Эстәлеккә күсергә

Сталино ҡалаһындағы суд процесы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Ҡалып:Суд эше

Сталино ҡалаһындағы суд процесы — Икенсе донъя һуғышы осоронда хәрби енәйәттәрҙә ғәйепләнгән сит ил хәрбиҙәренә ҡарата үткән һуғыштан һуңғы совет асыҡ судтарының береһе. Вермахттың 46-сы пехота дивизияһы командиры генерал К. Рёпке етәкселегендәге 12 немец хәрби әсирен хөкөм итәләр. Һөҙөмтәлә бөтә хәрби әсирҙәр ҙә ғәйепле тип табыла: 10 кеше — 25 йылға, 1 кеше — 20 йылға, ә 1 кеше — 15 йыл каторга эштәренә хөкөм ителә. 1955 йылда СССР һәм ГФР араһында мөнәсәбәттәр урынлаштырыла. 1956 йылда иҫән ҡалған хөкөм ителгәндәр ФРГ-ға репатриациялана, йәғни ғәмәәлдә иреккә сығарыла.

Процестың атамаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1947 йылда совет гәзиттәрендә процесс төрлөсә атала. "Известия Советов депутатов трудящихся СССР уны «Судебный процесс в гор. Сталино» тип атай[1]. «Правда» икенсе төрлө: «Судебный процесс по делу о злодеяниях немецко-фашистских преступников в Донбассе» тигән атама бирә[1]. Процеста бөтә Донбасс территорияһында ҡылынған енәйәттәр ҡаралмағанлыҡтан, атама бик дөрөҫ түгел, тип ҡарала[2]. Мәҫәлән, процесста Көнсығыш Донбасс ҡалаларында (Ростов өлкәһенең Шахты иҡтисади районы) оккупанттарҙың енәйәттәренә ҡағылышлы һүҙ ҡуҙғатылмаған[2].

Тарихи тикшеренеүҙәрҙә, тарих фәндәре кандидаты Д. Ю. Асташкиндың хеҙмәттәрендә, «Сталинский (Донецкий) судебный процесс» атамаһы ҡулланыла[1][3]. Украина тарих фәндәре докторы Дмитрий Титаренко 2020 йылда «Сталинский процесс» билдәләмәһен ҡуллана[4].

Тарих башы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Немец ғәскәрҙәре Сталино ҡалаһына инә

1941 йылдың октябрендә Сталин өлкәһе баҫып алынған. 1941 йылдың 21 октябрендә Сталино немец-итальян ғәскәрҙәре тарафынан оккупациялана[3]. Һуңынан, 1941 йылдың ноябрь — декабрендә Сталин өлкәһенең бер өлөшө — Миус-фронтҡа тиклем азат ителә. 1942 йылдың июлендә немец ғәскәрҙәре Сталин өлкәһенең ҡалған өлөшөн биләйҙәр. 1943 йылдың февралендә совет ғәскәрҙәре, немецтарҙы Миус-фронтҡа кире ҡыуып сығарып, был территорияларҙы азат итәләр. 1943 йылдың сентябрендә Донбасс операцияһы бөтә Сталин өлкәһен азат итеүгә килтерә. 1943 йылдың 9 сентябрендә Сталино азат ителә[3]. Азат ителгән ваҡытта Сталинола оккупация башланғандан ике тапҡырға кәмерәк, 175 мең кеше, йәшәгән[3],

Оккупация осоронда Сталин өлкәһе немец хәрби хакимиәте идаралығы аҫтында була һәм «Украина» рейхскомиссариаты составына инмәй[4].

ЧГК — Немец-фашист илбаҫарҙарының яуызлыҡтарын асыҡлау һәм тикшереү буйынса ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһының тулы булмаған мәғлүмәттәре буйынса, Сталин өлкәһе территорияһында 174 416 тыныс граждан һәм 149 367 хәрби әсир юҡ ителә[3]. Һәләк ителгәндәрҙең мәйеттәре шахталарға ташлана. Мәҫәлән, Сталинола эшләмәгән 4/4-бис шахтаһына 75 000-дән ашыу кеше (бер өлөшө — тереләй) ташлана[3]. Һәләк булғандарҙың байтаҡ өлөшө газенвагендарҙа язалана[4]. Һәләк булғандарҙың бер өлөшө шурфтар ситенә баҫтырып атып үлтерелә, шунан һуң уларҙың мәйеттәре шурфтарға ташлана[4]. Мәйеттәрҙе һелте менән тарҡатҡандар[3]. Макеевка (яҡынса 30 мең) һәм Горловка (14 мең) шахталарында мәйеттәр күп була[3]. Сигенгән саҡта немецтар шахта өҫтөндәге ҡоролмаларҙы шартлата, һөҙөмтәлә һәләк булғандарҙың (бер өлөшө тарҡалып бөткән) кәүҙәләре төҙөлөш сүп-сарҙары менән ҡаплана[4]. Бер генә кеше атыуҙы көтмәйенсә, шурфҡа ташланған, унда штольняла йәшеренә һәм ике тәүлектән һуң өҫкә күтәрелә алған тау инженеры Положенцев 3ына, ҡотола[4].

Һәләк булыусылар араһында йәһүдтәр ҙә була. Йәһүдтәрҙең төп өлөшө оккупанттар килгәнгә тиклем эвакуацияланған, ә ҡалғандарҙың күбеһе оккупация осоронда ҡотола алмай[4].

Артёмовск ҡалаһы халҡы Германияға ебәрелер алдынан, 1942 йылдың майы

ЧГК-ның тулы булмаған мәғлүмәттәре буйынса, оккупанттар Сталин өлкәһенең 252 мең кешеһен мәжбүри эшкә көсләп алып киткән[3]. Сталино ҡалаһындағы күп кенә биналар емертелә[4].

