Тәтегәс бей
| Тәтегәс бей | |
| Тыуған көнө |
билдәһеҙ |
|---|---|
| Тыуған урыны |
Юрматы улусы |
| Вафат булған көнө |
билдәһеҙ |
| Вафат булған урыны |
Юрматы улусы |
Тәтегәс бей (Тәтегәс кенәз) — башҡорттарҙың юрматы ҡәбиләһе башлығы.
Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тәтегәс бей юрматы ҡәбиләһе башҡорттарының Нуғай Урҙаһы мырҙаларына ҡаршы көрәшен етәкләй.
«Юрматы ырыуы шәжәрәһе» буйынса, Тәтегәс бей, юрматы ҡәбиләһенең ырыу башлыҡтары Аҙнай, Ҡармыш һәм Илсектимер менән бергә, юрматыларҙың Мәскәү дәүләтенә инеү шарттары тураһында батша менән һөйләшеүҙәр алып бара. Килешеү төҙөлгәндән һуң 1557 йылда Рәсәй подданныйлығын ҡабул итеүен һәм ерҙәргә аҫабалыҡ хоҡуғын раҫлаған жалованный грамота ала.
Тарихсы Ә. З. Әсфәндиәров асыҡлауы буйынса, Тәтегәс бей етәкселегендәге юрматылар был грамотаны 1609 йылдың 21 авгусында ала: «оному Титкачу мурзе и старосте Аднаю впредь для ведома сия грамота дана лета 7117 августа 21 дня». Тарихсы С. И. Хәмиҙуллин билдәләп үтеүе буйынса, ниндәйҙер этапта төп документтағы датала бер цифра төҙәтелә һәм 7117 йыл 7157 (хәҙерге иҫәпләү буйынса — 1557 йыл) булып китә[1].
Ҡәбилә башлығы Тәтегәс, ырыу башлыҡтары Аҙнай, Ҡармыш һәм Илсектимер грамота артынан Мәскәүгә бара. Грамота буйынса ерҙәр 4 түбәгә һәм ырыуға бүленә: Ашҡаҙар йылғаһы бассейнынан Нөгөш йылғаһының тамағына тиклем һуҙылған территория Тәтегәс бейгә; Тор йылғаһынан Торатауға тиклемге ерҙәр — Аҙнай бейгә; Стәрле, Ҡуғанаҡ, Һәләүек йылғалары буйлап ятҡан ерҙәр — Егән, Каламан, Шешеняк йылғалары буйлап ятҡан ерҙәр — Илсектимер бейгә йәрәбә буйынса эләккән[2]. Был килешеү Мәскәү (яһаҡ) китабында теркәлгән[3].
Шулай уҡ 1609 йылда Тәтегәс бейгә батша тарафынан мырҙа титулы бирелә.
1649 йылда уның улы Мәскәү Тәтегәсев батша Алексей Михайловичтан Юрматы улусының аҫаба ерҙәрен раҫлаусы грамота ала[1].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 История башкирских родов. Юрматы. Том 30. Ч. I / С. И. Хамидуллин, Б. А. Азнабаев, И. Р. Саитбатталов, И. З. Султанмуратов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин. — Уфа: Китап, 2018. — С. 45-46. — 840 с. — ISBN 978-5-295-06968-0.
- ↑ «мы разделили землю на четыре тюби. Сначала (земли) от верховья Ашкадара до низовья его с вытекающими с обеих сторон речками, с лугами, камышами и степями, от речек Угуя и Мекатевли до низовья Нугуша с впадающими в них речками, сделали одной долей. И еще (земли) от низовья Нугуша с вытекающими с обеих сторон Идели речками, с их деревьями, лугами, с истоком (речки) Тор и истоком (речки) Селеук, от дерева со сломанной вершиной и от седловины Туратау сделали одной долей. И (земли) Туратау, и Шахтау, и Куштау от устья Стерли и от верховья Куганака с Уршаком, возвышенностями между ними и стекающими с них (речками), и впадающими в Асау речками сверху донизу, и с лугами их сделали одной долей. И (земли) от устья Уршака, Асау, от лесочка Маленький буляк, Бурсык, затем от горы Юрактау с долиной Каратугай по Идели от Кукуша, Зигана, с впадающими в них речками и потоками (?), от верховья Каламана, от верховья Тора и Шинешмы сделали одной долей. После того бросили четыре жребия. Первый: по исполнении жеребьевки первый жребий — (земли) с их водами и степями, простирающимися до Ашкадара, — достался мне, Татигачу; второй жребий — Тяйрюк с описанными (выше) их водами, и степями, и лесами — достался старосте Азнаю; третий жребий — (реки) Стерля, Куганак, Селеук с описанными (выше) их водами, полями, лесами — достался Ильчиктимеру; четвертый жребий — (реки) Зиган, Каламан, Шишеняк с описанными (выше) их водами, и степями, и лесами — достался Кармышу»
— Башкирские родословные / Составление, предисловия, пояснения к переводу, перевод на русский язык, послесловие Р. М. Булгакова, М. X. Надергулова; указатели, факсимиле Р. М. Булгакова. 2-е изд., испр. и доп. — Уфа: Китап, 2016. — С. 58. — 480 с. — ISBN 978-5-295-06373-2.
- ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Башкирские родословные / Составление, предисловия, пояснения к переводу, перевод на русский язык, послесловие Р. М. Булгакова, М. X. Надергулова; указатели, факсимиле Р. М. Булгакова. 2-е изд., испр. и доп. — Уфа: Китап, 2016. — 480 с. — ISBN 978-5-295-06373-2.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Тәтегәс бей // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.