҡәйнәһендә йәшәй». «Эсергә ярата, немец ҡатын менән йәшәй, тиргәшергә лә бик оҫта, тик шундай ғәжәйеп әфәнде». «Саратовта уны һәр бер эт белә».
- Приказчик Иван Евсеич. Уның атаһының исеме онотолған өшкөрөүсе фамилияһына оҡшаш[4].
- Доктор. Хикәйәлә уның аттар егелгән бричкала килеүе тураһында ғына әйтелеп үтелә. Теге серле өшкөрөүсенең антиподы, бары тик уның аты ғына Евсеичтың «ат фамилияһына» оҡшатҡан һоло ашай.
- Генерал ҡатыны
Ҡанатлы һүҙҙәр һәм психик феномен
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хикәйәнең атамаһы ҡанатлы һүҙгә әйләнә[3].
Бындай хәл британ психологы Вильям Джеймс тарафынан «тел осонда ғына торған, ләкин иҫкә төшөрөп булмаған һүҙҙе аңлата», — тип әйтелә. (ингл. tip of the tongue). Был феноменды тикшереүсе, Беннет Шварц, бындай психик хәлде Чехов хикәйәһе миҫалында аңлата[8]. Харьков университеты хеҙмәткәре П. М. Гопыч нейро селтәр моделен төҙөй һәм хикәйәлә яҙылған ваҡиғаны психолингвистик ҡараштан сығып аңлата[9].
Варианттары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хикәйәнең Чехов тарафынан әҙерләнгән әҫәрҙәр йыйынтығына ингән версияһы тәүҙә гәзиттә сыҡҡанынан айырылып тора. Ул приказчик репликаларынан ябай халыҡ һүҙҙәрен алып ташлаған, мәҫәлән: «бывалыча» → «бывало», «сичас» → «сейчас», «кажнинная» → «каждая»…), «ат» фамилияһын ҡараған ҡайһы бер һүҙҙәрҙе үҙгәрткән /2}[1][10].
Тәржемәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Автор тере саҡта хикәйә поляк, серб-хорват һәм чех телдәренә тәржемә ителә[1].
Инглиз телендә хикәйәнең бер нисә тәржемәһе бар:
- американлы Мариан Фелл (ингл. Marian Fell) как A horsey name в сборнике «Russian silhouettes; more stories of Russian life. New York, C. Scribner’s sons, 1915».[11]
- британца Харви Питчера в сборнике «Chekhov. The Comic Stories. London, 1998». В рассказе сохранено русское звучание лишь одной из «лошадиных фамилий» — Troikin, остальные фамилии звучат как чисто британские: Cobb[12], Hunt[13], Hackney[14][15].
Известен также перевод рассказа на язык эсперанто[16], опубликованный в 2004 году в антологии «Ĉeriza ĝardeno»[17].
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Чехов А. П. Лошадиная фамилия. — С // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982. Т. 4. Рассказы, юморески, 1885—1886. — М.: Наука, 1976. — С. 58—61. 2017 йыл 5 май архивланған.
- ↑ 2,0 2,1 Ерёмина Ирина Алексеевна Анализ рассказа-анекдота А.П. Чехова «Лошадиная фамилия».
- ↑ 3,0 3,1 Ат фамилияһы — Универсального дополнительного практического толкового словаря. И. Мостицкий. 2005–2012.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Ежи Фарыно. К невостребованной мифологемике «Лошадиной фамилии» Чехова // Pod redakcją Elżbiety Biernat i Tadeusza Bogdanowicza Literatura rosyjska przełomu XIX i XX wieku (ISBN 83-70-17-835-9). — Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999. — С. 28-38.
- ↑ «Воспоминания об А. П. Чехове». Рукопись — ЦГАЛИ, ф. 549, оп. 1, ед. хр. 352, лл. 14—14 об.)
- ↑ Н. П. Андреев. Указатель сказочных сюжетов, Л., 1929, № 2081
- ↑ Тан. На родине Чехова. — «Чеховский юбилейный сборник», М., 1910, стр. 486)
- ↑ Schwartz B. L. Tip-of-the-tongue States: Phenomenology, Mechanism, and Lexical Retrieval / Bennett L. Schwartz. — Psychology Press, 2001. — 192 p. — ISBN 978-0805834451.
- ↑ Гопыч П. М. Трехэтапная количественная нейросетевая модель явления «на кончике языка» // Труды IX-й Международной конференции «Знание — диалог — решение» (KDS-2001). — Санкт-Петербург, 19—22 июня 2001. — С. 158-165.
- ↑ Чехов А. П. Рассказы, юморески, 1885—1886: Варианты // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982 2017 йыл 8 май архивланған.
- ↑ Anton Pavlovich Chekhov. A horsey name // Russian silhouettes; more stories of Russian life / tr. from the Russian by Marian Fell. — New York: C. Scribner's sons, 1915. — 318 p.
- ↑ одно из значений английского(недоступная ссылка) и основное значение французского(недоступная ссылка) слова cob — порода лошадей
- ↑ одно из значений(недоступная ссылка) слова hunt — верховая охота
- ↑ hackney — рабочая лошадь
- ↑ Микоян, А.С. Взаимодействие языков и культур в переводе // Культура народов Причерноморья. — 2006. — Т. 2. — № 82. — С. 16-19.
- ↑ A. Ĉeĥov (trad. A. Korĵenkov). Ĉevala familinomo (эспер.). esperanto.org/Ondo/. Дата обращения: 13 ноябрь 2013. 2013 йыл 11 май архивланған.
- ↑ Anton Ĉeĥov en Esperanto (эспер.). esperanto.org/Ondo/. Дата обращения: 13 ноябрь 2013. 2013 йыл 13 ноябрь архивланған.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Жолковский А. К. sdelan mem.pdf Как сделан лошадиный мем Чехова // Летняя школа по русской литературе. — Петербургский институт иудаики, 2015. — Т. 11. — № 220-232.
- Фарыно Е. К невостребованной мифологемике «Лошадиной фамилии» Чехова // Pod redakcją Elżbiety Biernat i Tadeusza Bogdanowicza Literatura rosyjska przełomu XIX i XX wieku. — Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999. — С. 28-38.