Сигенгән саҡтарында яуыз ниәт менән күпләп ҡырыу ойошторолған. 1943 йылдың 2 сентябрендә, немец ғәскәрҙәре Сталин һәм Ворошиловград өлкәләре биләмәһенән сигенә башлағас, «Көньяҡ» армиялар төркөмө буйынса хужалыҡ эшмәкәрлеге буйынса етәксе Ганц Кагель ҡул ҡуйған приказ сығарыла[5]. Был приказда талап бар ине[5]:

Бөтә Донецк бассейны ташбаҡа позицияһынан алып көнсығышҡа табан инфраструктуранан таҙартылырға һәм бер ни ҙә ҡалдырылмайынса емертелергә тейеш. Был өлкәләге иҡтисади бурыстарҙы хәл итеү барыһының да киләсәген юҡҡа сығара. Эвакуациялана алмаған бар нәмә емерелергә тейеш, айырыуса: һыу баҫымы һәм электр станциялары, шахталар, завод ҡоролмалары, бөтә төр производство саралары, сығарыла алмаған иген уңышы, ауылдар һәм йорттар…

1943 йылдың 11 сентябрендә «Көньяҡ» армиялар төркөмө командующийы Э. фон Манштейн бойороҡ сығара[6]:

Халыҡтың байтаҡ өлөшө хәрби частар менән бергә үҙ ирке менән эвакуацияланыуҙан баш тарта. Һөҙөмтәлә дошман ҡулына бик күп эшсе көстәр, мал-тыуар, аҙыҡ-түлек һәм материалдар эләгә… Ауыл халҡын аттары һәм эре мөгөҙлө малы менән бергә көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итергә кәрәк. Кире яуап алған осраҡта, аттар һәм мал тартып алынырға, мал ғәскәрҙәрҙең аҙыҡ-түлек ихтыяжы өсөн файҙаланылырға йәки атылырға тейеш. Нисек кенә булмаһын, хәрби хеҙмәткә яраҡлы халыҡты йыйып, урыҫтарҙың ҡалғандарын армияға алыныуҙары менән ҡурҡытып, айырым күсерергә кәрәк. Уларҙы транспортлауҙы йәки Днепрҙағы заводтарға күсереү тәҡдиме менән предприятиелар буйынса тулы составта айырым төркөмдәр менән маршын тәьмин итергә кәрәк… Эвакуациялана йәки хәрби частар файҙалана алмаған бөтә хужалыҡ мөлкәтен юҡ итеүҙе барлыҡ саралар менән тормошҡа ашырырға кәрәк…

Процесты әҙерләү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһының Донбасты оккупациялау эҙемтәләре тураһында хәбәре, «Красная звезда», 1943 йылдың 13 ноябре

Сталинола хәрби енәйәттәр тураһында мәғлүмәт йыйыу (СССР-ҙың башҡа азат ителгән территорияларындағы кеүек үк) азат ителгәндән һуң уҡ башлана: шаһиттарҙан һорау алыусы, материалдар йыйыусы һәм акттар төҙөүсе комиссиялар ойошторола. Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы составындағы комиссиялар (ике комиссия составы өлөшләтә тап килгән) немец оккупацияһы ҡорбандарының ҡәберҙәрен ҡаҙған һәм Часов Ярҙа 1943 йылдың 13 сентябрендә (ҡәберҙәр ҡайһы бер ҡорбандарҙың туғандары алдында асылған, һәм ҡайһы бер мәйеттәр таныла), ә Артёмовск ҡалаһында 1943 йылдың 14 сентябрендә (граждан халҡы ҡатнашлығында, ҡайһы бер мәйеттәр танылған) был хаҡта акттар төҙөгән[7].

Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы 1943 йылдың 16 октябренән башлап 4-4-бис шахтаһы территорияһында ҡылынған енәйәттәрҙе өйрәнеү буйынса эштәр алып барған[8].

Шахтаға ташланған ҡорбандарҙың һанын иҫәпләү проблема булып тора. 1943 йылдың көҙөндә шурфтарҙағы мәйет ҡалдыҡтарының бер өлөшө эксгумациялана, әммә кәүҙәләрҙе танып булмағанлыҡтан, артабанғы эксгумация маҡсатҡа ярашлы түгел тип таныла[4]. Шуға күрә һәләк булғандар һаны, мәйеттәр менән тултырылған шахтаның күләмен тарҡалыу стадияһындағы бер мәйеттең күләме менән сағыштырып, математик рәүештә иҫәпләнә[4]. Мәйеттәрҙең тарҡалыуын тиҙләтеү маҡсатында уларға каустик сода һибелгәнлеге асыҡлана[8] 1944 йылдың ғинуарында енәйәт масштабы яҡынса аңлашыла башлай[8].

1943 йылдың 13 ноябрендә үк «Красная звезда» гәзитендә Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһынының «О разрушениях, причиненных немецко-фашистскими захватчиками промышленности, городскому хозяйству, культурно-просветительным учреждениям Сталинской области» тигән хәбәре баҫыла[1]. Был хәбәрҙә Ғәҙәттән Тыш дәүләт комиссияһы составындағы комиссияларҙың Сталин өлкәһенең түбәндәге тораҡ пункттары буйынса һығымталарынан өҙөктәр бар[1]:

  • Артёмовск ҡалаһы;
  • Краматорск ҡалаһы;
  • Сталино.
ЧГК составындағы комиссияның Горловский районы халҡын Германияға көсләп алып китеү тураһында акты. 1944 йылдың ғинуарында төҙөлгән

ЧГК составындағы комиссиялар эшен һуңыраҡ та дауам итә. Мәҫәлән, 1944 йылдың ғинуарында ЧГК составындағы комиссия тарафынан Горловка районынан[9] Германияға халыҡты ҡыуып алып китеү тураһында акт төҙөлә[10].

