Ижтимағи-иҡтисади формация

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Ижтимағи-иҡтисади формация — марксизмда — ижтимағи эволюция стадияһы, йәмғиәттең етештереү көстәре үҫешендәге билдәле бер баҫҡыс һәм иҡтисади етештереү мөнәсәбәттәренең шул баҫҡысҡа хас булған, уға бойондороҡло булған тарихи тибы менән һүрәтләнә[1]. Етештереү көстәренең үҫеш баҫҡыстары етештереү мөнәсәбәттәренең нәҡ уларға тап килгән тибы шарттарында ғына була[2]. Һәр формацияның нигеҙендә билдәле бер етештереү ысулы ята. Етештереү мөнәсәбәттәре тупланмаһы бирелгән формацияның асылын билдәләй. Формацияның иҡтисади базисын хасил иткән етештереү мөнәсәбәттәре системаһына сәйәси-юридик һәм идеологик өҫҡорма тап килә. Формация ҡоролошона иҡтисади мөнәсәбәттәр генә түгел, ә ошо йәмғиәттә йәшәгән кешеләр берлектәре (мәҫәлән, социаль төркөмдәр, милләттәр, халыҡтар һ.б.) араһындағы бөтә социаль мөнәсәбәттәр, шулай уҡ көнкүреш, ғаилә, йәшәү рәүеше формалары ла органик рәүештә берегә[3]. Йәмғиәт эволюцияһының бер стадиянан икенсеһенә күсеүенең төп сәбәбе булып етештереү көстәре менән етештереү мөнәсәбәттәре тибы араһында һыйышмаусанлыҡ барлыҡҡа килеүе тора.

Формациялар тураһындағы бәхәстәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Сәйәси экономияны тәнҡитләүгә ҡарата» (1859) тигән хеҙмәтендә Карл Маркс «иҡтисади ижтимағи формацияның прогрессив осорҙарын» айыра, ул осорҙар етештереүҙең ижтимағи ысулдары буйынса билдәләнә, ә улар араһында азиат, антик (ҡол биләүселек), феодаль һәм капиталистик ысулдары бар. Маркс ижтимағи-иҡтисади формацияларҙың тамамланған теорияһын эшләмәһә лә, уның фекерҙәрен дөйөмләштереп, совет тарихсылары (В. В. Струве һ.б.) Маркстың, хакимлыҡ иткән етештереү мөнәсәбәттәренә ҡарап, биш формацияны айырыуы тураһында һығымтаға килә:

Совет тарихсыһы В. П. Илюшечкин билдәләүенсә, Маркс, Гегель менән Сен-Симонға эйәреп, етештереү ысулдарын һәм формацияларҙы милек формаһына ҡарап билдәләгән, ләкин, икенсе яҡтан, капиталистик етештереү ысулын йәмғиәттәге етештереү көстәренең үҫеш баҫҡысы һәм был баҫҡысҡа тап килгән иҡтисади етештереү мөнәсәбәттәренең тибы буйынса — етештереү көстәренең машиналы үҫеш баҫҡысы һәм иҡтисади етештереү мөнәсәбәттәренең уға бәйләнгән өҫтәмә хаҡлы тибының даилектик берҙәмлеге итеп ҡараған. «Бындай аңлайышһыҙлыҡҡа юл ҡуйып, — тигән Илюшечкин, — ул Маркс нимә уйлағандыр»[4]. Илюшечкин иһә, Маркс логикаһына таянып, биш түгел, ә дүрт формацияны (феодаль һәм ҡол биләүселек формацияларын ул сословиелы-синыфлы берәүгә индерә, унда етештереү мөнәсәбәттәренең ҡулланыу-хаҡ тибы ҡул хеҙмәтенә тап килә) айырырға тәҡдим итә.

Совет тарихсылары оҙайлы бәхәстәр барышында Илюшечкин менән килешергә мәжбүр була [5].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Илюшечкин, 1996, с. 98
  2. Илюшечкин, 1996, с. 100
  3. В. И. Ленин, Полное собрание соч., 5 изд., т. 1, с. 138-39
  4. Илюшечкин, 1996, с. 111
  5. Крадин, 2008

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]