Ҡаръяуҙы улусы
| Ҡаръяуҙы улусы | |
| Дәүләт |
 Рәсәй империяһы.svg){kind=small} Совет Рәсәйе.svg){kind=small} СССР |
|---|---|
| Административ үҙәк | Түбәнге Ҡаръяуҙы[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Бәләбәй өйәҙе һәм Бәләбәй кантоны |
| Халыҡ һаны |
11 997 кеше (1890)[2], 27 511 кеше (1920)[3] |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | 20 август 1930 |
Ҡаръяуҙы улусы, олоҫо (рус. Карьявдинская волость) — Рәсәй империяһы Өфө губернаһы Бәләбәй өйәҙе составындағы административ-территориаль берәмек. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙаҠараяуҙы улусы тип аталған[4]
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Олоҫ(рус. Волость) — революцияға тиклем Рәсәй империяһында өйәҙ эсендәге иң бәләкәй административ-территориаль берәмек булған, был бүленеш 1929-30 йылдарға тиклем һаҡланып килгән[5].
Ҡаръяуҙы улусының үҙәге Түбәнге Ҡаръяуҙы ауылында урынлашҡан булған. Ул бөгөн дә бар — Башҡортостандың Саҡмағош районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 141 кеше булған[6].
Ҡаръяуҙы улусы ла 1923—1924 йылдарҙағы совет административ реформаһына тиклем ғәмәлдә булған[7]. Улус биләмәһендә Гусев ширҡәттәре эшләп килгән.
1898 йылғы отчет мәғлүмәттәре буйынса[8] улусҡа Крәҫтиән Банкыһы ярҙамында айырым хужаларҙан һатып алынған ерҙә урынлашҡан түбәндәге торлаҡ пункттар кергән (хужалыҡ/йән башы):
- Афанасьев ҡасабаһы — 13/73
- Папанов ҡасабаһы — 41/281
- Николаев 1-се ҡасабаһы — 48/302
- Николаев 2-се ҡасабаһы — 34/222
- Соколов ҡасабаһы — 14/117
- Васильев ҡасабаһы — 38/246
- Иҫке Гусев ҡасабаһы — 92/602
1920 йылда улус буйынса 46 тораҡ пункт иҫәпләнгән[9]:
Гусев ҡасабаһыһында сиркәү һәм сиркәү-приход мәктәбе булған[8]. Иҫке Гусев хәҙерге ваҡытта Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. 1898 йылда унда 602 кеше йәшәгән булһа, 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 306 кеше булған[6].
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1920 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса улуста халыҡ һаны 27511 кеше тәшкил иткән[9].
Милли составы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Милләте | Халыҡ, кеше | % дөйөм |
|---|---|---|
| Татарҙар | 18 220 | 66,23 |
| Типтәрҙәр | 3420 | 12,43 |
| Урыҫтар | 2923 | 10,62 |
| Башҡорттар | 1836 | 6,67 |
| Мариҙар | 647 | 2,35 |
| Украиндар | 336 | 1,22 |
| Белорустар | 115 | 0,42 |
| Литвалар | 10 | 0,04 |
| Керәшендәр | 4 | 0,01 |
| Барыһы | 27 511 | 100,00 |
Этимологияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ғәҙәттә Ҡаръяуҙы ойконимын башҡорт телендәге ҡар һәм яуҙы тигән һүҙҙәрҙән килеп сыҡҡан тип фараз итеүсәндәр. Мәгәр топоним Ҡаръяуҙы антропонимынан килеп сыҡҡан тип мәғлүмәт бирә «Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге»[10]. Ысынлап та, Тышҡы Йылан ырыуы Балаҡ ауылы шәжәрәһендә 1812 йылда 11-се башҡорт полкы составында яуҙа йөрөп ҡайтҡан зауряд-есаул Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин телгә алына[11] Башҡортостанда Ҡаръяуҙы ойконимы менән яһалған бер нисә ауыл бар: Үрге Ҡаръяуҙы, Яңы Ҡаръяуҙы (Шаран районы), Яңы Ҡаръяуҙы (Саҡмағош районы).
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ https://web.archive.org/web/20170817123006/http://www.prlib.ru/item/404525
- ↑ http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11487-45-ufimskaya-guberniya-1890-statistika-rossiyskoy-imperii-16-vyp-20#page/1/mode/grid/zoom/1
- ↑ http://mrodnov.ru/fr/0/public/Beleb.pdf
- ↑ Волости и гмины 1890 г. - СПб., 1890. - 73 т. - (Статистика Российской империи). 45. Уфимская губерния. - 1890. - [2, 11, [1] с., 1 л. к. - (Статистика Российской империи; 16. вып. 20).]. — СПб., 1890.
- ↑ Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)
- ↑ 6,0 6,1 Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- ↑ Соловьева В. А Административно-территориальная реформа 1923 г. на Урале: опыт экономического районирования // Документ. Архив. История. Современность : Сборник научных трудов. — Екатеринбург, 2005. — В. 5. — С. 22—51.
- ↑ 8,0 8,1 Абрютин, Владимир Анемподистович. Переселенцы и переселенческое дело в Белебеевском уезде, Уфимской губернии : Отчет по командировке члена Уфимского губернского присутствия В. А. Абрютина, составленный по поручению г. Уфимского губернатора Н. М. Богдановича. — Уфа: Тип. Губ. правл., 1898. — 88 с.
- ↑ 9,0 9,1 Михаил Игоревич Роднов. Крестьянство Белебеевского уезда по переписи 1920 года: этнический состав. — Москва: Институт этнологии и антропологии им. Н.Н.Миклухо-Маклая РАН, 2009. — 121 с. — ISBN 5-201-00810-0.
- ↑ Словарь топонимов Республики Башкортостан. — Уфа: Китап, 2002. — 256 с.- ISBN 5-295-03192-6
- ↑ Балак 2021 йыл 24 июнь архивланған.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Словарь топонимов Республики Башкортостан. — Уфа: Китап, 2002. — 256 с.- ISBN 5-295-03192-6.