Сталинола ҡылынған хәрби енәйәттәрҙең береһе Нюрнберг процесында ҡарала. 1943 йылдың 5-6 сентябрендә сигенер алдынан оккупанттар Сталинола Профессура йортон яндыра[4]

1945—1946 йылдарҙа СССР-ҙың төрлө ҡалаларында сит ил хәрби әсирҙәрен хәрби енәйәттәрҙә ғәйепләү буйынса асыҡ суд процестары үтә. Ике процеста — Киев ҡалаһы һәм Минск ҡалаһы — Сталин өлкәһендә ҡылынған ҡайһы бер енәйәттәр ҡарала.

1946 йылда Киев процесында Донбаста үлтереүҙәрҙе ойоштороусы генерал‑лейтенант К. Буркхардт хөкөм ителә (1946 йылдың 29 ғинуарында Киев ҡалаһындағы Калинин майҙанында аҫыла) һәм башҡарыусы обер-ефрейтор И. Лауэр (20 йыл каторга эштәренә хөкөм ителә), ә Минск процесында 1943 йылдың беренсе яртыһында Сталинола полиция етәкселәренең береһе СС бригаденфюреры Э. Герф (1946 йылдың 30 ғинуарында Минскиҙа аҫыла)[11][12]. К. Буркхардт Сталин өлкәһенең тыл районы территорияһындағы Макеевкала 8 мең кешене, Краматорскиҙа 6 меңгә яҡын кешене атып үлтереүҙә, Сталинола 4-4-бис шахтаһына 75 меңгә яҡын граждан мәйетен ташлауҙа ғәйепләнә[8]. Буркхардт бойороғо буйынса Германияға совет граждандары көсләп ҡыуыла, ә сигенгән саҡта уул һаҡ аҫтында тотолғандарҙың барыһын да юҡ итеү, Сталино, Артёмовск, Константиновканы һәм башҡа тораҡ пункттарҙы яндырыу бойороғон бирә[8]. Киев процесында Сталин өлкәһе халҡының, шул иҫәптән 4-4-бис шахтаһына ташланған һәм берҙән-бер иҫән ҡалған тау инженеры А. Положенцевтың (ул 1942 йылдың 6 июлендә шурфҡа ташлана, әммә өҫкә сыға ала) шаһитлыҡ күрһәтмәләре дәлил сифатында ҡулланыла[8]. Киев процесында шулай уҡ гитлерсыларҙың Сталинола аҙыҡ ҡалдыҡтарын һибеүе, һәм уларға ташланған ас балаларҙы атып үлтереүҙәре тураһында мәғлүмәт яңғырай[8].

Бер үк ваҡытта оккупанттарға хәрби енәйәттәр ҡылырға ярҙам иткән коллаборационистар өҫтөнән процестар ҙа барған. 1946 йылдың 16-24 сентябрендә Сталинола оккупанттарҙың ярҙамсылары өҫтөнән асыҡ суд процесы үтә, улар араһында ҡала бургомистры Андрей Эйхман да була[13]. Эште НКВД ғәскәрҙәренең Сталин өлкәһе буйынса хәрби трибуналы ҡарай[14]. Был процеста Эйхман Украина ССР-ы Енәйәт кодексының 54-1а статьяһы буйынса атып үлтереүгә хөкөм ителә[15].

1947 йылда СССР-ҙа сит ил хәрби әсирҙәре өҫтөнән яңы асыҡ суд процестары серияһы үтә. 1947 йылдың 18 майында эске эштәр министры С. Н. Круглов СССР Министрҙар Советы рәйесе урынбаҫары В. М. Молотовҡа туғыҙ ҡалала[16]: Севастополь, Кишинев, Чернигов, Витебск, Бобруйск, Сталино, Полтава, Гомель, Новгородта асыҡ суд процестарын үткәреү тураһында хөкүмәт ҡарары проектын еткерә.

1947 йылдың сентябрь башында Круглов һәм сит ил эштәре министры урынбаҫары Вышинский И. В. Сталинға эске эштәр министрлығы хеҙмәткәрҙәренең 136 хәрби енәйәтсе, шул иҫәптән 19 генерал, 68 офицер һәм 49 һалдат енәйәтен судҡа тапшырыу өсөн материалдар йыйғанлығын күрһәтә[16]. Ошоға бәйле Круглов һәм Вышинский суд процестарын ойоштороу буйынса түбәндәге составтағы ведомство-ара комиссияны тәҡдим итә:[16]:

  • юстиция министры Н. М. Рычков (рәйес),
  • СССР Генераль прокурорының беренсе урынбаҫары Г. Н. Сафонов (урынбаҫар);
  • эске эштәр министры С. Н. Круглов;
  • дәүләт именлеге министры урынбаҫары С. И. Огольцов;
  • СССР Юғары суды рәйесе И. Т. Голяков;
  • сит ил эштәре министрлығының килешеү-хоҡуҡи идаралығы начальнигы С. А. Голунский.

