Эстәлеккә күсергә

Крикет

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Крикет

Крикет уйнайҙар.
Тәүге уйын 16 быуат, Англия
Характеристика
Ҡағылыш юҡ
Команда уйынсылары бер яҡта 11 уйынсы
Зат айырыу бар, ярыштар айырым үтә
Категориялау Команда уйыны
Ҡорал-ҡорамал крикет тубы
Осрашыу урыны крикет яланы
Олимпик уйындарҙа Эйе, 1900 йылғы Олимпия уйындарынан башлап
Паралимпик уйындарҙа Юҡ
Ил йәки регион Бар донъяла

Крикет (ингл. cricket) — командалар уйнай торған спорт төрө, туп һәм таяҡ ҡулланыла. XVI быуатта Англияның көньяғында барлыҡҡа килә. XVII быуаттың аҙаҡтарында милли спорт уйындарының береһенә әйләнә. Британия империяһының экспанцияһы уйынды бөтә донъяға таратырға ярҙам итә. Беренсе тапҡыр йыйылма командалар араһында тест уйындары XIX быуат уртаһында үткәрелә. Крикет уйынында ике команда ҡатнаша, һәр командала ун берәр кеше. Уйын эллипс формаһындағы үләнле яланда үтә. Яландың уртаһында тура мөйөшлө ер майҙансығы — питч урынлашҡан. Питчтың буйы 22 ярд йә 22 метрҙан әҙ генә күберәк, киңлеге — 10 фут йә 3 метр. Питчтың ике осонда ағас ҡапҡалар тора. Уйын зонаһы пичтың ике осонда яландан һыҙыҡтар менән бүленгән, улар кризам тип атала.

Командалар яланда уйнайҙар һәм тупты сиратлап һуғалар, мөмкин тиклем күберәк мәрәй йыйырға тейештәр, шул уҡ ваҡытта ҡаршы яҡҡа мәрәй йыйырға ҡамасауларға тейештәр. Крикетта ике төп амплуа бар: боулер (ингл. bowler) — туп ырғытыусы, бэтсмен (ингл. batsman) — тупты таяҡ менән һуғыусы. Яланда уйнаусы спортсылар бөтә яланға таралған, ә ярышыусылар ике бэтсмен менән генә уйнайҙар.

Уйынды тасуирлау

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Командалар сиратлап тупты һуғып, майҙанда уйнап, иң күп мәрәй йыйырға йәки, шуға ярашлы, дәғүәсегә ҡамасауларға тырыша. Уйын форматына ҡарап, команда бер-ике тапҡыр рәттән тупты һуғып ала. Крикетта ике төп уйын роле бар — «боулер» тупты биреүсе(ингл. bowler) һәм бэтсмен (ингл. batsman), бита менән тупты кире ҡағыусы[прим. 1] Боулер һәм бэтсмен функцияларын бер тигеҙ яҡшы башҡара алған уйынсы олл-раундер тип атала(ингл. all-rounder — «круговой»). Крикет хәрәкәттәре 'иннингстар' тип атала[⇨]. Майҙанда уйнаған команда спортсылары майҙандың бөтә арауығында тарала, ә дәғүәселәрҙе ике бэтсмен ғына сығыш яһай. Һәр иннингс эсендә майҙанда уйнаусы команданың боулеры тупты дәғүәсенең бэтсменына бөтә һуғыу оҙонлоғо буйынса ташлай. Бэтсмен һуғыуҙы туп майҙан сиктәренә етерлек итеп кире ҡағырға тырыша йәки дәғүәселәрҙән бик алыҫҡа осора, был бэтсменға питчтың икенсе осона йүгерергә мөмкинлек бирә. Уңышҡа өлгәшһә, һәм башҡа шарттар үтәлһә, бэтсмен командаһы мәрәй йыя, (ингл. run — «пробег»)[⇨].Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер уйын шарттарының үтәлмәүе — дәғүәсенең тупты ергә тейер алдынан эләктереп алыуы, бэтсмен ҡапҡаһын емереүе һ.б. бэтменды уйындан сығара[⇨]. Команданың ун бэтсмены уйындан сығарылғанға тиклем иннинсгтар дауам итә, шунан һуң командалар ролдәр менән алмашына. Алты тапҡыр туп биргәс, боулерҙар (уларҙың йыйылмаһы оверҙар тип атала) бер-береһен алмаштыра[⇨].

Крикет буйынса профессиональ матчтарҙың дөйөм ҡабул ителгән бер нисә форматы бар[⇨]. Төрлө форматтар бер-береһенән ҡайһы бер йәһәттән, мәҫәлән, оҙайлығы буйынса, һиҙелерлек айырылырға мөмкин.

