Туҡыусылыҡ

Туҡыу — туҡыу станоктарында туҡыма етештереү иң боронғо һөнәрҙәрҙең береһе. Ул һуңғы неолит осоронда үреү эволюцияһы булараҡ барлыҡҡа килгән. Туҡыусылыҡ ҡулдан туҡыу һәм машина ярҙамында туҡыуға бүленә. Ҡулдан туҡыу станоктарының ябайлығы менән айырыла, уларҙа нигеҙ ептәре беркетелгән һәм туҡыусылыҡ өсөн бер ни тиклем шарттар бар, ләкин туҡыусы бөтә етештереү процесын ҡулдан башҡара. Шулай уҡ ремиз ҡоролмалы һәм баҫмалы подножка ҡатмарлыраҡ станоктар ҙа ҡулдан туҡыуға яйланған була^[1]. Боронғо замандан хәҙерге ваҡытҡа тиклем шундай ысул менән туҡыма, келәм, сюжет һәм биҙәү шпалеры, гобелендар, утилитар эшләнмәләр яһағандар. Киңерәк мәғәнәлә туҡымасылыҡ тигәндә туҡыу эшләнмәләрен етештереүҙе ҡорған технологик процестарҙың бөтә комплексы күҙ алдына баҫа.

Туҡыусылыҡ менән профессиональ рәүештә шөғөлләнгән кеше туҡыусы тип атала. Туҡыу станогының ике: вертикаль һәм горизонталь варианты бар.

Тарихы

Туҡыусылыҡ алымы таш быуатта уҡ барлыҡҡа килә. Башта туҡыу станогы вертикаль була (ҡайһы бер индеец ҡәбиләләрендә беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған; келәм туҡыу өсөн ҡулланыла). Төрлө ерҙә туҡыусылыҡ маҡсатында ҡул аҫтындағы төрлө ҡулдан туҡыу ҡулайламалары (таҡталар, бёрдышка) ҡулланған. Һуңыраҡ горизонталь туҡыу станогы уйлап сығарылған. Урта быуаттарҙа был һөнәр ҙур хөрмәт менән файҙаланылмаған. Европа илдәрендә йөн һәм етен, шулай уҡ Азиянан килтерелгән мамыҡ һәм ебәк киң таралған бәйләү сеймалы булып торған. Туҡыу станогы барлыҡҡа килеүе юғары сифатлы туҡыма етештереү мөмкинлеген биргән. Шуға ҡарамаҫтан, индустриялаштырыу дәүере был элгәре киң таралған һөнәрҙе юҡҡа сығарған. Күп туҡыусылар, үҙендә тәүгеләрҙән булып индустриялаштырыуҙың кире эҙемтәләре тәьҫирендә, хәйерселеккә төшкән. Фәҡәт туҡыусылар станоктарҙы күпләп ҡулланышҡа индереүгә һәм мануфактуралар менән йорт туҡыусыларын фабрикалар (луддиттар) менән алмаштырыуға ҡаршы булған. Был темаға Герхарт Гауптмандың «Туҡыусылар» (нем. Die Weber, 1892) драмаһы арналған һәм Силезия (нем. Schlesischer Weberaufstand, 1844) туҡыусыларының ихтилалы тураһында һөйләй.

Халыҡ мәҙәниәтендә туҡыусылыҡ

XIX—XX быуатҡа тиклем туҡыусылыҡ Рәсәй халыҡтарының һәм күрше территорияларының традицион мәҙәниәтенә ҡараған киң таралған йорт шөғөлдәренең береһе булған. Күбеһенсә, эске кейем, күлдәк өсөн етен һәм кесерткән (посконный тип аталған) киндере, өҫ кейеме өсөн буҫтау, шулай уҡ билбау һәм биҙәү тирәс таҫмаларын етештергәндәр. Туҡыу процесы, бигерәк тә әҙер әйберҙе башлау һәм киҫеү (мәҫәлән, туҡыма һыҙаттары) кеүек яуаплы стадиялары менән бик күп төрлө ышаныстар һәм ырым бәйле.

