Хан ҡыҙы (йыр)
| Хан ҡыҙы | |
| Сәнғәт формаһы | Йыр |
|---|---|
| Жанр | татар халыҡ йыры[d] һәм башҡорт халыҡ йыры[d] |
| Ил |
Көнбайыш Себер тигеҙлеге Урал тауҙары Волга буйы |
| Әҫәрҙең теле | башҡортса |
| Нәшер ителеү ваҡыты | XVI быуат |
Хан ҡыҙы — башҡорт[1] һәм татар[2][3] халыҡ йыры. Башҡортостан, Һамар, Һарытау һәм Ырымбур өлкәһе, Көнбайыш Себерҙә[4], шулай уҡ нуғайбәк татарҙарында[5] киң таралған.
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Хан ҡыҙы» йырының барлыҡҡа килеүен 16 быуатҡа тиклемге дәүергә ҡайтарып ҡалдыралар.
Тәге тапҡыр 1964 йылда Н. Д. Шонҡаров Башҡортостандың Әлшәй районы Исламғол ауылында Сөләймәнова Сәлимәнән һәм С. А. Галин Ҡолтай-Ҡаран ауылында (икеһе лә — Башҡортостан Республикаһының Миәкә районы) Әсмәндиәр Янышевтан яҙып ала[1].
Ыҡ буйы татарҙарының уникаль вариантын 1971 йылда Р. М. Мөхәмәтйәнов Башҡортостандың Әлшәй районы Ыҫлаҡ ауылындә йәшәүсе Хәзиәхмәтова Латифанан яҙып ала[6].
1984 йылда Һарытау өлкәһенең Дергачевский районы Сәфәр ауылынан Мотыйғулла Әмировтан (1906 йылғы) яҙып алына[7].
Башта 1991 йылда Һамар өлкәһенең Имәләй ауылынан Мөҡәдисә Заһиҙуллинанан яҙып алынған вариантта Р. С. Сөләймәновтың «Башҡорт халыҡ моңдары» йыйынтығында (1991) нәшер ителә.
Башҡарыусылар араһында Ф. А. Килдейәрова, Ғ.Ғ.Хәмзин.
Йырҙы а cappella хоры өсөн Р.Сәлмәнов эшкәртә.
Үҙ ваҡытында ҡайһы бер төрки халыҡтарҙа, шул иҫәптән төрлө төбәктәрҙә йәшәүсе татарҙарҙа таралған был уйын йыры туй йолаһы менән бәйле булған[5][6]. Элек йәш парҙарҙың туйға тиклем бер-береһе менән күрешмәүҙәрен, йә ҡыҙҙы йәшәреү ғәҙәте булыуын, уның менән асыҡтан-асыҡ йәки йәшерен рәүештә күрешеү тыйылыуын иҫәпкә алып, егет менән ҡыҙ был йола йырының шаян куплеттарын бер-береһенә ябыҡ ишек аша әйтәләр. Егет буласаҡ ҡатынын ихтирам итеп, уны «хан ҡыҙы» тип атай.
Сюжеты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Хан ҡыҙы» йырында гүзәллеге һәм аҡылы менән айырылып торған хан ҡыҙының һәм егеттең һорау-яуап формаһындағы диалогы яңғырай[8]. Риүәйәт буйынса, боронғо заманда хандың бик матур ҡыҙы йәшәгән, уның йөрәген бер кем дә әсир итә алмаған. Бер ваҡыт ҡыйыу егет барлыҡҡа килә. Ҡыҙға килеп, уның хөрмәтенә ул маҡтау йыры йырлай, ҡыҙ ҙа уға йыр менән яуап бирә. Йәштәр араһында мөхәбәт хисе уяна.
Текст[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башҡортса[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
— Хан ҡыҙы, әс ишегең, мин керәйем,
Һинең буйың зифа, тиҙәр, мин күрәйем.
— Минең буйым күреп, һиңә ниҙәр файҙа,
Ағиҙелдә буй-буй ҡамыш күрмәнеңме?
— Хан ҡыҙы, әс ишегең, мин керәйем,
Һинең йөҙөң нурлы, тиҙәр, мин күрәйем.
— Минең йөҙөм күреп, һиңә ниҙәр файҙа,
Һауалағы тулған айҙы күрмәнеңме?
— Хан ҡыҙы, ас ишегең, мин керәйем,
Һинең сәсең ҡара, тиҙәр, мин күрәйем.
— Минең сәсем күреп, һиңә ниҙәр файҙа,
Баҙарҙа ҡара ебәк күрмәнеңме?
— Хан ҡыҙы, әс ишегең, мин керәйем,
Һинең тешең ап-аҡ, тиҙәр, мин күрәйем.
— Минең тешем күреп, һиңә ниҙәр файҙа,
Сауҙагәрҙә ынйы-мәрйен күрмәнеңме?