Ҡыҫҡа уйындарға ни бары 20 овер була, был уйын яҡынса 3,5 сәғәтен тәшкил итә, ә алдынғы командалар араһындағы һынау матчтары биш көн буйына һәр көндө алты сәғәтлек ҡапма-ҡаршылыҡ менән дауам итә. Уйын ҡағиҙәләрен үҙгәртеү менән донъялағы иң ҙур крикет бренды булған Marylebone Cricket Club идара итә[1]. Крикет уйыны буйынса глобаль көйләүҙе Халыҡ-ара крикет советы башҡара, әлеге ваҡытта уның 105 ағзаһы бар, шуларҙың 12-һе генә тулы хоҡуҡлы ағза статусына эйә[2].

Уйын ҡағиҙәләре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уйын ҡағиҙәләре Мерилебон крикет клубы тарафынан булдырыла һәм үҙгәртелә[3]. Бынан тыш, Халыҡ-ара крикет советы һынауҙар һәм бер көнлөк халыҡ-ара матчтар үткәреү өсөн стандарт уйын шарттарын эшләй[4][5]. Эске чемпионаттар кимәлендә өҫтәмә шарттар булдырыу һәм файҙаланыу крикет буйынса милли федерациялар яуаплылығында. Уйын ҡағиҙәләре матчтың бер нисә форматын, шул иҫәптән овертаймдарҙың сикләнгән һаны системаһын да үҙ эсенә ала. Система матчты бер йәки ике иннигста үткәреүҙе күҙҙә тота, улар ваҡытында йәки овертаймдар һаны буйынса сикләнергә мөмкин. Ҡағиҙәләрҙә (System of Seals), положениеның яңы ревизиялары, шул иҫәптән SI ҡулланыла.

Ҡағиҙәләр йыйылмаһына түбәндәгеләр инә:

Инеш, преамбула, 42 ҡағиҙә һәм дүрт ҡушымта. Инештә Мэрилебон клубының ҡағиҙәләре һәм ҡыҫҡаса тарихы килтерелә. Преамбула ҡағиҙәләргә сағыштырмаса күптән түгел индерелде. Был бүлектә крикеттың этик нормалары буйынса материалдар бар. Ҡағиҙәләр үҙҙәре һигеҙ тапҡыр үҙгәртелә. Төҙәтмәләрҙә яҡтыртыуҙың насар булыуы, йәрәбә һалыу тәртибе, уйындың этик принциптары һәм крикеттың башҡа аспекттары буйынса мәсьәләләре хәл ителә[6]. Уйын ҡағиҙәләре исемлеге һәм уларҙың йомғағы түбәндә килтерелә.

  1. ↑ ингл. “…between eleven maids of Bramley and eleven maids of Hambledon, all dressed in white.”

Уйынсылар һәм судьялар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Матч судьяһы.

Тәүге дүрт ҡағиҙә матчта ҡатнашыусыларға ҡағыла: уйынсылар, судьялар һәм маркерҙар. Ҡағиҙә 1: Уйынсылар. Крикет командаһы ун бер уйынсынан, шул иҫәптән капитандан тора. Рәсми ярыштарҙан тыш командалар ҙурыраҡ состав тураһында килешә ала, шул уҡ ваҡытта майҙанда ун бер уйынсынан артыҡ була алмай[7]. 2-се ҡағиҙә: Алмаштырыу. Крикетта йәрәхәтләнгән уйынсылар алмаштырыла ала, әммә алмашҡа килгән уйынсы кире һуға, туп бирә, ҡапҡаны һаҡлай йәки капитан сифатында сығыш яһай алмай. Һауыҡҡандан һуң һәм арбитр ризалыҡ биргән осраҡта, алмаштырылған уйынсы кире майҙанға сыға. Йүгерә алмаған бэтсмендың үҙенең «йүгереүсеһе» булыуы ихтимал, ул бэтсмен көрәшеүен дауам иткән ваҡытта йүгерә. Әгәр уйынсы майҙанға арбитрҙың ризалығынан тыш инһә һәм тупҡа тейһә, туп шунда уҡ тейелгеһеҙ була (23-се ҡағиҙәне ҡарағыҙ) һәм команда 5 ран ала[8]. 3-се ҡағиҙә: Судьялар. Матчтарҙа ике судья эшләй, улар ҡағиҙәләрҙе үтәүҙе күҙәтә, бөтә кәрәкле ҡарарҙарҙы ҡабул итә һәм маркерҙарға хәбәр итә. Ҡағиҙәләр буйынса өсөнсө арбитр талап итмәй, әммә юғары кимәлдәге крикетта ул (майҙандан ситтә була һәм ялан судьяларына ярҙам итә) махсус уйын шарттарында билдәле бер матчта йәки турнирҙа эшләй ала[9]. 4-се ҡағиҙә: Маркерҙар. Уйында, судьяларҙың сигналдарына эйәреп, мәрәйҙәр иҫәбен алып барыусы ике маркер бар[10].

