Хәҡиҡәт

Хәҡиҡәт
	Хәҡиҡәт
Һештег	Truth
Өлөшләтә тура килә	достоверность[d]
Ҡапма-ҡаршыһы	ложь[d]
	Хәҡиҡәт Викимилектә

Хәҡиҡәт — фекерләүҙең предметҡа ҡарата сағылышын күрһәткән гносеологик характеристика. Әгәр фекер предметҡа тап килһә, шул хәҡиҡәт тип иҫәпләнә^[2].

Хәҡиҡәткә ҡаршы төшөнсә ялған була.

Хәҡиҡәт ул — белем. Ләкин һәр белем хәҡиҡәт түгел әле. Хәҡиҡәт предметтар һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырыусы белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше — яңылышлыҡ, ҡайһы бер предметтарҙың һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырмай торған белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше яңылыш шәкелендә лә сағыла. Ялған яңылышлыҡтан ниндәйҙер субъектив маҡсатҡа нигеҙләнгән булыуы менән айырыла. Хәҡиҡәт — ғәйәт ҡатлаулы күренеш. Ул объективмы, йәғни субъекттың аңынан, ихтыярынан ни дәрәжәлә ирекле? Был һорауға яуаптар төрлөсә. Ҡайһы бер ғалимдар хәҡиҡәтте фәҡәт субъектив күренеш тип кенә баһалай, хәҡиҡәттең объектив була алыуын инҡар итә. Ысынында иһә хәҡиҡәттең объективлығы шик тыуҙырырға тейеш түгел.

Хәҡиҡәт тураһында тәғлимәт

Философияла хәҡиҡәт проблемаһы боронғо осорҙарҙан башлап уҡ ғалимдарҙың иғтибары үҙәгендә булып килә һәм был проблема тирәһендә бәхәстәр өҙөлмәй, улар әле лә дауам итә. Боронғо грек философияһы вәкилдәре (Демокрит, Аристотель, Эпикур) хәҡиҡәтте ысынбарлыҡтың үҙенә тура килгән белем тип ҡарағандар. Шул уҡ замандың идеалистары (Платон, Августин) хәҡиҡәтте идеаль объекттарҙың мәңге үҙгәрмәүсән сифаттары тип иҫәпләгәндәр. Яңы заман философтары (Бэкон, Спиноза), һуңыраҡ XVIII быуат француз ғалимдары (Дидро, Гельвеций) хәҡиҡәтте аңлатыуҙа материалистик позицияны яҡлап сығалар. Кант, үҙенең төп фәлсәфәүи ҡараштарына тоғро булараҡ, хәҡиҡәтте априорлык теорияһына бәйләп эш итә. Һуңыраҡ йәшәгән немец классик философияһы вәкилдәре, бигрәк тә Гегель хәҡиҡәтте диалектик процесс тигән ҡараштан сығып ҡарай. XIX—XX быуат субъектив идеализм тарафтарҙары хәҡиҡәтте субъекттың һиҙеү, фекерләү сифаттарына бойһондороп аңлатырга тырышалар. Диалектик материализм вәкилдәре өсөн хәҡиҡәт — объектив ысынбарлыҡтың сағылышы.

«Субъектив хәҡиҡәт» тигән термин фәҡәт билдәле бер мәғәнәлә генә ҡабул ителергә мөмкин. Мәҫәлән, һәр предмет, шулай ук күренеш бер үк ваҡытта төрлө функцияларға эйә булып йәшәргә мөмкин. Әйтәйек, сәнғәт. Уның асылы — бер, ул да булһа ысынбарлыҡтың эмоциональ-образлы сағылышы булыу. Ә функцияһы — бер нисә. Сәнғәт ул — кешеләргә эстетик ләззәт биреүсе күренеш тә, кешеләрҙе тәрбиәләү сараһы ла, уларҙың үҙ-ара аралашыу ысулы ла. Сәнғәттең бурыстарын күреүҙә һәр индивид уны үҙенең субъектив ҡарашынан сығып билдәләй ала. Берәү өсөн ул, беренсе сиратта, эстетик ләззәт биреүсе күренеш, икенсе берәү өсөн — тәрбиәләү сараһы, өсөнсө, дүртенсе һәм тағын кемдәрҙер өсөн — тағы ниндәйҙер «саралар». Күренеүенсә, һәр осракта ла хәҡиҡәт юҡ түгел, ул — бар. Ләкин ул — субъектив хәҡиҡәт.