1947 йылдың 10 сентябрендә СССР Министрҙар Советы Круглов тәҡдим иткән туғыҙ ҡалала асыҡ суд процестарын ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итә[16]. Башта Сталино процесын 257-се пехота дивизияһы хәрбиҙәре өҫтөнән үткәрергә планлаштыралар[4]. Был дивизия партизандар менән көрәшә һәм граждандарҙы, күкрәктәренә рус, украин һәм немец телдәрендә «партизан» тип яҙылған табличка тағып, елкәләренә атып йәки аҫып үлтереү буйынса инструкция ала[12]. Һорау алыуҙар үткәргәндә, ир-егеттәргә ҡарата резина суҡмарҙар, ә ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата — шлангтар ҡулланырға ҡушылған[12]. 1945 йылдың авгусынан Первоуральскиҙа совет хәрби әсирҙәр лагерында тотолған дивизия командиры К. Загс суд процесына йәлеп ителмәй[12].

257-се дивизияның 14 хәрби хеҙмәткәрен Сталинолағы судҡа тапшырыу кәрәклеге тураһында ГУПВИ белешмәһе, 1947 йылдың 16 майы

Хәрби әсирҙәр һәм интернированныйҙар эштәре буйынса Баш идаралыҡтың 1947 йылдың 16 майындағы белешмәһендә 257-се пехота дивизияһында хеҙмәт иткән 14 хәрби әсирҙең исемлеге килтерелгән[17]. Был хәрби әсирҙәр Сталинола судҡа бирелергә тейеш була[17]. Белешмә билдәле булыуынса, был эш 11 кешегә ҡарата берләштерелгән енәйәт эше, уның буйынса тикшереү Татар АССР-Ы Эске Эштәр Министрлығы тарафынан тамамланған һәм 3 кешегә ҡарата енәйәт эше буйынса тикшереү Силәбе өлкәһе буйынса Эске Эштәр Идаралығы тарафынан алып барылған[17]. 6 ғәйепләнеүсе (шул иҫәптән Силәбе өлкәһе буйынса Эске Эштәр Идаралығы алып барған өс кеше) үҙҙәрен ғәйепле тип[17], 2 кеше үҙен өлөшләтә ғәйепле тип таный, ә 6 хәрби әсир үҙҙәрен ғәйепле тип танымай, тип билдәләп үтелә[17]. Белешмәлә хәрби әсирҙәрҙең ғәйебе уларҙың шәхси күрһәтмәләре, Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы акттары менән дә, шулай уҡ «257 дивизияһының элекке руханийы Штайнбауэр» күрһәтмәләренә нигеҙләнеп иҫбатланған тип күрһәтелә[17].

Суд процестары алдынан Н. С. Круглов тәҡдиме буйынса, СССР юстиция министры Н. М. Рычков рәйеслегендә СССР прокуратураһы, СССР эске эштәр министрлығы һәм Дәүләт именлеге министрлығы вәкилдәренән ғәйепләүҙәрҙең нигеҙлелеген тикшерергә тейеш булған махсус комиссия булдырыла[18]. Һөҙөмтәлә буласаҡ Сталин процесында ғәйепләнеүселәрҙең тәүге исемлегенән автотранспорт инженеры, сапёр батальоны штабы офицеры, ылау батальоны командиры, штаб офицеры, рота командиры, сапёр батальоны командиры адъютанты, взвод командиры, I-Ц штаб контрразведкаһы бүлеге тәржемәсеһе, ялан жандармерияһы взводы командиры, ялан жандармерияһы фельдфебеле вазифаларын биләгән хәрби әсирҙәрҙе алып ташлайҙар[19].

Шуға күрә 257-се пехота дивизияһында хеҙмәт итмәгәндәргә лә ғәйепләүҙәр белдерелә башлай. Ғәйепләнеүселәрҙе Ворошиловград һәм Сталин өлкәләре территорияларындағы лагерҙарҙа асыҡлайҙар, ә 2 хәрби әсирҙе Киевтан алып киләләр[4]. Һөҙөмтәлә процесс өсөн 12 ғәйепләнеүсе һайлап алына, улар буйынса тикшереү тамамлана. 1947 йылдың 16 майындағы белешмәлә күрһәтелгән тәүге 14 ғәйепләнеүсегә: Густав Цандерға, Рейнгольд Яговҡа һәм Вальтер Гааргаузға йомғаҡлау ғәйепләүҙәре белдерелә. 1947 йылдың 16 майындағы белешмәгә ярашлы, был өсәүҙең икеһе — Цандер һәм Гааргауз — ғәйебен танымай[17]. (1947 йылдың 16 майындағы белешмәгә ярашлы) был өсәүҙең икәүһенә ҡарата тикшереүҙе Татар АССР-ы Эске Эштәр Министрлығы, ә Ягов Рейнгольдҡа ҡарата Силәбе өлкәһе буйынса Эске Эштәр Идаралығы алып бара[17].

1947 йылдың октябрендә СССР Эске Эштәр Министрлығыныың 280-се лагерь Идаралығының оператив бүлексәһе начальнигы капитан Самойлович Калиновкала (ҡасабала һәм шахтала) ике шаһиттан — Д. М. Ушаковтан һәм И. П. Завдовеевтан һорау алғанда 4-4-бис шахтаһы территорияһында граждандарҙы язалау буйынса күрһәтмәләр ала[7]. 1947 йылдың 7 октябрендә Сталинола өлкән тәфтишсе капитан Будылдин хәрби әсир ашнаҡсы Г. И. Франкенан һорау ала, ул Яговтың совет граждандарын язалау һәм туҡмауға дусар итеүе тураһында хәбәр итә[7]. 1947 йылдың 13 октябрендә Сталинола тәфтишсе Мироненко Артёмовскиҙағы немец жандармерияһы келәтенең элекке мөдире һәм һуңынан ватанға хыянат иткән өсөн 10 йылға холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына хөкөм ителгән Г. Н. Грановскийҙан һорау ала[7]. Грановский Артёмовск районы территорияһында Отто Цехендорфтың эшмәкәрлеге тураһында һөйләй[7].