Уйын яланы һәм инвентарь

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ирҙәр крикетында туптың ауырлығы 5,5 — 5,75 унция (155,9 — 163 г). Снарядтың әйләнәһе 8 һәм 13/16 дюймдан алып 9 дюймға тиклем (22,4-22,9 см) була ала. Ҡыҙыл туп тест-крикетта ҡулланыла.
Аҡ туп крикетта сикләнгән оверҙар менән ҡулланыла
.
Питчтың параметры.
Ҡапҡа ергә ҡаҙалған өс вертикаль ағас колоннанан, һәм «бейл» тип аталған ике ағас тоташтырманан тора(ингл. bails).

Түбәндәге ҡағиҙәләр төркөмө спортсыларҙың, пичтҡа һәм дөйөм майҙандың ҡорамалдарына ҡарата төп талаптарҙы тасуирлай.

5-се ҡағиҙә: Туп. Крикет шары кигермәктән (тығын, пробка) эшләнә һәм күн менән ҡаплана. Крикет тубының әйләнәһе 8 һәм 13/16 дюймдан алып 9 дюймға тиклем йәки 22,4-тән 22,9 сантиметрға тиклем булырға тейеш. Снарядтың ауырлығы 5,5 һәм 5,75 унциянан да кәм булмаҫҡа, йәғни массаһы 155,9— 163 грамм булырға тейеш. Ҡағиҙә булараҡ, бер иннингс эсендә бер туп ҡулланыла. Снаряд юғалған осраҡтар ҙа булып тора — һуңынан уны оҡшаш туптар менән алмаштыралар. Бынан тыш, ялан командаһы билдәле бер нисә оверҙан һуң тупты алмаштырыуҙы һорай ала[прим. 1][11]. Ҡағиҙә 6: Бита. Битаның оҙонлоғо 38 дюймдан йәки 97 сантиметрҙан артмаҫҡа, ә киңлеге 4,25 дюймдан йәки 10,8 сантиметрҙан артмаҫҡа тейеш. Яланғас ҡул йәки ялтырап торған бирсәткә уның бер өлөшө тип баһалана. Ҡалағы ағастан яһалырға тейеш[прим. 2][12]. Ҡағиҙә 7: Pitch. Pitch ({lang-en|pitch}}) — оҙонлоғо 22 ярд (яҡынса 20 метр һәм киңлеге 10 фут (яҡынса 3 метр) үлсәмендәге тура мөйөшлө ер майҙаны, унда бик ҡыҫҡа үлән үҫә. Питчты әҙерләү менән махсус хеҙмәт шөғөлләнә, әммә матч барышында уның торошон тик судьялар ғына күҙәтә. Бынан тыш, судьялар шайбаның уйынға яраҡлымы-юҡмы икәнлеген билдәләй. Яраҡһыҙ тип табылһа, судьялар, ике капитандың да ризалығын алып, икенсе питчты һайлай ала[прим. 3][13]. 8-се ҡағиҙә: Ҡапҡа. Ҡапҡа бейеклеге 28 дюйм (71 сантиметр) булған өс ағас колоннанан тора. Колонналар питчтың тар сите буйлап бер үк арауыҡта урынлаштырыла. Ҡапҡаның киңлеге — 9 дюйм (22,86 сантиметр). Ҡайһы бер осраҡтарҙа, мәҫәлән, ел булғанда, судьялар бейлһыҙ уйнарға ҡарар итә ала ref group="прим.">Прочие требования в отношении калиток и их составляющих изложены в Приложении «A».</ref>[14].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVI быуатта уҡ инглиздәрҙең крикет уйнауы билдәле. Ҡайһы бер тарихсылар әйтеүенсә «криэдж» уйынын (ингл. creag), 1301 йылда буласаҡ батша Эдуард II уйнаған уйынды, крикеттың беренсе формаһы тип атайҙар.

1975 йылда Англияла беренсе тапҡыр крикет буйынса донъя чемпионаты уҙғарыла.

Идара

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә донъя крикет советы (ICC), уның штаб-фатиры Дубайҙа урынлашҡан, крикеттың глобаль етәксе органына әйләнгән[15][16]. Ул башта 1909 йылда Англия, Австралия һәм Көньяҡ Африка вәкилдәре тарафынан Крикет Бойондороҡһоҙ конференцияһы булараҡ нигеҙләнгән, 1965 йылда Халыҡ-ара крикет конференцияһына үҙгәртелгән һәм 1989 йылда хәҙерге исемен алған[17]. 2017 йылда ICC-ның 105 ил ағзаһы булған, уларҙың ун икеләре тулы хоҡуҡлы ағзалар булып тора һәм тест крикет уйнай ала[18][19]. ICC иң ҙур халыҡ-ара крикет турнирҙарын, айырыуса ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар версиялары, Крикет донъя чемпионатын үткәреү һәм ойоштороу өсөн яуаплы. Ул шулай уҡ барлыҡ санкцияланған контроль матчтар, сикләнгән оверлы халыҡ-ара матчтар һәм Twenty20 халыҡ-ара матчтар өсөн судьялар һәм рефериҙар тәғәйенләй.

