Яҙҙар Һәм Көҙҙәр дәүере

Яҙҙар Һәм Көҙҙәр дәүере
Кем хөрмәтенә аталған	Чуньцю[d]
Урын	Ҡытай цивилизацияһы
Идара итеү формаһы	монархия
Алдағы	Западная Чжоу[d]
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	Һуғышыусы батшалыҡтар осоро
Башланыу датаһы	б. э. т. 771
Тамамланыу датаһы	б. э. т. 476
Яҙҙар Һәм Көҙҙәр дәүере Викимилектә

Яҙғы Һәм Көҙ осоро (шулай уҡ Чуньцю дәүере ҡыт. упр. 春秋时代, пиньинь: Chūnqiū shídài, палл.: Чуньцю шидай) — Конфуций.төҙөгән тип һаналған Чуньцю йылъяҙмаһына («Яҙҙар һәм көҙҙәр») тап килгән ҡытай тарихы дәүере Был осорҙо Көнсығыш Чжоу династияһының башы тип һанайҙар.. Осор тарихы "Цзочжуань— «Чуньцю» хроникаһына комментарий рәүешендә төҙөлгән текст. буйынса билдәле. «Юй», «Ши цзи», шулай уҡ күп һанлы археологик табылдыҡтар башҡа сығанаҡтар: бклып тора.

Чжоуҙың баш ҡалаһын күсереү һәм Пин-ван идараһы

Яҙҙар Һәм Көҙҙәр дәүеренең дейеүҙәр һүрәтләнгән Пу һауыты

Чуньцю осоро башланыр алдынан Чжоу ваны власының көсһөҙләнеүе менән бәйле ваҡиғалар булып үтә. Идарасы Ю-Ван, чжоу аҡһөйәктәре вәкилдәре тарафынан, шул иҫәптән үҙ ерҙәрендә үҙаллылыҡҡа һәм тулы суверенитетҡа ынтылған бер нисә биләмә хакимдары ҡатнашлығында ла, ҡолатыла. Ваҡиғаларға дала кешеләре — жундар йәлеп ителә. Яңы ван итеп тарафынан унан ситләтелгән өлкән ҡатынының (Шэнь жун ырыуы башлығының ҡыҙы) өлкән улы Пин-ван тәғәйенләнә. Власть үҙәге көнсығышҡа Вэйхэ йылғаһы үҙәненән уның ҡушылдығы Лохэ йылғаһы үҙәненә күсерелә. Вэйхэ үҙәнендәге ерҙәр ярым Жун батшалығы составына булған һәм артабан көсәйә барған Цинь батшалығына ингән.

Ван Чжоуҙың сәйәси роле ҡырҡа кәмегән. Сикләнгән уделды алғас, Чжоуҙың йорто асылда шундай уҡ удел кенәзлегенә әүерелгән, ә ван «тиңдәр араһында беренсе» булып киткән. Шуға ҡарамаҫтан, вандың өҫтөнлөгө оҙаҡ ваҡыт, башта реаль, ә һуңынан формаль рәүештә һаҡланған. Вандар реаль властың ҡалдыҡтарын тиҙ юғалта барған, уларҙың сакраль өлкәләге йоғонтоһо, бик етеҙ булмаһа ла, яйлап кәмей барған.

Цзинь, Чу, Ци һәм Цинь батшалыҡтары, шулай уҡ Чжэн батшалығы ҙур әһәмиәткә эйә булған.

Лу батшалығының Чуньцю хроникаһы (мөхәррире тип Конфукций күрһәтелә) б. э. т. 722 йылдан — Пин-ван идараһының аҙағынан башлана. Тарихсылар был осорҙоң башы тип б. э. т. 771 йыл — Пин-ван власҡа килеүен һәм Чжоуҙың баш ҡалаһын көнсығышҡа күсереүҙе иҫәпләй.