Суд составы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эште Киев хәрби округының хәрби трибуналы ҡарай[20]:

  • Рәйес — Ф. Ф. Каравайков, юстиция генерал-майоры;
  • Суд ағзалары — Дубинин (юстиция подполковнигы) һәм Котенко (юстиция майоры).

Дәүләт ғәйепләүсеһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дәүләт ғәйепләүен юстиция полковнигы И. Ф. Семашко һәм юстиция подполковнигы Чубаров хуплай[20]. Семашко 1946 йылда Николаев процесында дәүләт ғәйепләүсеһе була.

Сталин процесында ғәйепләнеүселәр һәм уларға белдерелгән ғәйепләүҙәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
4/4-бис шахтаһынан мәйеттәрҙе күтәреү, 1943 йыл

Процесста түбәндәге ғәйепләнеүселәр булған[21][22][17][23]:

  • Курт Рёпке, пехота генералы, 46-сы пехота дивизияһы командиры. 1943 йылдың сентябрендә Донбасс тораҡ пункттарын таларға һәм юҡ итергә (« сүллек зонаһы» булдыра), Германияға 10 000 кешене көсләп ҡыуырға бойора. 1943 йылдың ноябрендә — совет һалдаттарын әсирлеккә алмаҫҡа, ә урында уҡ атып үлтерергә бойора;
  • Лео Крач, полковник. Рёпке бойороҡтарын үтәп, 20 тораҡ пунктын яндыра, 20 000 кешене Германияға көсләп ҡыуа. Ҡыуыуға ҡаршы тороусыларҙы атып үлтерәләр. Крач шәхсән үҙе 15 совет хәрби әсирен атып үлтерә;
  • Георг Вильгельм, Константиновканың, орткомендатура коменданты, 1937 йылдан НСДАП ағзаһы. Тыныс халыҡты күпләп ҡулға ала һәм атып үлтерә. Бынан тыш, Константиновка лагерында совет хәрби әсирҙәрен һайлап алыуға етәкселек итә[4]. Г. Вильгельм бойороғо буйынса, Константиновка егеттәре һәм ҡыҙҙары хеҙмәт биржаһына килгән, унан уларҙы конвой аҫтында вокзалға алып киткәндәр, вагондарға ултырталар һәм (бер көн эсендә шулай итеп 2400 кешене) Германияға оҙаталар[24];
  • Герман Рех, жандарм, 1937 йылдан НСДАП ағзаһы, Г. Вильгельмдың ярҙамсыһы. Г. Вильгельм менән бергә 200-гә яҡын кешене атып үлтерә, 2000-гә яҡын кешене немец ҡоллоғона алып китә һәм Константиновканы яндыра;
  • Отто Цехендорф, мейстер-полицай, Артёмовск һәм Артёмовск районы жандармерия начальнигы ,1933 йылдан НСДАП ағзаһы. Бер йыл дауамында халыҡты күпләп аулау һәм ҡулға алыуҙар үткәрергә бойороҡ бирә;
  • Густав Цандер 1906 йылда тыуған, обер-лейтенант, 257-се пехота дивизияһы штабының 1-ц бүлеге начальнигы. 1937 йылдан НСДАП ағзаһы, I һәм II дәрәжә Тимер тәре менән билдәләнгән. Шәхсән үҙе лагерҙарға 1000 хәрби әсир ебәрә, уларҙың 250-һе вафат була;
  • Рейнгольд Ягов, 1914 йылда тыуған, орткомендант Славянск-курорт. 1932 йылдан НСДАП ағзаһы, 1933 йылдан Са ағзаһы, абвер обер-лейтенанты. 120 кешене атып үлтергән язалау командаһын етәкләй;
  • Вольфганг Леснер, взвод командиры. 1942 йылдың 13 октябрендә өс автомашина менән оберфельдкомендатуранан 120 гражданды 4/4-бис шахтаһына алып килә. 40 кешенән торған өс партия ҡорбандары атып үлтерелә һәм мәйеттәр шахтаға ташлана;
  • Вильгельм Лоренц Роттер, Одессала, Николаевта, Горловкала һәм Никитовкалатиҫтәләгән кешене атып һәм аҫып үлтергән 18-се дивизияның махсус тәғәйенләнештәге батальонының зондеркоманда взводы командиры, Роттер хеҙмәт иткән зондеркоманда шулай уҡ Дондағы Ростовта һәм Кубанда йыртҡыслыҡтары менән билдәлелек алған;
  • Вальтер Гааргауз 1904 йылда тыуған, 1933 йылдан НСДАП ағзаһы, полковник, полк командиры, ул ун тораҡ пунктты яндырып, «үле ер» ҡалдырған;
  • Генрих Лукас 1937 йылдан НСДАП ағзаһы, ҡарамағында хәрби әсирҙәр лагерҙары булған Абвер офицеры. Г. Лукас 1943 йылда Запорожьеға хәрби әсирҙәрҙе оҙатҡан: 1500 хәрби әсирҙең 500-ҙән ашыуы юлда һәләк була[24];
  • Виллибальд Регитчинг 1931 йылдан НСДАП ағзаһы, СС гауптштурмфюреры, СС махсус мәктәбен тамамлаған, концлагерҙарҙы һаҡлау менән етәкселек иткән СД ярҙамсы полицияһының 23-сө батальоны командиры. Лукас һәм Регитчинг ҡулға алыуҙарҙа, атып, аҫып үлтереүҙәрҙә һәм талауҙа ғәйепләнә. Атап әйткәндә, Регитчинг Киев өлкәһе һәм Белорус ССР-ы[4] территорияларында язалау операцияларында ҡатнашыуҙа ғәйепләнә.