Ҡатын-ҡыҙҙар крикеты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡатын-ҡыҙҙар крикеты тәү башлап 1745 йылда Суррейҙа теркәлгән[20][21]. Халыҡ-ара үҫеш 20-се быуат башында башланған, һәм беренсе тест матчы 1934 йылдың декабрендә Австралия һәм Англия араһында уйналған. Киләһе йылда Яңы Зеландия ҡушылған, һәм 2007 йылда Нидерландтар, Көньяҡ Африкаға ҡаршы дебют яһаған ваҡытта, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн унынсы тест иле булған. 1958 йылда Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар крикет советы нигеҙләнгән (2005 йылда ул ICC менән берләшкән). 1973 йылда ниндәй ҙә булһа крикет донъя чемпионаты тәүге тапҡыр Англияла ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты уҙғарылғанда үткәрелгән. 2005 йылда Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар крикет советы Халыҡ-ара крикет советы (ICC) менән берләшеп, крикет идара итеү һәм үҫтереү өсөн берҙәм орган эшләгән. Ҡатын-ҡыҙҙар ICC рейтингтары 2015 йылдың 1 октябрендә баҫылған һәм ҡатын-ҡыҙҙар крикеттарының бөтә өс форматтарын үҙ эсенә алған. 2018 йылдың октябрендә ICC T20-ға барлыҡ ҡатнашыусыларға халыҡ-ара статус биреү тураһындағы ҡарарын ҡабул иткәндән һуң, ҡатын-ҡыҙҙар рейтингтары айырым ODI (тулы хоҡуҡлы ағзалар өсөн) һәм T20I исемлектәрен үҙ эсенә алған.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Постепенный износ мяча в течение иннингса является одним из существенных аспектов игры.
  2. ↑ В 1979 году Деннис Лилли использовал алюминиевую биту в одном из международных матчей (см. видео). После этого в правила было добавлено положение о материале биты.
  3. ↑ В профессиональном крикете матчи практически всегда проводятся на травяном покрытии. Любительские встречи могут проводиться на искусственном покрытии.
  1. ↑ Pringle, Derek MCC appoint Derek Brewer as new chief executive. Telegraph. Дата обращения: 13 май 2013. Архивировано 7 июль 2013 года.
  2. ↑ CricketArchive — full list of ICC member countries. Retrieved 25 July 2009.
  3. ↑ Rules of Cricket. Архивировано 9 июль 2013 года.
  4. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 7 июль 2013. Архивировано из оригинала 20 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 20 ғинуар архивланған.
  5. ↑ Архивированная копия. Дата обращения: 7 июль 2013. Архивировано из оригинала 4 март 2016 года. 2016 йыл 4 март архивланған.
  6. ↑ News | Lord’s. Архивировано 9 июль 2013 года. 2013 йыл 9 июль архивланған.
  7. ↑ Rules of Cricket. Rule 1. Архивировано 9 июль 2013 года.
  8. ↑ Rules of Cricket. Rule 2. Архивировано 9 июль 2013 года.
  9. ↑ Rules of Cricket. Rule 3. Архивировано 9 июль 2013 года.
  10. ↑ Rules of Cricket. Rule 4. Архивировано 9 июль 2013 года.
  11. ↑ Rules of Cricket. Rule 5. Архивировано 9 июль 2013 года.
  12. ↑ Rules of Cricket. Rule 6. Архивировано 9 июль 2013 года.
  13. ↑ Rules of Cricket. Rule 7. Архивировано 9 июль 2013 года.
  14. ↑ Rules of Cricket. Rule 8. Архивировано 9 июль 2013 года.
  15. ↑ Who owns the International Cricket Council? thecrucibleonscreen.com. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  16. ↑ ICC Full Form: International Cricket Council and Its Role in Global Cricket. rajkotupdates.com. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  17. ↑ ICC History of Cricket (20th century). www.icc-cricket.com. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  18. ↑ About the ICC. www.icc-cricket.com. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  19. ↑ Cricket Live Streaming. bwarabia.com. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  20. ↑ Women's Cricket Evolution. www.lords.org. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.
  21. ↑ Cricket’s historic evolution. www.themorning.lk. Дата обращения: 5 сентябрь 2024.



Был спорт тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.
Мөмкин булһа был иҫкәрмәне анығырағы менән алыштырыр кәрәк.

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Крикет&oldid=1277574» битенән алынған