Конфуций ғибәҙәтханаһы (Цюйфу)

Конфуций ғибәҙәтханаһы
ҡыт. 孔庙
Нигеҙләү датаһы	478
Дәүләт	Ҡытай
Административ-территориаль берәмек	Цюйфу
Производная работа	Taipei Confucian Temple[d]
Барлыҡҡа килгән, эшләнгән	ағас, Балсыҡ һәм гранит[d]
Бейеклеге/буйы	33 метр
Конфуций ғибәҙәтханаһы (Цюйфу) Викимилектә

Конфуцийҙың Цюйфулағы ғибәҙәтханаһы, йәки Цюйфу-Кунмяо (ҡыт. 孔庙) — Конфуцийға арналған ғибәҙәтханаларҙың иң боронғоһо һәм иң ҙуры. Философтың тыуған ҡалаһы — Цюйфула урынлашҡан, Ҡытайҙың Шаньдун провинцияһында. Беҙҙең эраға тиклем 478 йылда нигеҙ һалынған.

Башта ғибәҙәтхана Конфуций йәшәгән йортта, улдары һәм ейәндәренең йортона һәм ул ерләнгән урынға яҡын урынлаша. Вариҫтарының йорто һәм уның ҡәберлеге үҙенсәлекле берлек барлыҡҡа килтерә, ғибәҙәтхана шулай уҡ уларҙы берләштергән исем — «Цюйфу сань Кун» (曲阜三孔, «Цюйфулағы өс Кун») яҡшы билдәле.

Конфуций тәғлимәтенең киңерәк тарала барыуы, бигерәк тә ваҡыт үтеү менән, конфуцианлыҡ дәүләт идеологияһы итеп иғлан ителгәс, Цюйфулағы Конфуций ғибәҙәтханаһы әкренләп дөйөм милли әһәмиәткә эйә була, Конфуций тантаналары ваҡыт үткән һайын юғарыраҡ кимәлдә, ә XIV—XX быуаттарҙа үтә юғары кимәлдә үткәрелә торған тылсымлы урынға әйләнә.

1994 йылдың декабрь айында «Цюйфу сань Кун» ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объекты булып таныла.

Тарихы

Конфуций ғибәҙәтханаһының тарихи планы (1912 й.)

Беҙҙең эраға тиклем 478 йылда, Конфуций вафатынан һуң бер йыл үткәс, Лу кенәзлеге хакимы, кенәз Ай-гун Цзян, философтың элекке йортон ғибәҙәтханаға әйләндерә. Ғалимдың ябай ғына өс бүлмәле йортонда ата-бабаһы хөрмәтенә ҡорбан килтереү өсөн алтарь ҡуйыла, әммә уның тирәләй урынлашып, тик туранан-тура вариҫтары ғына доға ҡылырға хоҡуҡлы була. Конфуцийҙың Цюйфулағы иҫкә алыу ғибәҙәтханаһының был үҙенсәлеге уның оҙаҡ ваҡыт дауам иткән тарихында һәр саҡ ҡабатланып тора. Ғибәҙәтхананың философ ҡәберенә яҡын урынлашыуы, алтарҙың уның вариҫтары менән туранан-тура бәйләнеше ғибәҙәтхананы уның тәғлимәтен дауам итеүселәрҙең күҙ алдында тағы ла нығыраҡ изгеләштерә төшә. Цюйфу, изге урынға ғибәҙәт ҡылыу урыны булараҡ, ныҡ популяр булып китә. Ғибәҙәтхана янында Конфуций мираҫы өҙлөкһөҙ өйрәнелә, уның философияһы камиллаштырылғандан-камиллаштырыла бара, тәғлимәтенең әҙәби һәм йола ҡанундары формалаша, философтың әйберҙәрен һаҡлана.

Беҙҙең эраға тиклем 195 йылда Хань династияһының тәүге хакимы, императоры Гао, Конфуций ҡәберенә «б--өйөк ҡорбан» («тай-лао» — ата-бабалар рухына йылына бер тапҡыр бирелә торған ҡорбан — бер юлы кәзә, сусҡа һәм үгеҙҙе ҡорбан итеү) килтерә, өҫтәүенә Конфуций нәҫеленән оло берәү уның ҡорбан килтереүен күҙәтеп, раҫлап тора. Шулай итеп, император философты үҙенең «рухи ата-бабаһы», ә үҙен уның «улы» тип таный. Бына шулай итеп император Гао киләсәктә буласаҡ императорҙарға һәм юғары вәкәләткә эйә булған чиновниктарға үрнәк күрһәтә. Шул мәлдән алып Конфуцийҙың рангы эҙмә-эҙлекле рәүештә иң юғары «ди» рангына — аллаға яҡын булған илаһи императорҙарға тиклем күтәрелә. Уға ярашлы Цюйфулағы Конфуций ғибәҙәтханаһында йолалар һәм тантаналар үткәреү ҡатмарлаша. Ғибәҙәтхана байый һәм үҫә. Бында шулай уҡ Конфуций ҡатынының, ата-әсәһенең, уның өс быуын ата-олаталарының, күренекле уҡыусыларының ғибәҙәтханалары барлыҡҡа килә. Ғибәҙәтханала үткәрелгән тантаналар һаны 196-ға етә.