Хәҡиҡәттең дини мәғәнәһе

Буддизмда

Буддизмда хәҡиҡәт башлыса ысынбарлыҡ «нисек булһа, шулай» тип ҡаралған аң торошо менән бәйле. Буддизмда хәҡиҡәт кеше психикаһын үҙгәртеп ҡороуҙан айырым ҡаралмай.^[3]. Был йәһәттән буддизм хәҡиҡәттең ике кимәлен айыра (сатья-двая): 1) хәҡиҡәт сағыштырмаса, эмпирик — үҙгәргән аңда ваҡиғалар ниндәйерәк сағылыш таба; 2) абсолют хәҡиҡәт, ахырғы хәҡиҡәт — ысынбарлыҡта күренештәрҙең йәшәү рәүеше^[4]^[5].

Дүрт аҫыл хәҡиҡәт (чатвари арьясатьяни), Изгенең дүрт хәҡиҡәте — буддизмдың төп тәғлимәттәренең береһе, уны бөтә буддизм мәктәптәре тота. Дүрт аҫыл хәҡиҡәтте Будда Шакьямуни үҙе формулировкалаған, һәм уларҙы түбәндәгесә аңлатып була: 1) ғазаптар бар 2) ғазаптың сәбәбе бар — бик көслө теләк^[6], жажда^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]; 3) ғазап сигеүҙең аҙағы бар — нирвана; 4) ғазаптарҙы бөтөрөү юлы бар, — восьмеричный юл. Көнсығыш Азия мәктәптәре «Дүрт аҫыл хәҡиҡәттең ысынбарлығын» инҡар иткән "Йөрәк сутраһы"на ла иғтибар итә^[11], был хәҡиҡәттең ике кимәле тураһындағы тәғлимәткә тап килә^[4]^[12].

Алыҫ Көнсығыш дзэн будда мәктәбе хәҡиҡәтте һүҙ менән әйтеп булмай, тип раҫлай^[13]. Философия профессоры Д. Т. Судзуки Дзэн традицияһында хәҡиҡәтте табыу процесын түбәндәгесә белдерә: «Хәҡиҡәт туранан-тура һеҙҙең күҙ алдығыҙҙа асыла. Шуның менән бөттө. Тағы һеҙгә нимә кәрәк?»^[14]. Тибет традициялары уҡытыусыһы Джампа Тинлей билдәләүенсә, абсолют хәҡиҡәт тәжрибәһен һүҙ менән еткереп булмаһа ла, абсолют хәҡиҡәттең үҙен кире һығымталар аша аңлатырға мөмкин^[15]. Ысынбарлыҡ тураһындағы аҙаҡҡы фекерҙәр Махаяна юғары фәлсәфәүи мәктәбендә — прасангикала — ошо рәүешле формалаштырыла. Был йәһәттән абсолют хәҡиҡәттең ике төрө айырыла: «әйтә алырлыҡ» — концептуаль яҡтан аңлайышлы һәм «әйтеп биргеһеҙ» — туранан-тура аңлайышлы хәҡиҡәт. Ике осраҡта ла аңлайышлы нәмәләр бер төрлө, әммә ҡабул итеү юлдары төрлөсә^[16]

