Сортавала

Сортавала
	Сортавала
Флаг	Герб
Рәсми атамаһы	Сортавала
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Сортавальское городское поселение[d] һәм Сортавальский район[d]
Административ-территориаль берәмек	Сортавальское городское поселение[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Ладога
Халыҡ һаны	18 801 кеше (1 ғинуар 2018)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	5 метр
Туғандаш ҡала	Сёльвесборг[d]
Майҙан	15 км²
Почта индексы	186790
Рәсми сайт	городсортавала.рф
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1468
Урындағы телефон коды	81430
	Сортавала Викимилектә

Сортавала йәки Сортавала (фин. һәм карел. Sortavala Sortavala, швед. Sordavala; 1918 йылға тиклем Сердоболь) — Рәсәй Федерацияһы Карелия Республикаһының республика әһәмиәтендәге ҡалаһы. Сортавальский муниципаль районының административ үҙәге, Сортавальский ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтерә. Рәсәйҙең тарихи ҡалалары исемлегендә тора.

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Атамаһының ышаныслы этимологияһы булмауы төрлө риүәйәт, легенда һәм лингвистик гипотезалар менән тулыландырылған.

Дин менән бәйләнгән легендаларҙың береһе Валаам һәм Коневецкий монастырҙары менән бәйле. Был легенда буйынса «сортавала» һүҙе «власть черта» (фин sorta урыҫ «шайтан», valta — власть) һүҙе менән бәйләнгән — әйтеүҙәренсә, нәҡ ошо ярға Валаамды иноктары тарафынан изеләндереү ваҡытында ҡыуылған шайтан килеп туҡтаған^[4]

Икенсе версия буйынса, бының авторы - академик Грот Яков, был атама фин һүҙе sorttawa (рассекающий-ярыусы) сифат ҡылымынан алынған, ул Ладога күленең Вакколахти ҡултығын икегә бүлеп тороусы ҡаланы аңлатҡан.

Өсөнсө версия буйынса, топоним суффикс -la менән даими нигеҙҙә игенселек ултраҡтарының барлыҡҡа килеү менән бәйләнгән. Был версия буйынса, бында йәшәгән тәүге кешеләрҙең ҡушамат исеме Sortava булып, уға -va суффиксын ҡушҡандан һуң был һүҙ балтиҡ буйы финдәренең sortaa (карел sordua) ҡылымынан килеп сыҡҡан «повергать, валить (урман), косить (үлән)» тигән төшөнсәне аңлатҡан^[5].

Шулай ҙа нисек кенә булмаһын, «Сортавала» һүҙенең килеп сығышы карел этимологияһын күҙ алдында тота. Версияларҙың береһе шулай уҡ урыҫтарҙың Сердоболь-Сердоволь һүҙенең карел-швед телендә әйтелеше тип тә аңлата. Рәсәй төньяғында «сердоболь» йәки «сердобольник» һүҙе менән әлегә тиклем гөлйемеш үҫемлеген атайҙар.

Символикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сортава символикаһы XVII быуат аҙағында шведтар ҡулы аҫтында торған Сордавалльский графлығы Банер ғаиләһенә тапшырылыуға барып тоташа. Аҙаҡ, белеүебеҙсә, нәҡ ошо ғаиләнең бер гербы ҡала гербын төҙөү өсөн ҡулланыла. Сердоболды рус ғәскәрҙәре алғандан һуң, ҡала символы үҙгәртелмәй, ә 1788 йылдың 4 октябрендә Екатерина II тарафынан Сенаттың «Рига, Ревель, Выборг губерналарының һәм Олонец наместниклығының ҡайһы бер ҡалаларының ҡала гербы тураһындағы докладын» (закон № 16716) раҫлай. Ул саҡта Сердоболь гербы ошолай һүрәтләнгән:

Xix быуат аҙағында герб биҙәлә: уға үрелгән алтын бауҙар өҫтәлә, ә ҡыҙыл флагҡа аҡ өсмөйөштәр ҡуйыла. 1892 йылда фин архитекторы Аминов гербты ҡала планында һүрәтләй һәм был һүрәт ҡануни булып раҫлана. Ошо уҡ герб Сортавала ҡалаһының гербы итеп 1991 йылдың 28 декабрендә ҡала советының халыҡ депутаттары тарафынан ҡаланың символы сифатында ҡалдырыла.

Тарихи һәйкәлдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Туғанлашҡан ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сортавала нисә йылда сыҡҡан матбуғат баҫмалары — «Ладога крайы» — гәзит аҙнаға бер Приладожий Төньяҡ гәзите һәм «Ладоганан-Сортавала», Приладожский гәзите «Хәбәрһеҙ Приладожий» кабель бди урындағы телеканалдарҙың береһендә «Брэвис», шулай уҡ радиостанцияһы рәсәй радиоһы (FM 67,15),Радио Маяк (69,13), Урыҫ Радиоһы Сортавала (FM 100,8) Ретро FM (FM 101,9) һәм радио Юл (FM 102,6), бынан тыш, фин Nova Radio. Радиосеть проводной ҡалаһында эшләй.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала хакимиәте сауҙагәр Сиитонен йортонда урынлашҡан. Пааво Уотила архивынан.

Иҫкәрмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған 728 совет яугирҙарҙың туғандаштар ҡәберлеге^[6]. 1959 йылда ҡәберғә тубыҡланған яугир һәм балалы ҡатындың скульптура төркөмө ҡуйыла^[7].
Бөйөк Ватан һуғышында Карелияны фин илбаҫарҙарынан азат итеүҙен 25 йыллығы хөрмәтенә һәйкәл. 1969 йылда һәйкәл Петрозаводский шоссеһында ҡуйылған, унда 122 мм-лы гаубица бейек постаментҡа баҫтырылып ҡуйылған.
1941 йылда Сортаваланы обороналаусы яугир-геройҙар һәйкәле. Сортавала — Лахденпохья шоссеһының 18-се километрында ҡуйылған (1975 йылда).

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

↑ шведская Википедия (швед.) — 2001.
↑ ОКТМО (урыҫ)
↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
↑ Г. М. Керт, Н. Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. / Изд. 3-е, испр. и доп. — Петрозаводск: Издательство «Карелия», 2007. — С. 79—82. — 120 с.: ил.
↑ Viljo Nissilä «Suomen Karjalan nimisto» (Ономастика финской Карелии)
↑ Братская могила советских воинов (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020.
↑ Великая Отечественная война в Карелии: памятники и памятные места. — Петрозаводск, 2015. — 334 с.: ил.
↑ Партнёрства (города-побратимы) (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 19 август архивланған.
↑ Развитие международного сотрудничества (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 27 август архивланған.

Сердоболь // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Власов П. Н., Стафеев Б. М. Сортавала. — 2-е изд., испр. и доп. — Петрозаводск: Карелия, 1985. — 120 с.: ил. — (Города и районы Карелии)
Климат Сортавалы // Под ред. Ц. А. Швер, Л. С. Раховой. — Л., 1988
История архитектуры города Сортавала = Sortavalan arkkitehtuurin historia = The History of Architecture of the Town of Sortavala / Авт. текста Л. М. Попова; Пер. на англ. яз.: В. С. Новиков, В. П. Новикова; Пер. на фин. яз. Т. Приике. — Сортавала, Петрозаводск: Издат. Дом ПетроПресс, 1995. — 64 с.: ил. — Текст парал.: рус., фин., англ.
Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2011. — Т. 3: Р — Я. — С. 119. — 384 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-8430-0127-8.
Г. М. Керт, Н. Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. / Изд. 3-е, испр. и доп. — Петрозаводск: Издательство «Карелия», 2007. — 120 с.: ил.
Сортавала: Рек. указ. лит. / Гос. публ. б-ка КАССР. — Петрозаводск: Б. и., 1990. — 40 с. — (Города Карелии).

Рәсми ҡала сайтында Сортавала 2021 йыл 15 май архивланған.
Муниципаль район хакимиәте Сортавальский
Сайт о Сортавале (билдәһеҙ). Дата обращения: 17 март 2020.
Топографические карты (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020.
Тарих Сортавала 2019 йыл 6 апрель архивланған.
Путеводитель по России. Город Сортавала (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020.
Фотогалерея города Сортавала (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020. 2020 йыл 24 сентябрь архивланған. сайтта «Фото-Карелия»
Медиа-Сортавала FM порталы
Сортавала — «ворота» Карелии (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020. 2019 йыл 18 декабрь архивланған.
Карелия официальная. Туристский потенциал: город Сортавала. (урыҫ) Дата обращения: 17 март 2020.
Список памятников культурного наследия города Сортавала

[_8e91b25f99b6859d-1] шведская Википедия (швед.) — 2001.

[_d5784e0c937c447a-2] ОКТМО (урыҫ)

[_6e003a5aba7c2577-3] 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.

[4] Г. М. Керт, Н. Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. / Изд. 3-е, испр. и доп. — Петрозаводск: Издательство «Карелия», 2007. — С. 79—82. — 120 с.: ил.

[5] Viljo Nissilä «Suomen Karjalan nimisto» (Ономастика финской Карелии)

[6] Братская могила советских воинов (урыҫ). Дата обращения: 17 март 2020.

[Памятники-7] Великая Отечественная война в Карелии: памятники и памятные места. — Петрозаводск, 2015. — 334 с.: ил.

[8] Партнёрства (города-побратимы) (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 19 август архивланған.

[9] Развитие международного сотрудничества (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 27 август архивланған.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]