Хан династияһынан һуң килгән императорҙарҙың барыһы ла тиерлек Цюйфулағы ғибәҙәтханаға мотлаҡ иғтибар бүлә — ғибәҙәтханала йолалар һәм тантаналар үткәреү ҡағиҙәләре тураһында указдар сығара, уның биҙәләшен хәстәрләй, ҡиммәтле әйберҙәр бүләк итә. Тәхеткә ултырыу йәки һуғышта еңеү кеүек мөһим ваҡиғаларҙан һуң, императорҙар шәхсән Цюйфу ғибәҙәтханаһына бара. Дөйөм алғанда 11 император 19 тапҡыр шәхсән рәүештә ғибәҙәтханала була. 19 тапҡыр император быны. Йыш ҡына, шәхсән килергә мөмкинлеге булмаһа, үҙе һыу ебәреү, императорҙар үҙҙәренең урынына Цюйфуға «урынбаҫарҙары» ебәрер була — йөҙләгән император 196 тапҡыр шулай эшләй.

Ике мең ярым йыл эсендә ғибәҙәтхана күп тапҡырҙар үҙгәртеп ҡорола, тергеҙелә һәм емерелә. Конфуцийҙың өс бүлмәле йорто 611 йылда ғибәҙәтхананан көнсығышҡа табан күсеререлә. 1012 һәм 1094 йылдарҙа, Сун династияһы дәүерендә, ғибәҙәтхана киңәйтелә һәм дүрт эске ихатаға бүленә, бина тирәләй 400-ҙән ашыу бина өҫтәп төҙөлә. 1214йылда, Цзинь династияһы дәүерендә, ут һәм һуғыш ғибәҙәтхананы емерә. 1302 йылда, Юань династияһы дәүерендә, ғибәҙәтхана, элекке хәленә ҡайтарып, тергеҙелә. Шунан һуң 1331 йылда, Император һарайы кеүек таш диуар менән уратып алына, император биналары төҫөнә буяла. Башҡа төрлө император регалиялары ла бирелә. булды. Әгәр элек саралар үткәргәндә ҡулланылған атрибутика (бейеүселәр, инструменттар, материалдар, һүрәттәр, кейемдәр) император фамилияһы ағзаһын хөрмәтләүгә ишара яһалһа, ошо ваҡыттан алып юғары аллаға табыныу атрибуты ҡулланыла.

1928 йылда Конфуцийға арналған бөтә тантаналар юҡҡа сығарыла. 1966 йылда, Мәҙәни революция ваҡытында 200 ирекмән бер нисә көн буйы ғибәҙәтханаларҙы һәм зыяраттарҙы хурлап емерә. 1982 йылда ғибәҙәтхана тергеҙелә, ә 1986 йылда йыл һайын үткәрелә торған тантана яңынан атҡарпыла башлай. Ғибәҙәтхана 15 тапҡыр үҙгәртеп ҡорола, 31 тапҡыр уға капиталь ремонт эшләнә һәм башҡа төрлө ваҡ ремонт эштәре башҡарыла.

1994 йылдың декабрендә ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫы объекты статусын ала.

Әҙәбиәт

• Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т. / гл. ред. М. Л. Титаренко; Ин-т Дальнего Востока. — М. : Вост. лит., 2006-. — ISBN 5-02-018429-2 / [Т. 2 :] Мифология. Религия / ред. М. Л. Титаренко и др. — 2007. — 869 с. — С. 706 — ISBN 978-5-02-018430-5 (в пер.)
• Кравцова М. Е. История искусства Китая: Уч. пособ. СПб., 2004, с. 471—473;
• Малявин М. В. Конфуций, М., 2007, с. 1-4 — ISBN 978-5-235-03023-7
• Родина Конфуция. Пекин, 1999;
• Цюйфу Кун-мяо цзяньчжу (Архитектура храма Конфуция в Цюйфу). Нанкин, 1988.