Ҙур сфинкс
| Ҙур сфинкс | |
| Нигеҙләү датаһы | Б. э. т. XXVI быуат[1] |
|---|---|
 | |
| Атамаһы | Great Sphinx of Giza[1] |
| Культура | культура Древнего Египта[d][1] |
| Дәүләт |
 Мысыр[2] |
| Административ-территориаль берәмек | Эль-Гиза[d][2] |
| Урын | Гиза некрополе һәм Мысыр[1] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 23 метр |
| Булдырыусы | билдәһеҙ[1] |
| Барлыҡҡа килгән, эшләнгән | эзбизташ |
| Һүрәтләнгән объект | Сфинкс[d], немес[d] һәм Хафра[d] |
| Эра | Боронғо Мысыр |
| Архитектура стиле | Архитектура Древнего Египта[d] |
| Оҙонлоҡ | 73,5 метр |
| Киңлек | 19 метр |
| Бейеклеге/буйы | 20,2 метр |
| Ҡалынлыҡ | 1939 сантиметр |
 | |
| Авторлыҡ хоҡуғы статусы | 🅮[d] |
 | |
 Ҙур сфинкс Викимилектә | |
| Һәйкәл | |
Большой сфинкс
| |
| |
| Ил | Египет |
| Координаталар | 29/58/31/N/31/8/16/E |
| Большой сфинкс Викимилектә
| |
Ҙур сфинкс — Гизала Нил йылғаһының көнбайыш ярында Ерҙә һаҡланып ҡалған боронғо монументаль скульптура. Ҡомда ятҡан арыҫлан формаһындағы монолит эзбиз ҡаяһынан уйылып эшләнгән.
Ҡомға һалынған арыҫлан, уның йөҙөнә, элек-электән килгән ышаныу буйынса, фирғәүен Хафреның портретына оҡшаған (беҙҙең эраға тиклем 2575—2465 йылдар тирәһе), эргәһендә уның пирамидаһы урынлашҡан.
Статуяның оҙонлоғо 73 метр, бейеклеге — 20 метр; алғы тәпейҙәре араһында ҙур булмаған изге урын булған. Төҙөлөштөң яҡынса датаһы — беҙҙең эраға тиклем 2559 йыл.
Тәғәйенләнеше һәм атамаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Статуя Нилға һәм иртән сығыусы Ҡояшҡа йөҙө менән ҡарап урынлашҡан. Боронғо көнсығыш цивилизациялары барыһы ла тиерлек арыҫланды ҡояш аллаһы символы кеүек күргән. Боронғо замандарҙан фирғәүенде дошмандарын юҡ иткән арыҫлан рәүешендә һүрәтләү ҡабул ителгән. Был мәғлүмәттәр буйынса, сфинксты уның тирәләй ерләнгән фирғәүендәрҙең мәңгелек тыныслығын һаҡлаусыһы тип ҡарарға мөмкин.
Тирә-яҡ ҡорамдар башта ҡояш аллаһы Раға бағышланған, һәм тик Яңы батшалыҡ осоронда ғына скульптураны Хоремахет менән тиңләштерәләр. Һөҙөмтәлә Аменхотеп II уға сфинкстан төньяҡ-көнсығыштағы айырым ҡорам төҙөп ҡуя.
«Сфинкс» һүҙе грекса һәм һүҙмә-һүҙ «быуыусы» тигәнде аңлата. Ул Сфинкстың ҡотолоуы тураһындағы билдәле мифҡа һылтанма булып тора. Мысырса «статуя, рәсеме, сфинкс» һүҙенәнме икәне әлегә билдәһеҙ ҡала.[3]
Сфинкстың ғәрәп атамаһы Әбү әл-Хауыл (ғәр. بلهيب. , һүҙмә-ҙүҙ, ːҡурҡыныстың атаһы) копт атамаһы менән фоносемантик тап килеүе булып тора. Уның иртә вариантында ғәр. بلهويه Әл-Макризи тип теркәлгән Белхиб (ғәр. أبو الهول.卷يب) Сфинкс Хорон илаһы исеме менән ассоциацияларнған.[4]
Төҙөү ваҡыты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Сфинкстың барлыҡҡа килеү шарттары һәм теүәл ваҡыты әлегә сер булып ҡала. Хәҙерге әҙәбиәттә антик авторҙарҙың уны төҙөүсе Хефрен (Хафра) тип ҡабул ителеүе ғибәҙәтхананы төҙөгәндә статуя эргәһендәге таш блоктар ҡулланылыуы менән генә раҫлана. Бынан тыш, сфинкстан алыҫ түгел археологтар ҡомда Хафраның диорит һүрәтен таба.