Феодаль мөнәсәбәттәр һәм кенәз-гегемондар

Чуньцю осоронда Чжоуҙың үҙәк өлөшө ярайһы уҡ көсһөҙ булған, ләкин батшалыҡтарҙы берләштереү перифериялағы цивилизациялы «үҙәк дәүләттәрҙе» (Чжунго) ҡырағай вәхшиҙәрҙән һаҡлау идеяһында һәм юғары көстәр менән Чжоу йортона бирелгән Күк Мандатҡа ҡарата ихтирамға таянған. Башта Чу, Цинь, Янь, У һәм Юэ батшалыҡтары шулай уҡ вәхшиҙәр тип һаналған һәм урталағылар — Цзинь, Ци, Сун, Лу, Чжэн, Вэй һәм Хань илдәренә ҡаршы ҡуйылған.

Көслө батшалар күп тапҡырҙар Күк Улының өлөшләтә булһа ла ҡайһы бер өҫтөнлөктәрен алырға тырышҡан, ләкин уңышһыҙ булған. Чу хакимы, үҙен ван тип иғлан итһә лә, башҡа батшалыҡтарҙың баҫымы аҫтында Чжоуҙың үҙәк йортоноң баш булыуын бер нисә тапҡыр танырға мәжбүр булған.

Аҡрынлап цивилизациялы «үҙәк дәүләттәрҙең» майҙаны киңәйгән, сөнки ҙур батшалыҡтар, шул иҫәптән эске феодаль мөнәсәбәттәр системаһына буйһондороп, кескәйҙәрҙе йотҡанлыҡтан йәки уларҙы буйһондорғанлыҡтан, уларҙың һаны кәмегән.

Сикләнмәгән ван власы урынына ванды яҡлаусы һәм хуплаусы кенәз-ярҙамсылар институты барлыҡҡа килгән. Улар, хәйлә ҡороу юлы менән уның ҡарарҙарын кире ҡаҡһа ла, ванды һаҡлаған һәм уға ярҙам иткән. Чжэндан кенәз Чжуан-гун (б. э. т. 743—701 йылдар) Боронғо Ҡытайҙа тәүгеләрҙән булып Чжоу дәүләттәрен ҡырағайҙарҙан һаҡлауҙы көйләүсе (bà 霸) — «төп» кенәздәр — гегемонов системаһын урынлаштыра. Мандәр һәм жундар һәм башҡалар төп ҡурҡыныс сығанағы булған.

Уның гегемондары булып кенәз Хуань-гун (Ци) (б. э. т. 685 — б. э. т. 643 й.) һәм Вэй-гун (Цинь) б. э. т. 636 — б. э. т. 628 йй. сығыш яһаны. Система цивилизациялы дәүләттәрҙе вәхшиҙәрсә йәшәүҙән һаҡлауға йүнәлтелһә лә, ҙур дәүләттәрҙең (Ци, Цинь, Цзинь һәм Чу) көсәйеүенә, бәләкәй һәм перифериялы дәүләттәрҙе йотолоуына килтерә. Шул уҡ ваҡытта кенәз-гегемондар Чжоу вандары менән кәңәшләшмәй йәки уларҙың фекерен һанға һуҡмай үҙ аллы эш иткән.

Б. э. т. 704 й. Чу (楚) батшалығының гуны Ми Сюнтун (ҡыт. ябайл. 羋熊通, пиньин: Mǐ Xióng Tōng, палл.: Ми Сюнтун) ҡытай упры) Чжоу батшалығының көсһөҙлөгөн һиҙеп, үҙен ван тип иғлан иткән һәм үҙен У-ван тип атай башлаған.

Чу батшалығы менән етди бәрелештәр башланды, чуслеләрҙе «Мань көньяҡ вәхшиҙәре» тип атай башлағандар. Баштараҡ, күрше бәләкәй батшалыҡтарҙы биләп, Чу көсәйгән, ләкин аҙаҡ сигенергә мәжбүр булған, һәм Чэнь һәм Цай батшалыҡтары үҙаллылығын кире ҡайтарған.