Процесҡа йәлеп ителгән 8 кешенең өсәүһе кадр хәрбийе була, ҡалғандары төрлө тыл структураларының ҡырыу органдары хәрби хеҙмәткәрҙәре була.

Ғәйепләнеүселәрҙең ғәмәлдәрен хоҡуҡи квалификациялау

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә ғәйепләнеүселәрҙе СССР Юғары Советы Президиумының 1943 йылдың 19 апреле указының 1-се статьяһы буйынса хөкөм итәләр.

Ғәйепләү дәлилдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1947 йылдың 7 октябрендә Вольфганг Леснерҙан һорау алыу протоколы

Ғәйепләнеүселәрҙең ғәйебен иҫбатлау өсөн түбәндәгеләр ҡулланыла:

  • Шаһиттарҙың күрһәтмәләре. Атап әйткәндә, иҫән ҡалған тау инженеры Положенцевтың күрһәтмәләре[4]. Кешеләрҙе шахтаға ташлау тураһында шаһиттар Д. М. Бутырский, Г. Д. Тищенко (ремонт базаһы ҡарауылсыһы), И. П. Задолеев (1943 йылдың июнендә бер төркөм эшселәр менән шахтаның тәрәнлеген үлсәгәндә, уның ниндәй өлөшө кеше мәйеттәре менән тулы булыуын билдәләгәнен һөйләй) күрһәтмә бирә[25]. Лагерь табибы Н. И. Перепичаенко Горловка концлагерында (Киров исемендәге машиналар эшләү заводы территорияһында 2158 кешенең һәләк булыуы асыҡлана) хәрби әсирҙәргә икмәк бирелмәүе, сөгөлдөр һәм картуф ҡалдыҡтары ашауҙары тураһында һөйләй[24]. Шаһит И. Д. Кравцов (оккупация осоронда 1941 йылдың ноябренән 1943 йылдың февраленә тиклем эшләгән Новоэкономическое 378-се концлагерында хисапсы була, унда 10 мең кешенән 2 меңе һәләк була) күп кенә әсирҙәрҙең иҙәндә йоҡлауы, дизентериянан яфаланыуын, көн һайын 7 кешенең, бер тапҡыр яҡынса 4 сәғәт эсендә урман келәтендә 30 градус һыуыҡта эшләгән 20 кешенең үлеүе тураһында һөйләй[24]. 1943 йылдың февралендә Ҡыҙыл Армия Добропольеға һәм Красноармейскиға яҡынлашҡан саҡта лагерь һәм бөтә һаҡсылар эвакуациялана, хәрәкәт итә алмаған 600-гә яҡын кеше тороп ҡала. Һаҡсылар киткәндән һуң урындағы халыҡ лагерь ҡапҡаларын аса һәм хәрби әсирҙәрҙең бер өлөшө тораҡ пункттар буйлап аҙыҡ эҙләргә тарала, һуңынан ҡалған 50 кешене немец һалдаттары атып үлтерә[24];
  • Ғәйепләнеүселәрҙең үҙ таныуҙары. Атап әйткәндә, В. Гааргауз үҙенең полкы 10 тораҡ пунктын яндырғанын таный.[26]. Л. Роттер Первомайскиҙа урынлашҡан командаһының даими рәүештә «профилактик» саралар үткәреү маҡсатында Сталиноға барыуы тураһында һөйләй: аулауҙар барышында (беренсеһе 1942 йылдың 20 июнендә үткәрелә) кешеләрҙе ҡулға алалар, уларҙың бер өлөшөн атып һәм аҫып үлтерәләр, бер өлөшөн концлагерҙарға оҙаталар, мәйеттәрҙән кейемдәрен һәм аяҡ кейемдәрен систереп алалар, бер үк ваҡытта гестапо ҡушыуы буйынса үҙәк концлагерь тотҡондарын юҡ итәләр[27]. Л. Крач, К. Рёпке бойороғон үтәп, 20 тораҡ пунктты яндырғанын, Германияға 10 меңгә тиклем кешене ҡыуып оҙатҡанын таный[24];
  • Ғәйепләнеүселәрҙең бер-береһенә ҡарата күрһәтмәләре. Атап әйткәндә, полковник Л. Крач К. Рёпке тураһында күрһәтмә бирә.[3];
  • Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы составындағы комиссия акттары;
  • Суд-медицина акттары;
  • Фотоһүрәттәр (атап әйткәндә, атып үлтерелгәндәрҙең мәйеттәре);
  • Башҡа документтар.

Ғәйепләү шаһиттары һәм эксперттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Судта медицина эксперты, рухани, атып үлтереүҙәрҙе күргәндәр шаһитлыҡ бирә[26].

Яҡлау линияһы һәм ғәйепләнеүселәрҙең адвокаттары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғәйепләнеүселәрҙе тәғәййенләнгән өс совет адвокаты:[26] А. Ф. Мишустин, С. Е. Мелитов һәм А. Я. Заярный яҡлай[28]. Курт Рёпке енәйәт факттарын таный, әммә бойороҡтарҙы үтәүен күрһәтеп, ғәйепте таныуҙан баш тарта[26]. Рёпке тыныс халыҡты юҡ итеү өсөн яуаплылыҡты СС, зондеркомандалар һәм СД-ға йөкмәтә[24].