Татар телендә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Һарытау татарҙары варианты:
— Хан кызы, ач ишегең, бән керәем,
Буең зифа дип әйтәләр, бән күрәем.
— Бәнем буем зифалыкны күрү белән
Нинди дәртләр бирер икән тормышында?
- Томск татарҙары варианты:
— Хан кызы, ач ишегең, мин керәем.
Синең сачең кара диләр, мин күрәем.
— Минем сачем сиңа күреп, нидер файда?
Күрмәдеңме җегетләрдә кара юрга?
- Ыҡ буйы татарҙары варианты:
— Хан кызы, ач ишеген, мин керәем.
Синең буең зифа диләр, мин күрәем.
— Минем буем зифа булса, нә диярсең,
Бакчадагы алмагачны күрмәдеңме?
— Хан кызы, ач ишегең, мин керәем. Синең йөзең нурлы диләр, мин күрәем.
— Минем йөзем нурлы булса, нә диярсең,
Айның ундүрт кичәсени күрмәдеңме?
— Хан кызы, ач ишегең, мин керәем.
Синең тәнең йомшак диләр, мин күрәем.
— Минем тәнем йомшак булса, нә диярсең,
Сатучыда ак мамыкны күрмәдеңме?
— Хан кызы, ач ишегең, мин керәем.
Синең тәнең ап-ак диләр, мин күрәем.
— Минем тәнем ап-ак булса, нә диярсең,
-Су өстендә ап-ак күбек, күрмәдеңме?
- Нуғайбәк татарҙары варианты:
— Хан кызы, ач ишегеңне, мин керəем,
Синең йөзең матур дилəр, мин күрəем.
— Минем йөзем матурлыгын ай күрмəемсең,
Җиргə чыккан кояшларны ай күрмəемсең.
— Хан кызы, ач ишегеңне, мин керəем,
Синең буең зиба дилəр, мин күрəем.
— Минем буйның зибалыгын белмəемсең,
Урманда үскəн наратларны күрмəемсең.
— Хан кызы, ач ишегеңне, мин керəем,
Синең чəчен бөдрə дилəр, мин күрəем.
— Минем чəчнең бөдрəлеген белмəемсең,
Һавадагы ак болытны күрмəемсең.
— Хан кызы, ач ишегеңне, мин керəем,
Синең күзең кара дилəр, мин күрəем.
— Минем күзнең каралыгын белмəемсең,
Урманда үскəн шомыртларны күрмəемсең.
Сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Сөләймәнов Р. С. Башҡорт халыҡ музыка сәнғәте. 3-сө том. Лирик-драматик йырҙар һәм көйҙәр. Өфө, 2005.
- Фольклор татар Саратовской области: Путеводитель по фон дам ЦПиМН Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ. Ч. Материалы аудиофонда: записи этномузыко лога М. Н. Нигмедзянова / Г. Ф. Юнусова. — Казань: ИЯЛИ, 2018. — 152 с.+1 CD. ISBN 9785930912630
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Хан ҡыҙы (йыр) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Башкирские народные песни (рус.), Единый портал культуры народов РБ.
- Песенная традиция томских чатов (рус.), Культура. РФ. «Хан кызы» в исполнении А.А. Юнусова из с. Черная речка Томского р-на Томской обл..
- «Бәйләнештә» социаль селәтерендә тупраҡ - ретро группа. История башкирской песни Хан ҡыҙы. Хан ҡыҙы (йыр)
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 Башкирская энциклопедия. Дата обращения: 5 апрель 2020. Архивировано 28 ноябрь 2020 года. 2020 йыл 28 ноябрь архивланған.
- ↑ Хан кызы // Нигмедзянов М. Н. Татарские народные песни. — Казань: Татар. кн. изд-во, 1984. — № 112, с. 114.
- ↑ Фольклор татар Саратовской области: Путеводитель по фондам ЦПиМН Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ. Ч. 1. Материалы аудиофонда: записи этномузыколога М. Н. Нигмедзянова / Г. Ф. Юнусова. -Казань: ИЯЛИ, 2018. — 152 с. С. 142 ISBN 978-5-93091-263-0
- ↑ Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. — Казан, 2016. — 432 б. — (Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән; ундүртенче китап). ISBN 978 5930912166
- ↑ 5,0 5,1 Научный журнал «КРЯШЕНСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ». 2016. № 1. 223 с.
- ↑ 6,0 6,1 Мөхәммәтҗанов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларының йола иҗаты / төз.: И. И. Ямалтдинов, И. К. Фазлетдинов. — Казан: ТӘһСИ, 2021. — 228 б. ISBN 978-5-93091-327-9
- ↑ «Бабайлар җыры, Грозный вакыты» (песня дедов времен Ивана Грозного). Публикация: Н. 1984, № 112.
- ↑ Песенная традиция томских чатов.