Ци батшалығының көсәйеүе

Ци батшалығы көнсығышта, Хуанхэ тамағы янындағы Шаньдун ярымутрауы тирәһендә урынлашҡан булған. Б. э. т. IX быуатта Ци иң көслө удел кенәзлектәренең береһе булған. Б. э. т. 685 й. ағалы-энеле Цюй һәм Сяо Бо араһында Ци тәхете өсөн көрәш ҡыҙыулана, Сяо Боны еңеп, Хуань-гун исемле аҫтында тәхетте ала. Уның кәңәшсеһе итеп ҡустыһы Гуань Чжундың элекке советнигы билдәләнгән. Ул Ци батшалығының ҡеүәтен нығытып реформалар үткәргән. Тиҙҙән Хуань-гун гегемонға әүерелгән.

Илдә иң ҙур власҡа эйә булһа ла, Гуань Чжун уны Чжоу ванының көсө менән күсереү һәм "Күк мандаты"н алыу идеяһынан баш тарта һәм яҡшылыҡ эшләргә тәҡдим итә.

Хуань-гун Чжао-вандың һәләк булыуында ғәйепләнгән Чу батшалығына ҡаршы көньяҡҡа поход ойошторған. Чу гуны буйһоноуын белдерҙе һәм поход тыныслыҡ урынлаштырыу менән тамамланды.

Б. э. т. 651 йылда Хуань-гун Куйцюла 葵丘 кенәздәр кәңәшмәһен йыйған, әммә Гуань Чжун был хәлде йәнә чжоу тәхетен биләү өсөн уңайһыҙ тип һанаған. Унан һуң Чжоу ваны Гуань-Чжунды иҫ киткес хөрмәт менән сәләмләгән. Хуань-гун б. э. т. 643 йылда вафат була. Ул вафат булғандан һуң власть өсөн көрәш башлана, һөҙөмтәлә Ци көсһөҙләнә барған.

Цзинь батшалығының көсәйеүе

Сун батшалығы идарасыһы гегемон булырға тырышһа ла, уның етерлек көсө булмаған. Бер нисә йылдан Цзинь Вэнь-гун гегемон була алған.

Цзинь батшалығы оҙаҡҡа һуҙылған үҙ-ара ыҙғыштарҙан көсһөҙләнгән. Тәхеткә дәғүә итеүсе Чжун Эр, ҡасып китеп, башҡа батшалыҡтарҙа йәшенеп йәшәгән һәм б. э. т. 636 йылда, 62 йәшендә генә, Вэнь-гун исемен алып, Цин батшалығы ярҙамында тәхеткә ултыра алған.

Вэнь-гун уңышлы реформалар үткәрә, бынан һуң армия йыя һәм ҡыуылып йәшәгән сағында уға насар ҡараған удел хакимдарын язалаған, үсен алған. Ул б. э. т. 635 йылда ҡустыһы Шу-Дай күтәргән фетнәнән һуң Чжоу ванына тәхеткә ултырырға ярҙам иткән. Вэнь-гун да ҡәбергә ер аҫты үткәүеле аша үтеү юлы менән индерелеү хоҡуғын һораған, әммә, бындай өҫтөнлөктәр тик Күк Улына ғына бирелгәнлектән, ризалыҡ алмаған. Өс йылдан һуң ул, ван ҡушыуы буйынса, Чу батшалығына поход яһаған. Чу батшалығы уға ярҙам итһә лә, ул уның менән конфликтҡа ингән һәм уны Чэнту алышында (б. э. т. 632) еңеп, алған байлыҡтарының бер өлөшөн Чжоу ванына биргән һәм шунан һуң гегемон булып киткән.