Сфинкс заказсыһына ҡағылышлы башҡа фекерҙәр ҙә бар. 1857 йылда Жизала Мариет асҡан һәм фарсы баҫып алғанға тиклем үк барлыҡҡа килгән инвентарь стелаһы, иҫкергән статуяны Хафреның атаһы Фирғәүен Хеопс (Хуфу) ҡаҙып алған һәм ҡомдан таҙартҡан, тип раҫлағандыр.
Күпселек ғалимдар, ғәҙәттә, был дәлилдәрҙе ышанысһыҙ тип таный; стелала иҫке мәктәп тикшеренеүселәре биргән мәғлүмәттең ышаныслы булыуы өсөн Гастон Масперо ғына сығыш яһай.
Хәҙерге замандың күренекле эгиптологы Райнер Стадельман, үҙенең художество һыҙаттары буйынса статуяны Хуфу төҙөлөш эшмәкәрлегенә бәйләргә кәрәк, тигән фекерҙә. 2004 йылда француз ғалимы Васил Добрев статуяла Хуфу һүрәтләнгән тип фаразлай һәм уны улы Джидефре эшләп ҡуйған.[5]
Статуяның заказсыһы тураһындағы мәсьәлә тағы ла ҡатмарлыраҡ, сөнки статуяның йөҙө негроид һыҙаттарға эйә, был Хафраның һәм уның туғандарының башҡа һаҡланып ҡалған һүрәттәренән айырыла.
Компьютер ярҙамында Сфинкстың йөҙөн Хафраның ҡултамғаһы ҡуйылған һындары менән сағыштырып торған судмедэксперттар, улар бер үк кешене һүрәтләй алмай, тигән һығымтаға килә.[6]
1950-се йылдарҙан башлап популяр әҙәбиәттә Сфинксты Боронғо батшалыҡ осоро менән даталау шик аҫтына ҡуйыла башлай. Сфинкстың аҫҡы өлөшө таштың һыуҙа оҙаҡ ваҡыт булыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән эрозияның классик миҫалы булып тора, тип раҫлана.
Һуңғы тапҡыр тейешле яуым-төшөм кимәле Мысырҙа беҙҙең эраға тиклем IV һәм III мең йыллыҡтар сигендә күҙәтелә. Был теория яҡлылар фекеренсә, статуяның Династияға тиклемге осорҙа йәки унан да алдараҡ төҙөлөүен күрһәтә.
Фәнни әҙәбиәттә скульптура эрозияһының үҙенсәлектәре икенсел ярыҡтар барлыҡҡа килеү, әсе ямғырҙар тәьҫире, эзбизташ сифатының түбән булыуы менән аңлатыла.[7]
Башының сағыштырмаса ҙур булмаған үлсәмдәре бостон геологы Роберта Шоха[en] Шохты[en] статуяның башта арыҫлан мороно булған тип фаразларға мәжбүр итә. Шунан фирғәүендәрҙең береһе үҙенең образы һәм оҡшашлығы буйынса серле йылмайып торған кеше йөҙөн ҡырып ҡуйырға ҡуша. Был гипотеза фәнни мөхиттә танылмай, йәнәһе, шулай уҡ Грэм Хэнкоктың Орион йондоҙҙарындағы 11 мең пирамидаларҙың корреляцияһы тураһында фаразы ла бар.
Тасуирлама
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Рим тарихсыһы Плиний Ҙур сфинксты ҡот осҡос йәнлек тип тасуирлай. "Мең дә бер кисә" әкиәттәрендә һәм башҡа текстарҙа ла ғәрәптәр уны «ҡурҡыныстың атаһы» тип атайҙар.
Яңы дәүерҙә скульптураны беренсе тапҡыр итальян архитекторы Себастьяно Серлио һүрәтләй, ул 1546 йылда Антверпенда үҙенең боронғо архитектура ҡомартҡылары тураһында хеҙмәтен баҫтырып сығара.