Иҫкәрмәләр

↑ (15) #Truth | Truth Social
↑ Философия: Энциклопедический словарь / под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-8297-0050-6.
↑ Лепехов С. Ю. Буддийская философия как идейная основа буддийской цивилизации // Проблемы новейшей историографии философии зарубежного Востока / Отв. ред. Г. Б. Шаймухамбетова. — М., 1998. — С. 21—22. — 105 с. — ISBN 5-201-01985-4.
↑ ^4,0 ^4,1 Шохин В. К. Две истины / Философия буддизма: Энциклопедия (рус.) / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 267. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.
↑ Устьянцев Д. Абсолютное и относительное в буддизме (рус.) / под ред. А. Орлова, пер. с тиб. Д. Устьянцева. — М.: Ганга / Сватан, 2012. — С. 7. — 192 с. — 1200 экз. — ISBN 978-5-98882-182-3.
↑ ^6,0 ^6,1 Лысенко В. Г. Чатвари арья сатьяни / Философия буддизма: Энциклопедия (рус.) / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 781. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.
↑ Поповцев Д. В., Парибок А. В. Сокровищница Татхагаты. Буддийские сутры в русских переводах / Сутта запуска колеса проповеди (рус.) / под ред. В. Ю. Трофимова. — СПб.: Евразия, 2012. — С. 81. — 416 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-91852-033-8.
↑ Андросов В. П. Индо-тибетский буддизм. Энциклопедический словарь / Тришна (рус.) / под ред. Е. Половниковой, Е. Леонтьевой, О. Сокольноковой. — М.: Ориенталия, 2011. — С. 364. — 448 с. — (Самадхи). — 2000 экз. — ISBN 978-5-91994-007-4.
↑ Ермакова Т. В., Островская Е. П. Классический буддизм (рус.) / под ред. Т. В. Уваровой. — СПб.: Издат. дом "Азбука-классика"; "Петербургское Востоковедение, 2009. — С. 53. — 256 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-395-00325-6. — ISBN 978-5-85803-389-9.
↑ Дхаммачакка паваттана сутта: Поворот колеса Дхаммы, СН 56.11 (рус.) // Буддизм. Учение старцев : сайт.
↑ Торчинов, 2000, с. 67—69
↑ Андросов В. П. Учение Нагарджуны о срединности (рус.) / под ред. Т. М. Швецовой. — М.: Восточная литература, 2006. — С. 410—421. — 846 с. — 1300 экз. — ISBN 5-02-018488-8.
↑ Померанц, 1972
↑ Судзуки, 1993, с. 30
↑ Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ (рус.) / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 33. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).
↑ Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ (рус.) / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 288. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).

Әҙәбиәт

И. Т. Касавин. Истина 2017 йыл 2 февраль архивланған.. // Новая философская энциклопедия.
Истина // Православная Богословская Энциклопедия. Том 5. Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник» за 1904 г.
Батищев Г. С. Истина и ценности // Познание в социальном контексте. — М.: ИФ РАН, 1994.
Бердяев Н. А. Философская истина и интеллигентская правда // [Вехи (сборник)[|Вехи]]
Бердяев Н. А. Ҡалып:Philosophy.ru
Блинов А. К. Дефляционная теория истины
Благо и истина: классические и неклассические регулятивы. — М.: ИФ РАН, 1998.
Болдачев А. В. Эмоционально-познавательная концепция истины
Карлос Вальверде Философская антропология. Глава «Истина, уверенность, заблуждение»
Вейнгартнер П. Фундаментальные проблемы теорий истины. М.: Росспэн. 2005.
Гадамер Х. Г. Что есть истина? 2010 йыл 23 сентябрь архивланған. // Логос. Философско-литературный журнал. Вып. 1. М., 1991. С. 30-37.
Даммит М. Э. Э. Ҡалып:Philosophy.ru
Дэвидсон Д. Ҡалып:Philosophy.ru и в Открытой российской электронной библиотеке
Желнов М. В. Ҡалып:Philosophy.ru
Касавин И. Т. Истина 2012 йыл 7 март архивланған. // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Степин. — М.: Мысль, 2000—2001. — ISBN 5-244-00961-3.
Куликов, С. Б. Онтологические предпосылки смысловых вариаций понятия истины (на материале западной философии). Автореферат дис. … канд. филос. наук. 09.00.01 — Томск, 2004. — 16 с.
Осипов А. И. Путь разума в поисках истины 2011 йыл 6 сентябрь архивланған.. — М.: Издание Сретенского монастыря, 2002 копия книги
Остин Дж. Ҡалып:Philosophy.ru
Дзэн / Померанц Г. С. // Дебитор — Евкалипт. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 8).
Соболева М. Е. Истина: свойство, оператор, событие? // Вопросы философии. № 2. 2008.
Стросон П. Значение и истина (недоступная ссылка с 15-05-2013 (4246

дня) — история) // Аналитическая философия: Становление и развитие. — М., 1998. — С. 213—230.