Ул гегемон булып оҙаҡ тормаһа ла һәм ваҡытһыҙ үлеүенә ҡарамаҫтан, ван позицияһын һәм Цзинь батшалығы позицияһын көсәйтә алған һәм Ҡытайҙа йөҙ йылдан ашыу ныҡ булып ҡалған Цзинь батшалығының позицияларын нығыта алған.

Б. э. т. VI быуат: тыныслыҡ конференциялары

Б. э. т. 579 йылда Цзинь, Ци, Цинь һәм Чу ҙур батшалыҡтары һөйләшеүҙәр алып барырға йыйылған һәм бәләкәй батшалыҡтар ҙа ҡушылған килешеү төҙөгән. Б. э. т. 546 йылда Цзинь батшалығының баш ҡалаһында 14 бәләкәй ил Цзинь һәм Чу батшалығының хакимлығын таный [1] (_{возможно, речь идет об одном и том же событии с разной датировкой} См. также Сян Сюй) бәлки, һүҙ төрлө даталар менән йөрөтөлгән бер үк ваҡиға тураһында баралыр Шулай уҡ ҡарағыҙ: Сян Сюй). Киләһе конференция б. э. т. 541 й. Чжэнда үтә, әммә бөтә мариҙар ваҡытлыса ғына була.

Киләһе конференция б. э. т. 541 й. Чжэнда үтә, әммә бөтә ваҡытлы килещеүҙәр ваҡытлыса ғына булған.

Б. э. т. V быуат башы, У һәм Юэ

Тыныслыҡ дәүерендә көньяҡ-көнсығышта Вьет батшалыҡтары: ул ваҡытта вәхши тип һаналған У һәм Юэ батшалыҡтары көсәйгән. Һуғыштар һәм батшалыҡ мөнәсәбәттәре асыҡланғас, У менән Юэ Чжоу дәүләттәренең дөйөм системаһына инә алған, һәм уларҙың гундары ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса хатта гегемон булып киткән. Тәүҙә б. э. т. 494 йылда У батшалығынан Фучай-ван (吴王夫差) Юэ батшалығынан Гоуцзянь-ванды (越王勾踐) еңгән, ләкин анексия урынына, яҡшы мөнәсәбәткә өмөт бағлап, тыныслыҡ урынлаштырған. Һуңынан б. э. т. 473 й. Гоуцзянь-ван У. батшалығын ҡыйратҡан, һәм Фучай-ван үҙ-үҙенә ҡул һалған.

Осор аҙағында Цзинь батшалығында үҙ-ара низағтар башлана, улар уның өс — Чжао, Вэй һәм Хань батшалыҡтарына тарҡалыуына килтерә һәм аристократик ырыуҙар араһындағы ҡаршылыҡтар йыйыла, һәм улар артабан Яугир Батшалыҡтарҙың ҡанлы һуғыштарына ҡушыла.

Батшалыҡтар һәм уларҙың баш ҡалалары

Чжоуҙың тарихы буйынса сығанаҡтар 148 батшалыҡты телгә ала, әммә һуңғылары ғүмеренең оҙонлоғо һәм тарихи әһәмиәте бер төрлө түгел, шулай уҡ Чуньцю осоро сиктәре менән һәр ваҡыт тап килмәй (ҡара: Category:周代诸侯国). Айырыуса (кәмеү буйынса) түбәндәгеләр сығыш яһай:

1. Чжоу (династия) (周)
2. Ци (батшалыҡ) (齊) — Линьци (ҡыт. ғәҙәти 臨淄, ябайл. 临淄)
3. Цзинь (батшалыҡ) (晉)
4. Чжэн (батшалыҡ) (鄭) — Синьчжэн (新鄭)
5. Цинь (батшалыҡ) (秦) — Сяньян (Сиань) (ҡыт. ғәҙәти 咸陽, ябайл. 咸阳)
6. Чу (батшалыҡ) (楚) — Ин (郢)
7. Чэнь (батшалыҡ) (陳) — Ваньцю (宛丘)
8. Хань (батшалыҡ) (韩)
9. Лу (батшалыҡ) (魯) — Цюйфу (曲阜)
10. Вэй (батшалыҡ, Чуньцю) (卫)
11. Янь (батшалыҡ) (燕)
12. Цай (батшалыҡ) (蔡) — Шанцай (上蔡)
13. Цао (батшалыҡ) (曹)
14. Сун (батшалыҡ) (宋) — Шанцю (商丘)
15. У (батшалыҡ, Чуньцю)|У]] (吳) — Сучжоу (Цзянсу) Гусу (ҡыт. ғәҙәти 姑蘇, ябайл. 姑苏)
16. Юэ (батшалыҡ) (越) — Куайцзи (ҡыт. ғәҙәти 會稽, ябайл. 会稽)
17. Хуа (батшалыҡ) (滑)
18. Сю (батшалыҡ) (許)
19. Си (батшалыҡ) (息) en:Xi (state)

Биш гегемон

биш гегемон биләмәләре

Традицион исемлек биш гегемондан ((ҡыт. ғәҙәти 春秋五霸, , пиньин: Chūnqiū wǔ bà, палл.: ба янындағы Чуньцю) тора:

1. Хуань-гун (Ци) (齐桓公)
2. Вэнь-гун (Цзинь) (晋文公)
3. Чжуан-ван (Чу) (楚莊王)
4. Му-гун (Цинь) (秦穆公)
5. Сян-гун (Сун (宋襄公)

Ҡайһы бер тарихсылар биш гегемондың икенсе исемлеген килтерә:

1. Хуань-гун (Ци) (齐桓公)
2. Вэнь-гун (Цзинь) (晋文公)
3. Чжуан-ван (Чу) (楚莊王)
4. Фучай-ван (У) (吴王夫差)
5. Гоуцзянь-ван (Юэ) (越王勾踐)

(Сығанаҡтарҙы һәм альтернатив варианттарҙы zh:春秋五霸) мәҡәләһендә ҡарағыҙ)

Чуньцю осоро мәҙәниәте

Чуньцю дәүере йылъяҙмаларҙа ентекле тасуирланған, ошо дәүерҙән байтаҡ әҙәбиәт һаҡланған, күренекле ғалимдарҙың, философтарҙың, фекер эйәләренең исемдәре билдәле.

Был осорҙа Конфуций һәм Лао-цзы йәшәгән, ҡытай фекеренең ике ҙур интеллектуаль ағымы уларҙың исемдәре менән ассоциациялана.

Әҙәбиәт

• Период Чуньцю
• Дополнительные сведения содержатся в статьях о государствах эпохи Чуньцю и в статьях об отдельных годах этого периода.

Комментарийҙар

Ҡытай тарихы Ҡытай тарихы
Тарихҡа тиклемге Ҡытай
Өс хаким һәм биш император
Ся династияһы
Шан династияһы
Чжоу	Көнбайыш Чжоу
	Көнсығыш Чжоу	Яҙҙар һәм Көҙҙәр
		Һуғышыусы батшалыҡтар
Цинь династияһы
Чу династияһы — болалы ваҡыт
Хань		Көнбайыш Хань
		Синь: Ван Ман
		Көнсығыш Хань
Өс батшалыҡ дәүере:		Вэй, Шу, У
Цзинь		Көнбайыш Цзинь
		Ун алты вәхши дәүләт	Көнсығыш Цзинь
Көньяҡ һәм төньяҡ династиялар
Суй династияһы
Тан династияһы
Ляо		Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере
		Сун	Төньяҡ Сун
Цзинь	Көнбайыш Ся		Көньяҡ Сун
Юань династияһы
Мин империяһы
Цин империяһы
Бэйян хөкүмәте
Ҡытай Халыҡ Республикаһы		Ҡытай Республикаһы