Нуклеотидтар
| Нуклеотидтар | |
 | |
 Нуклеотидтар Викимилектә |
Нуклеотидтар (нуклеозидфосфат) — нуклеозидтарҙың фосфорлы эфирҙары. Ирекле нуклеотидтар, атап әйткәндә АТФ, цАМФ, АДФ, күҙәнәк эсендәге энергетик һәм мәғлүмәт процестарында мөһим роль уйнай. Шулай уҡ, нуклеин кислоталарының һәм күп коферменттарҙың состав өлөшө булып тора.
Төҙөлөшө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Нуклеотидтар нуклеозидтар менән фосфор кислотаһының ҡатмарлы эфирҙары. Нуклеозидтарҙең составында гетероциклик фрагмент бар (ул шәкәр ҡалдығының С-1 атомы менән азот атомы аша бәйләнгән).
Тәбиғәттә иң таралған нуклеотидтар — пурин йәки пиримидиндарҙың һәм пентозалар— D- рибоза- йәки D- 2-дезоксирибозаның β-N-глюкозидтары.
Составында ниндәй пентоза булыуына ҡарап, рибонуклеотидтарҙы (РНК-ың мономерҙары) һәм дезоксирибонуклеотидтарҙы (ДНК мономерҙары) айырып йөрөтәләр.
Нуклеотидтарҙа фосфат ҡалдығы рибонуклеозидтарҙың 2'-, 3'- йәки 5'-гидроксил төркөмдәре менән ҡатмарлы эфир бәйләнеше булдыра. Дезоксинуклеозидтар осрағында бәйләнеш 3'- йәки 5'-гидроксил төркөмө аша булдырыла.
Күпселек нуклеотидтар ортофосфор кислотаһының моноэфиры. Әммә нуклеотидтар диэфир ҙа барлыҡҡа килтерәләр. Улар ике гидроксил ҡалдыҡ аша этерификация үтә.
Мәҫәлән, циклик нуклеотидтар — циклоаденин- һәм циклогуанин монофосфат (цАМФ һәм цГМФ).
Нуклеотидтар — ортофосфор кислотаһының эфирҙары (монофосфаттар) менән бер рәттән, тәбиғәттә пирофосфор кислотаһының моно- һәм — диэфирҙары (мәҫәлән, дифосфат — аденозиндифосфат) һәм триполифосфор кислотаһының моноэфиры (мәҫәлән, трифосфат — аденозинтрифосфат).
Номенклатура
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Код | Аңлата. | Комплементарный пар |
|---|---|---|
| A | A | T ДНК; U. РНК |
| C | C | G |
| G | G | C |
| T йәки U |
T ДНК-ла; U. РНК-ла |
A |
| M | A йәки C |
K |
| R | A йәки G |
Y |
| W | A йәки T |
W |
| 'S | C йәки G |
'S |
| Y | C йәки T |
R |
| K | G йәки T |
M |
| V | A йәки C |
B |
| H. | A йәки C |
D. |
| D. | A йәки G |
H. |
| B | C йәки G |
V |
| X йәки Н |
A йәки C |
теләһә ниндәй |
Молекула ике нуклеотидтан торһа, динуклеотид, өсәүҙән — тринуклеотид, аҙ һанлыһы — олигонуклеотид, күп булһа — полинуклеотид тип атала, йәки нуклеин кислотаһы.
Нуклеотидтарҙың атамалары 3- йәки 4 хәрефтән торған аббревиатура
Әгәр аббревиатура «д» (ингл. d) тигән бәләкәй хәреф менән башланһа, тимәк, был дезоксирибонуклеотид; «д» хәрефенең булмауы рибонуклеотид тигәнде аңлата.
Әгәр аббревиатура бәләкәй «ц» (ингл. c) хәрефе менән башланһа, нуклеотидтың циклик формаһы тураһында һүҙ бара (мәҫәлән, цАМФ).
Аббревиатураның беренсе хәрефе конкрет азотлы нигеҙҙе йәки мөмкин булған башҡа нигеҙ төркөмдәрен күрһәтә. Икенсе хәреф фосфор кислотаһы ҡалдыҡтарының һанын күрһәтә (М. — моно-, Д — ди-, Т — өс).
Ә өсөнсө хәреф — хәрефе һәр ваҡыт Ф («-фосфат»; ингл. PP).
Нуклеин өсөн кодтары нигеҙендә латин һәм рус телдәрендә:
- A — A : Аденин;
- G — Г: Гуанин;
- C — Ц: Цитозин;
- T — Т: Тимины (5-метилурацил), бактериофагтарҙың ДНК-да осрай. РНК-ла урацилдың урынды биләй
- U — У: РНК-ла осрай РНК , ДНК- ла тиминдың урынын биләй.
ДНК (ген, сайты, хромосома) участкаһының йәки бөтө геномдың оҙонлоғон нуклеотидтарҙың пары (пн), йәки нигеҙҙәрҙең пары (ингл. base pairsbase pairs, ҡыҫҡаса bp), менән күрһәтәләр.
Бында нуклеин кислоталарының парлашҡан комплементар нигеҙҙәрҙән торған ике сылбырлы молекула икәнлеген күҙ уңында тоталар.
Биологик әһәмиәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1. Универсаль энергия сығанаҡтары (АТФ һәм уның аналогтары).
2. Ланцизи һәм актив булһа,күҙәнәктә мономерҙарҙы әүҙемләтереүсе һәм күсереүсе булып торалар (УДФ-глюкоза)
3. Коферменттар (ФАД, ФМН, ӨҪТӨНДӘ+, НАДФ+) ролендә сығыш яһайҙар.
4. Циклик мононуклеотидтар гормондар һәм башҡа сигналдарҙың (цАМФ, цГМФ) эшмәкәрлегендә икенсел аралашсы булып тора.
5. Ферменттарҙың әүҙемлеге яйға һалыусы аллостерик көйләгестәр.
6. Нуклеин кислоталары составында мономер булып торалар. Үҙ-ара 3'-5'-фосфодиэфирный бәйләнеш менән тоташалар.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- [ Нуклеотиды] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- Буквенные коды нуклеотидных оснований согласно номенклатуре ИЮПАК [1] и IUBMB (инг.)баш. (инг.)баш. [2]
- Пара нуклеотидов (base pair) в Словаре биотехнологических терминов интернет-журнала «Коммерческая биотехнология» 2007 йыл 6 апрель архивланған.