Хәҙерге торошо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Сфинкс "үҙ ғүмерендә" яурыны тиклем ҡомда ерләнгән була. Уны ҡаҙып сығарыуҙы боронғо Тутмос IV һәм Рамзес II башҡара. Беренсеһе ҡомдан алғы тәпәйҙәрен генә ҡаҙып сығара ала, тәпейҙәре алдына түбәндәге йөкмәткеле гранит стела ҡуйырға ҡуша:
|
Батшаның улы Тутмос, ул килгәс, көндөҙгө сәғәттәрҙә ошо ҡөҙрәтле илаһтың күләгәһендә ултыра. Ра өҫкә сыҡҡас, төшөндө еңеп сыға һәм был бөйөк Алланың уға телмәр менән мөрәжәғәт итеүен күрә, атаһы улына: "Ҡара, ентекләп ҡарағыҙ, эй улым Тутмос, мин һинең атайың Хоремахет Хепри-Ра-Атум, һәм мин һиңә бөтә тере йәндәр өҫтөнән минең ерем һәм ҡөҙрәтем өҫтөнән хакимлыҡ бирәм... Нескә аяҡ-ҡулдарымды һаҡлау маҡсатында ысын ҡиәфәтемде ҡарағыҙ. Мин үҙем ятҡан сүл ҡомо менән ҡапланған инем. Мине ҡотҡарығыҙ һәм күңелемдә булғандың барыһын да эшлә». | 
|
Шулай уҡ Сфинкс боронғо гректар һәм римлеләр тарафынан өҫтәмә блоктары ярҙамында нығытылған, атап әйткәндә, тәпәйҙәре һәм уйым стеналарына блоктар ҡуйылған.[8]
1817 йылда итальяндар Сфинкстың бөтә күкрәген ҡомдан таҙарта, ә 1925 йылда ул тулыһынса мең йыллыҡ ҡомл о туҙандан азат ителә.
2014 йылда сфинкс дүрт ай реставрациялана, шунан һуң туристар өсөн асыла.[9]
Юғалтыуҙар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Статуяның 1,5 метр киңлектәге танауы юҡ. Уның булмауын таштың тәбиғи емерелеүе (елдең һәм дымдың күп быуатлыҡ тәьҫире) һәм кешенең йоғонтоһо менән аңлатырға мөмкин.
Был статуяның деталдәре пирамидаларҙа төрөктәр менән Наполеон алышы ваҡытында пушка менән атылған тигән легенда бар (1798); башҡа легендаларҙа наполеон урынында инглиздәр йәки мамелуктар тип һөйләнә. Был фекерҙең ялған булыуын 1737 йылда уҡ танауһыҙ сфинксты күргән дат сәйәхәтсеһе Норден һүрәттәре күрһәтә.
Урта быуат Ҡаһирә тарихсыһы әл-Макризи яҙғанса, 1378 йылда суфый фанаты, уңыш алыу өмөтө менән сфинксҡа бүләктәр алып килгән феллаларға асыуланған һәм «кумирҙың» танауын һуғып төшөргән, бының өсөн ул туҡмалған. Әл-Макриси хикәйәһенән урындағы халыҡ өсөн Сфинкс Нил хакимы булған тигән һығымта яһарға була.
Сфинкс беҙҙең көндәргә тиклем танауһыҙ ғына түгел, ә һаҡалын да юғалтҡан. Уның фрагменттарын Британия һәм Ҡаһирә музейҙарында күрергә мөмкин.
Сфинкстың һаҡал барлыҡҡа килеү ваҡыты бәхәстәр тыуҙыра. Ҡайһы бер авторҙар монтажлауҙы Яңы батшалыҡта тип иҫәпләй.[10][11] Башҡалар фекеренсә, һаҡал баш менән бергә эшләнгән, сөнки һаҡалды монтажлауҙы ул ваҡыттағы төҙөүселәр башҡара алмаған.[12]
Сәнғәт әҫәрҙәрендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- «Фирғәүендәр менән ерләнгән» (1924) — Говард Ловкрафттың ҡыҫҡа хикәйәһе, сфинкс башта пирамидалар аҫтында әле лә тәрәндә йәшәгән ҡот осҡос ҡондоҙҙо һүрәтләгән тигән фаразға нигеҙләнгән. Фирғәүен Хафре заманында ҡондоҙҙоң һыҙаттары сфинкстың йөҙөнән йығылып төшөрөлә һәм фирғәүендең йөҙ һыҙаттары менән алмаштырыла.
- Бонапарт сфинкс янында.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Хефрен
- Гиза некрополе
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 https://beckchris.wordpress.com/visual-arts/art-history-101-part-ia-prehistoric-era-399-ce/ (ингл.) — 2013.
- ↑ 2,0 2,1 archINFORM (нем.) — 1994.
- ↑ šzp - Wiktionary (ингл.). en.wiktionary.org. Дата обращения: 13 сентябрь 2021. Архивировано 24 ғинуар 2021 года.
- ↑ Carsten Peust. Die Toponyme vorarabischen Ursprungs im modernen Ägypten. — Göttingen, 2010. — С. 46.