Судзуки Д. Т., Кацуки С. Дзэн-Буддизм: Основы Дзэн-Буддизма. Практика Дзэн. — Бишкек: МП «Одиссей», 1993. — 672 с. — (Библиотека Восточной религиозно-мистической философии). — ISBN 5-89750-046-0.
Тарский А. Понятие истины в языках дедуктивных наук // Философия и логика Львовско-Варшавской школы. М.: РОССПЭН, 1999.
Тарский А. Семантическая концепция истины и основания семантики / Пер. А. Л. Никифорова.
Торчинов Е.А. Введение в буддологию. Курс лекций. — СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2000. — 304 с. — ISBN 5-93597-019-8.
Фома Аквинский. Сумма теологии. Часть I. Вопрос 16: Об истине; Вопрос 17: О лжи // Фома Аквинский. Сумма теологии: Часть первая: Вопросы 1—64 / Пер. А. В. Аполлонова. М.: Издатель Савин С. А., 2006.
Фома Аквинский. Дискуссионные вопросы об истине.
Фуко М. Максим Мошков китапханаһында Воля к истине: по ту сторону знания, власти и сексуальности
Хайдеггер М. Учение Платона об истине 2007 йыл 21 декабрь архивланған. // Историко-философский ежегодник. 1986. М.: Наука, 1986. С. 255—275 .
Цыплаков Д. А. Религиозная и научная истина: аспекты секуляризации // Научно-теоретический журнал «Религиоведение». — 2011. — № 1. — С. 66—72. Архивировано из первоисточника 16 июнь 2013.
Чудинов. ЭПрирода научной истины — М.: Издательство политической литературы, 1977
"Pedersen, Nikolai, Jang Lee Linding and Wright, Cory, «Pluralist Theories of Truth», The Stanford Enciclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition), Edward, N. Zalta (ed.), URL= <http://plato.stanford.edu/archives/spr2013/entries/truth-pluralist/>

[_1cdb60c02065e2ba-1] (15) #Truth | Truth Social

[2] Философия: Энциклопедический словарь / под ред. А. А. Ивина. — М.: Гардарики, 2004. — 1072 с. — ISBN 5-8297-0050-6.

[3] Лепехов С. Ю. Буддийская философия как идейная основа буддийской цивилизации // Проблемы новейшей историографии философии зарубежного Востока / Отв. ред. Г. Б. Шаймухамбетова. — М., 1998. — С. 21—22. — 105 с. — ISBN 5-201-01985-4.

[:0-4] 4,0 ^4,1 Шохин В. К. Две истины / Философия буддизма: Энциклопедия (рус.) / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 267. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.

[5] Устьянцев Д. Абсолютное и относительное в буддизме (рус.) / под ред. А. Орлова, пер. с тиб. Д. Устьянцева. — М.: Ганга / Сватан, 2012. — С. 7. — 192 с. — 1200 экз. — ISBN 978-5-98882-182-3.

[:1-6] 6,0 ^6,1 Лысенко В. Г. Чатвари арья сатьяни / Философия буддизма: Энциклопедия (рус.) / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 781. — 1045 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-02-036492-9.

[7] Поповцев Д. В., Парибок А. В. Сокровищница Татхагаты. Буддийские сутры в русских переводах / Сутта запуска колеса проповеди (рус.) / под ред. В. Ю. Трофимова. — СПб.: Евразия, 2012. — С. 81. — 416 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-91852-033-8.

[8] Андросов В. П. Индо-тибетский буддизм. Энциклопедический словарь / Тришна (рус.) / под ред. Е. Половниковой, Е. Леонтьевой, О. Сокольноковой. — М.: Ориенталия, 2011. — С. 364. — 448 с. — (Самадхи). — 2000 экз. — ISBN 978-5-91994-007-4.

[9] Ермакова Т. В., Островская Е. П. Классический буддизм (рус.) / под ред. Т. В. Уваровой. — СПб.: Издат. дом "Азбука-классика"; "Петербургское Востоковедение, 2009. — С. 53. — 256 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-395-00325-6. — ISBN 978-5-85803-389-9.

[10] Дхаммачакка паваттана сутта: Поворот колеса Дхаммы, СН 56.11 (рус.) // Буддизм. Учение старцев : сайт.

[Торчинов—2000——67—69-11] Торчинов, 2000, с. 67—69

[12] Андросов В. П. Учение Нагарджуны о срединности (рус.) / под ред. Т. М. Швецовой. — М.: Восточная литература, 2006. — С. 410—421. — 846 с. — 1300 экз. — ISBN 5-02-018488-8.

[Померанц—1972——-13] Померанц, 1972

[Судзуки—1993——30-14] Судзуки, 1993, с. 30

[:14-15] Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ (рус.) / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 33. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).

[:15-16] Геше Джампа Тинлей. Воззрения четырех буддийских философских школ (рус.) / под ред. А. Коноваловой. — Новосибирск: ООО «Издательство Дже Цонкапа», 2019. — С. 288. — 502 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-904974-35-0 (в пер.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]