Суд процесы үткән бина

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Суд үткән опера театры бинаһы. 1941 йылғы фото

Сталин процесы опера һәм балет театры[29] бинаһында үтә. Был немецтар сигенгән саҡта емерелмәгән аҙ биналарҙың береһе була[4]. Суд залы 1,5-2 мең кешене һыйҙырған[4]. Суд ултырыштарында Сталин өлкәһе һәм Ворошиловград ҡалаһы халҡы, яҡынса 2 мең кеше була[30].

Суд үткән бинала «фашист йыртҡыстарының яуызлыҡтарын һүрәтләгән фотодокументтар» ҡуйылған киң витрина урынлаштырыла[31]. Ошондай фотокүргәҙмәләр бындай процестар өсөн ғәҙәти булған. 1947 йылдың башҡа процестарында: Новгородта һәм Севастополда ла фотокүргәҙмәләр була.

Хөкөм ҡарары һәм уның үтәлеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1947 йылдың 30 октябрендә суд хөкөм ҡарарын иғлан итә[26]:

  • К. Рёпке, Г. Вильгельм. Г. Лукас, Г. Цандер, Р. Ягов, В. Леснер, О. Цехендорф, В. Роттер, Г. Рех һәм В. Регитчинг — 25 йыллыҡ каторга эштәре;
  • Л. Крач — 20 йыллыҡ каторга эштәре;
  • В.Гааргаус — 15 йыл каторга эштәре.

К. Рёпке (1954 йылдың февраленә ҡарата) Свердловск өлкәһендә[32] язаһын үтә, бынан һуң (эшелон исемлегенә ярашлы) К. Рёпке Ивановоға күсерелә[32].

1955 йылдың сентябрендә СССР ФРГ-ны таный, ә канцлер К. Аденауэр Мәскәүҙә дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырыу һәм 10 мең немец хәрби әсирен азат итеү тураһында килешеү төҙөй. 1955—1956 йылдарҙа Сталин процесында хөкөм ителгәндәр ГФР-ғарепатриациялана. Атап әйткәндә, генерал К. Рёпке 1956 йылдың 7 ғинуарында ГФР-ға ҡайтарыла һәм 10 йылдан һуң Гёттингенда[26]вафат була.

Процесты киң мәғлүмәт сараларында яҡтыртыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Сталин процесы тураһында хәбәр (авторлыҡ хоҡуғын боҙоуға юл ҡуймау өсөн һыҙаттан алынған) Бобруйск һәм Берлин процестары тураһында хәбәрҙәр менән йәнәш урынлаштырылған. «Известия», 1947 йылдың 1 ноябре

Сталин процесы үҙәк совет гәзиттәрендә: «Известия»(4 баҫма) һәм «Правде»(5 баҫма) яҡтыртыла. Сталинонан процесс тураһында мәғлүмәтте "Правда"ның үҙ хәбәрсеһе Алексей Ионов һәм «Известия» өсөн П.Харченко тапшыра. «Известия» Бобруйск процесы һәм Заксенхаузен концлагерындағы хәрби енәйәттәр тураһында эште ҡарау тураһында хәбәрҙәр менән бер биттә Сталин процесы тураһында ике репортаж баҫтыра.

Артабанғы суд процестары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сталин суд процесы бөтә хәрби енәйәтселәрҙе лә хөкөм итмәй. Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы әҙерләгән Сталин өлкәһендәге енәйәттәр тураһында Актта 80 немец енәйәтсеһенең фамилияһы аталған[30]. Сталин процесында был исемлеккә индерелгән бер генә ғәйепләнеүсе лә булмай[30]. Сталин процесынан һуң совет властары хәрби енәйәтселәрҙе суд аша эҙәрлекләүҙе дауам итә. Сталин өлкәһендә 68 ғәйепләнеүсене яуаплылыҡҡа тарттырырлыҡ 59 эш алып барылған, Ворошиловград өлкәһендә 73 ғәйепләнеүсене йәлеп итерлек 73 эш әҙерләнгән[33]. Эштәрҙе ҡарау хәрби трибуналдар тарафынан ябыҡ режимда башҡарылған[33].

Сталинола 1952 йылдың мартында язаланған хәүефһеҙлек полицияһы һәм СД инспекторы Ю. Штроп

Донбасс халҡын көсләп Германияға ҡыуыуҙың төп ойоштороусыһы Э. фон Манштейн 1949 йылдың декабрендә Гамбургта үткән британ хәрби трибуналы тарафынан «граждандарҙың ғүмерен яҡлауға етерлек иғтибар бирмәгәне» һәм яндырып бөтөрөлгән ер тактикаһын ҡулланғаны өсөн 18 йылға төрмәгә хөкөм ителә. Апелляция буйынса яза ваҡыты 12 йылға тиклем кәметелә. Э. Фон Манштейн «һаулыҡ торошо буйынса» 1953 йылда азат ителә һәм тағы ла 20 йыл йәшәй. Сталинола хәүефһеҙлек полицияһы һәм СД инспекторы Ю. Штроп 1952 йылдың мартында Донбаста ҡылған енәйәттәре өсөн түгел, ә Варшава геттоһы йәһүдтәрен үлтергәне өсөн язалана[33]. Донбасты оккупациялау осоронда эксплуатациялау менән шөғөлләнгән Альфрид Крупп америка хәрби трибуналы тарафынан 1948 йылдың 31 июлендә 12 йылға иркенән мәхрүм ителееүгә хөкөм ителә, әммә 1951 йылда уҡ азат ителә.