- ↑ Загадка сфинкса разгадана французом-египтологом — Наука и техника — Правда. Ру. Дата обращения: 31 август 2009. Архивировано 1 декабрь 2006 года. 2006 йыл 1 декабрь архивланған.
- ↑ Serpent in the sky: the high wisdom … — Google Books. Дата обращения: 2 октябрь 2017. Архивировано 21 май 2016 года.
- ↑ Harrell, James A. (Summer 1994). "The Sphinx Controversy: Another Look at the Geological Evidence, " KMT: A Modern Journal of Ancient Egypt Архивная копия на Wayback Machine, 5:2 (Summer 1994), 70-74.
- ↑ д/ф «Загадки сфинкса»
- ↑ Большой Сфинкс после долгих косметических процедур во всей красе предстал перед туристами 2014 йыл 11 ноябрь архивланған. // Первый Канал, 7 ноября 2014
- ↑ Egyptology at the Dawn of the Twenty … — Zahi A. Hawass, Lyla Pinch Brock — Google Books. Дата обращения: 2 октябрь 2017. Архивировано 1 июль 2014 года.
- ↑ The return of cultural treasures — Jeanette Greenfield — Google Books. Дата обращения: 2 октябрь 2017. Архивировано 1 июль 2014 года.
- ↑ Ancient Egypt — David P. Silverman — Google Books. Дата обращения: 2 октябрь 2017. Архивировано 18 декабрь 2014 года.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Орехов Р. А. К пространственной ориентации Великого сфинкса,или Куда смотрит «Отец ужаса» // И земля в ликовании... : сборник статей в честь Г. А. Беловой / отв. ред. С. В. Иванов, Е. Г. Толмачёва. — М.: ЦЕИ РАН, 2015. — С. 265—282. — ISBN 978-5-904488-06-2.
- Сон Тутмоса IV // Панов М. В. Письма мертвым. Избранные тексты 18–20-й династий. Рецензии. — Новосибирск: М. В. Панов, 2016. — С. 77—82. — (Египетские тексты, Т. V). — ISBN 978-5-9902788-5-1. — [перевод стелы Тутмоса IV о реставрации Большого Сфинкса].
- Глава 9. Сфинкс // Хавасс З. Магия пирамид : приключения археолога = Magic of the pyramids: My adventures in archeology / Центр палеоэтнологических исследований ; науч. ред., предисл., комм.: А. А. Крол, Р. А. Орехов, Е. Г. Толмачева. — М.: ЦПИ, 2021. — С. 102—121. — ISBN 978-5-6045216-0-1.
- Drioton, Étienne. Le Sphinx et les Pyramides de Giza. — Cairo: Institut Français d'Archéolgie Orientale, 1939. — 10 p.
- Gnaedinger, John P. Proposed Hypothesis, Testing and Documentation, and Actions to be Taken for the Conservation of the Sphinx // The World of Ancient Egypt. Essays in Honor of Ahmed Abd el-Qader el-Sawi / eds. Khaled Daoud, Sawsan Abd el-Fatah. — Cairo: Supreme Council of Antiquities, 2006. — P. 113—120. — (Supplément aux Annales du Service des Antiquités de l'Égypte, no. 35).
- Hassan, Selim. Excavations at Gîza 8: 1936-1937. The Great Sphinx and its Secrets. Historical Studies in the Light of the Recent Excavations. — Cairo: Government Press, 1953. — 323 p.
- Hassan, Selim. The Sphinx. — Cairo: Government Press, 1949. — 252 p.
- Hawass, Zahi The Great Sphinx at Giza: Date and Function // Sesto Congresso Internazionale di Egittologia : Atti / eds. Gian Maria Zaccone, Tomaso Ricardi di Netro. — Turin, 1993. — Vol. II. — P. 177—195.
- Hawass Z., Lehner M. The Passage under the Sphinx // Hommages à Jean Leclant / eds. Catherine Berger, Gisèle Clerc, Nicolas Grimal. — Cairo: Institut Français d'Archéolgie Orientale, 1994. — Vol. 1: Études Pharaoniques. — P. 201—216. — (Bibliothèque d'Étude 106/1).
- Hawass, Zahi. The Secrets of the Sphinx : Restoration Past and Present. — Cairo: American University in Cairo Press, 1998. — 42 p.
- Heick-Hansen, Bent The Sphinx temple // Sesto Congresso Internazionale di Egittologia : Atti / eds. Gian Maria Zaccone, Tomaso Ricardi di Netro. — Turin, 1993. — Vol. I. — P. 243—247.