Шулай уҡ биҙәкле туҡыу, йәғни төҫлө ептәрҙең биҙәкле үрелеше юлы менән яһалған геометрик орнамент етештереү үҫешкән. XVIII—XIX быуаттарҙа төрлө дәүмәлдәге һыҙаттар һәм таҫмалар рәүешендәге биҙәкле туҡымалар кейемде матурлау өсөн ҡулланылған: улар, башлыса, аҡ киндер йә пестрядинный күлдәктәргә һәм таҫтарҙарға ҡуша тегелгән.

Башҡорт һәм татар мәҙәниәтендә башлыса һайланма (браное) туҡыусылыҡ өй эсе йыһаздарын, сыуаштарҙа (түбән этнографик төркөм) — тулыһынса тиерлек кейем биҙәү өсөн тәғәйенләнгән. Беренселәрендә аҫалап һуғыу (сағыу арҡыры йәки киртләсле биҙәктәр һәм үҙенсәлекле тар «ектәр» менән), сыуаштар һәм удмурттарҙа — төҫлө уточный ептәрҙе аша ташлап аҫалап һәм һайлап һуғыу ысулы менән орнамент (ҡыҙыл — аҫалап һуғыуҙа, төрлө төҫтәрҙе — һайлап һуғыуҙа ҡулланылған) техникаһы таралған. Туҡыу билбау — буйлы, орнаменттар һәм хатта яҙыу менән; ҡағиҙә булараҡ, был яҫы йәки таҫма билбау яһауҙа ҡулланылған.

Иҙел аръяғы һәм Урал буйы халыҡтарында (мариҙарҙа, муҡшы, эрзәләрҙә, удмурттарҙа) йорт туҡыусылығы: кейем теккәндә — 1970-80-се йылдарға тиклем, байрам билбауҙары туҡыу өсөн — XXI быуатҡа тиклем, һаҡланған.

Халыҡ биҙәкле туҡыусылыҡ традициялары беҙҙең көндәрҙә күп һанлы энтузиастар һәм профессионал рәссамдар, шул иҫәптән халыҡ кәсептәре художество предприятиелары тарафынан хуплана. 2000-се йылдарҙа бындай туҡыусылыҡ хәрби-тарихи реконструкция йәмғиәттәре сиктәрендә үҫешә башлаған.

Хәҙерге заманда

Беҙҙең заманда туҡымаларҙың төп өлөшө төрлө механик, автоматик һәм махсус туҡыу станоктары ярҙамында сәнәғәт ысулы менән етештерелә. Ҡул туҡыусылығы әлегә саҡлы ҡулланма сәнғәттә осрай, йәрминкәләрҙә һәм сувенирҙар магазиндарында эшләнмәләре тәҡдим ителә. Өсөнсө донъя илдәрендә, шулай ҙа, әле һаман ҡул туҡыу станоктары ярҙамында үҙ һөнәре менән тормош көтөүсе туҡыусылар эшләй. Һәм был өлкәлә йыш ҡына балалар ҙа эксплуатациялана.

Төрҙәре

Жаккард туҡыусылығы
Шыма туҡыусылығы
Ҡул туҡыусылығы

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

Грановский Т. С. Удивительная специальность — ткачество. М., 1989
Неелов В. В. Ткачество: от плетельных рам до многозвенных машин. М., 1986.
Минеева, Валентина Алексеевна. Чувашское узорное ткачество: кн.-альбом (на чув. и русск. яз.) / Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2007. — 183 с. : ил., портр.; 27 см. — (Из опыта народных мастеров).
А. И. Ильбекова. «Слово о ткачестве». Чебоксары: Чувашия, 2006 г.

Һылтанмалар

Әзербайжан келәмдәрен туҡыу процесы.

↑ «Һәм Дворкин.» Ҡулдан туҡыу. Практика. Тарихы. Современность: 6 т. — М.: Төньяҡ ҡылып, 2018—. — ISBN 978-5-94431-369-0; ISBN 978-5-94431-370-6, ISBN 978-5-94431-371-3, ISBN 978-5-94431-373-7.

[1] «Һәм Дворкин.» Ҡулдан туҡыу. Практика. Тарихы. Современность: 6 т. — М.: Төньяҡ ҡылып, 2018—. — ISBN 978-5-94431-369-0; ISBN 978-5-94431-370-6, ISBN 978-5-94431-371-3, ISBN 978-5-94431-373-7.

[1]