Сталин өлкәһендәге хәрби енәйәттәрҙе ойоштороусыларҙың ҡайһы берҙәре лә язанан ҡотола. Сталино коменданты К. фон Альберти (ул йәһүдтәрҙе юҡ иттерә) 1945 йылдың майында союздаштар тарафынан әсирлеккә алына, әммә Сталин суд процесы алдынан азат ителә[33]. Һуңынан К. фон Альберти Штутгартҡа ҡайта, һәм 1967 йылда вафат була[33]. Сталиноның гарнизон коменданты (1942 йылдың апреленән сентябренә тиклем) генерал-майор Ф. Киттель 1945 йылдың майында американдар тарафынан әсирлеккә алына, әммә 1947 йылда азат ителә[33].

Хәтер

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Историк» журналы Сталино суд процесының 75 йыллығына 2022 йылдың октябрендә мәҡәлә баҫтыра[34].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • 4/4-бис шахтаһы шурфы янындағы Мемориал

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 8 сентябрь 2021. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «асташкин» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  2. ↑ 2,0 2,1 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 65.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Асташкин Д. Ю. Процессы над нацистскими преступниками на территории СССР в 1943—1949 гг. Каталог выставки. — М.:Б.и., 2015. — С. 54.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 17 сентябрь 2021.
  5. ↑ 5,0 5,1 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 75.
  6. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 75 — 76.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Уникальные документы о Сталинском судебном процессе над нацистскими преступниками 1947 года. Дата обращения: 2 октябрь 2023. Архивировано 9 октябрь 2023 года.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 66.
  9. ↑ Опыт нацистской оккупации в Донбассе: свидетельствуют очевидцы. — Донецк: Свiт книга, 2013. — С. 316.
  10. ↑ Опыт нацистской оккупации в Донбассе: свидетельствуют очевидцы. — Донецк: Свiт книга, 2013. — С. 316.
  11. ↑ Асташкин Д. Ю. Процессы над нацистскими преступниками на территории СССР в 1943—1949 гг. Каталог выставки. — М.:Б.и., 2015. — С. 43 — 44, 54.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 68.
  13. ↑ Титаренко Д. А. А. Эйхман — председатель городской управы г. Юзовки (Сталино) во время немецко-фашистской оккупации // Немцы СССР в годы Великой Отечественной войны и в первое послевоенное десятилетие 1941—1955 гг. — М.: ГОТИКА, 2001. — С. 255—256.
  14. ↑ Титаренко Д. А. А. Эйхман — председатель городской управы г. Юзовки (Сталино) во время немецко-фашистской оккупации // Немцы СССР в годы Великой Отечественной войны и в первое послевоенное десятилетие 1941—1955 гг. — М.: ГОТИКА, 2001. — С. 251.
  15. ↑ Титаренко Д. А. А. Эйхман — председатель городской управы г. Юзовки (Сталино) во время немецко-фашистской оккупации // Немцы СССР в годы Великой Отечественной войны и в первое послевоенное десятилетие 1941—1955 гг. — М.: ГОТИКА, 2001. — С. 251.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Волков Е. В., Сибиряков И. В. Севастопольский судебный процесс 1947 года по делам о военных преступлениях: символические практики власти // Новый исторический вестникъ. — 2020. — № 4 (66). — С. 27.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 17,8 Справка Главного управления по делам военнопленных и интернированных МВД СССР на немецко-фашистских карателей, подлежащих преданию суду военного трибунала в г. Сталино. Дата обращения: 8 ғинуар 2023. Архивировано 8 ғинуар 2023 года. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «справка» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  18. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 68 — 69.
  19. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 69.
  20. ↑ 20,0 20,1 Ионов А. Судебный процесс по делу о злодеяниях немецко-фашистских захватчиков в Донбассе // Правда. 26 октября 1947 года.
  21. ↑ Асташкин Д. Ю. Процессы над нацистскими преступниками на территории СССР в 1943—1949 гг. Каталог выставки. — М.:Б.и., 2015. — С. 54 — 55.
  22. ↑ Харченко П. Приговор произнесен 2024 йыл 15 июнь архивланған. // Известия Советов депутатов трудящихся СССР. 1 ноября 1947 года.
  23. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 6 июнь архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 69 — 70.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 6 июнь архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 74.
  25. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 6 июнь архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 72 — 73.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 Асташкин Д. Ю. Процессы над нацистскими преступниками на территории СССР в 1943—1949 гг. Каталог выставки. — М.:Б.и., 2015. — С. 55.
  27. ↑ Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 6 июнь архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 73 — 74.
  28. ↑ Харченко П. Судебный процесс в гор. Сталино 2021 йыл 8 сентябрь архивланған. // Известия Советов депутатов трудящихся СССР. 30 октября 1947 года.
  29. ↑ Родина. — 2021. — № 1. — С. 35.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 71.
  31. ↑ Харченко П. Суд начался 2021 йыл 26 октябрь архивланған. // Известия Советов депутатов трудящихся СССР. 26 октября 1947 года.
  32. ↑ 32,0 32,1 Проблемы истории общества, государства и права: Сборник научных трудов / Глав. ред. проф. А. С. Смыкалин. Вып. 17-й: К 70-летию со дня рождения профессора Владимира Павловича Мотревича. — Екатеринбург: Уральский государственный юридический университет имени В. Ф. Яковлева, 2022. — С. 290.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 Агапов В. Л. Открытый судебный процесс 1947 г. на Донбассе в г. Сталино о зверствах немецко-фашистских захватчиков 2023 йыл 29 апрель архивланған. // Идеология будущего. — 2023. — № 8. — С. 77.
  34. ↑ Историк. — 2022. — № 10 (94). — С. 40 — 41.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сталино_ҡалаһындағы_суд_процесы&oldid=1277113» битенән алынған