- Helal, Hany Engineering Stability and Conservation of the Sphinx: Diagnosis and Treatment // The World of Ancient Egypt. Essays in Honor of Ahmed Abd el-Qader el-Sawi / eds. Khaled Daoud, Sawsan Abd el-Fatah. — Cairo: Supreme Council of Antiquities, 2006. — P. 147—158. — (Supplément aux Annales du Service des Antiquités de l'Égypte, no. 35).
- Lehner, Mark. Archaeology of an Image: The Great Sphinx of Giza : Ph.D. Dissertation. — Yale University, 1991. — Vol. 1—2. — 420 + 89 p.
- Lehner, Mark Documentation of the Sphinx // The First International Symposium on the Great Sphinx : Book of Proceedings / ed. Feisal A. Esmael. — Cairo: American University in Cairo Press, 1992. — P. 55—107.
- Lehner, Mark Reconstructing the Sphinx // Cambridge Archaeological Journal. — Vol. 2. — № 1 (April 1992). — P. 3—26.
- Lehner, Mark The Sphinx // Treasures of the Pyramids / ed. Zahi Hawass. — Italy: White Star, 2003. — P. 172—189.
- Nakhla, Shawky, H. Hubacek, M. Abd el-Kader and F. el-Gazzar Modern Consolidants: An Approach to the Consolidation of the Mother Rock of the Sphinx // The World of Ancient Egypt. Essays in Honor of Ahmed Abd el-Qader el-Sawi / eds. Khaled Daoud, Sawsan Abd el-Fatah. — Cairo: Supreme Council of Antiquities, 2006. — P. 201—206. — (Supplément aux Annales du Service des Antiquités de l'Égypte, no. 35).
- Nakhla, Shawky and M. Abd el-Kader Mortars and Stones for the Restoration of Masonry Works in the Sphinx // The World of Ancient Egypt. Essays in Honor of Ahmed Abd el-Qader el-Sawi / eds. Khaled Daoud, Sawsan Abd el-Fatah. — Cairo: Supreme Council of Antiquities, 2006. — P. 207—215. — (Supplément aux Annales du Service des Antiquités de l'Égypte, no. 35).
- Piankoff, Alexandre Two Reliefs in the Louvre Representing the Gizah Sphinx // Journal of Egyptian Archaeology. — 1932. — Vol. 18. — P. 155—158.
- Preusser, Frank, Shin Maekawa, Eric Doehne and Charles Selwitz The GCI/EAO Environmental Monitoring Program at the Great Sphinx of Giza // The World of Ancient Egypt. Essays in Honor of Ahmed Abd el-Qader el-Sawi / eds. Khaled Daoud, Sawsan Abd el-Fatah. — Cairo: Supreme Council of Antiquities, 2006. — P. 217—224. — (Supplément aux Annales du Service des Antiquités de l'Égypte, no. 35).
- Schott, Siegfried. Ägyptische Quellen zum Plan des Sphinxtempels. — Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1970. — 79 S. — (Beiträge zur Ägyptischen Bauforschung und Altertumskunde. 10).
- Zivie-Coche, Christiane M. Sphinx: History of a Monument / trans. by David Lorton. — Ithaca & London: Cornell University Press, 2002. — 122 p. — ISBN 0-8014-3962-0.
- Katheryn A. Bard. Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. — Routledge, 1999. — ISBN 0415185890.
- Ian Shaw. The Oxford History of Ancient Egypt. — Oxford University Press, 2003. — ISBN 0192804588.
- Peter Lacovara. The Pyramids, the Sphinx: Tombs and Temples of Giza. — Bunker Hill Publishing, 2004. — ISBN 1593730225.
- Gerard C. A. Fonte. Building the Great Pyramid in a Year. — Algora Publishing, 2007. — ISBN 0875865224.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- да/ф «Серле Сфинкс» (ингл. The mystery of the Sphinx) — реж. Билл Коут, 1993
- да/ф «боронғо серләре. Сфинкс» (ингл. Ancient Secrets. The Sphinx) — National Geographic, 2010
- д/ф «Сфинкс» 2014 йыл 3 февраль архивланған. (ингл. The Sphinx) циклы Хазина сиселгән / Decoded Treasures (реж. Тобиас Тракман, 2013)
- YouTube сайтында Презентация гипотезы египтологтар Роберта Темпла[fr] Оливия һәм Адвокатлыҡ, тип баштан уҡ Бөйөк һүрәт Сфинкс Анубиса сүл бүреһе рәүешендә ята. Һуңыраҡ, фирғәүен янына II аменемхета, сүл бүре башы булған кеше башы рәүешендә бирелә. (инг.)