Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары

Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары
	Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары
Дәүләт	Ҡаҙағстан

Ҡаҙағстанда бик күп төрлө ер аҫты байлыҡтары бар. Был Ер ҡабығының геологик төҙөлөшөнә һәм үҙенсәлегенә бәйле. Тау тоҡомдарының барлыҡҡа килеүе, магматик тау тоҡомдары инеүе һәм метаморфизм (үҙгәртелгән), йәғни төрлө эндоген процестар, шулай уҡ тау тоҡомдарының төҙөлөшө, минераль-химик составының үҙгәреүе төрлө файҙалы ҡаҙылмалар барлыҡҡа килтерә.Мәғдән ғәҙәттә таулы райондарҙа (ҡаты һәм ҡаты участкаларҙа) һәм ултырма тоҡомдарҙан айырылып торған платформаларҙа осрай.

Файҙалы ҡаҙылмаларға файҙалы ҡаҙылмалар һәм тау тоҡомдары инә, уларҙы халыҡ хужалығында заманса технологиялар үҫеше кимәлендә, тәбиғи формала йәки эшкәрткәндән һуң ҡулланырға була.

Ултырма рәүешендәге файҙалы ҡаҙылмалар (нефть, газ, күмер, уран һ. б.) ултырма ҡабырсаҡлы платформаларҙа (яҫылыҡтарҙа) осратырға мөмкин.

1919—1923 йылдарҙа Ҡарағанды күмер ятҡылығының сәнәғәт потенциалы асыҡлана. Шул ваҡыттан алып Ҡаҙағстанда геологик яҡтан файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтары асыла һәм системалы тикшеренеүҙәр үткәрелә.

Ҡаҙағстанда файҙалы ҡаҙылмалар сеймалының бөтә мөһим төрҙәре бар тиерлек. Бында Менделеев таблицаһының 105 элементы бар, шуларҙың 70-е өйрәнелгән һәм 60-тан ашыуы сығарыла башлаған. Яҡынса 6000 файҙалы ҡаҙылмалар ятҡылығы табылған. Энергетика һәм файҙалы ҡаҙылмалар министрлығы (2007) эксперттары фекеренсә, республика уран, хром һәм марганец запастары, цинк, молибден, ҡурғаш (свинец), баҡыр, алтын, нефть, тимер һәм аҡ ҡурғаш запастары буйынса донъяла икенсе урынды биләй^[1].

Ҡаҙағстан — Евразия континентында хром запастары булған иң бай ил, БДБ-ла марганец ятҡылыҡтары буйынсала иң бай илдәрҙән һанала. Ҡаҙағстан донъяла 5-се, БДБ-ла Рәсәй һәм Үзбәкстандан ҡала 3-сө урынды биләй. БДБ-ла баҡыр һәм ҡурғаштың яртыһынан күберәге һәм цинктың 70 проценттан ашыуы Ҡаҙағстанда тупланған.

Файҙалы ҡаҙылмалар өс төркөмгә бүленә: янар, минераль һәм минераль булмаған.

Янар файҙалы ҡаҙылмаларына нефть һәм газ, күмер, уран һ. б. инә.

Ҡайһы бер белгестәр Ҡаҙағстанда геология тарихы бик бай, тик уның киләсәге нисек булырын төҫмәрләүе ауыр тигән фекерҙә^[2].

Нефть һәм газ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нефть һәм газдың ҙур запастары Атырау, Мангистау, Ҡыҙылурҙа, Аҡтүбә һәм Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәләрендә тупланған. Ҡаҙағстанда беренсе тапҡыр нефть 1899 йылда табыла- Ҡарашуңғылдағы Эмба ятҡылығында нефть скважинаһы быраулана. 1911 йылда Доссор, 1915 йылда Маҡат ятҡылыҡтары сафҡа индерелә. Был ятҡылыҡтарға 1960-сы йылдарҙа Мангистау ярымутрауындағы Үҙән һәм Жетыбай өҫтәлә. Һуңыраҡ Ҡаражамбас һәм Каламкас, Тенгиз (Атырау өлкәһе), Кенкияк һәм Жанажол (Аҡтүбә өлкәһе), Ҡарасағанаҡ (Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе) һәм Ҡумҡол (Ҡыҙыллорда өлкәһе) табыла. Хәҙерге ваҡытта Ҡаҙағстанда 14 бассейн һәм 207 ятҡылыҡ бар, унда нефть һәм газ тупланған. 1999 йылда Ҡаҙағстан беренсе тапҡыр нефть сығара башлауҙың 100 йыллығын билдәләй. Бөгөнгө көндә сит илдәргә йылына яҡынса 50,2 миллион нефть сығарыласаҡ (2005).

2000 йылда Каспий шельфында Атырауҙан төньяҡ-көнсығышҡа табан 45 км алыҫлыҡта Ҡашаған диңгеҙ нефть ятҡылығы табыла. Ул һуңғы 30 йылда табылған донъялағы иң ҙур ятҡылыҡ булып тора. Геологик запастар 4,8 млрд тонна тип баһалана. Дөйөм алғанда, Ҡаҙағстандың нефть запастары 20-25 миллиард тонна тәшкил итә. Ҡаҙағстанда газдың дөйөм күләме — 6 триллион м3. Донъяла ул 12-се урынды биләй. Ҡарасағанаҡҡа уларҙың 70 проценты тура килә.

Күмер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙағстанда ҙур күмер запасы бар. 10 күмер һәм һоро күмер ятҡылығы, барлығы 300 ятҡылыҡ бар. Ҡаҙағстандың дөйөм күмер запасы 164 миллиард тоннаға етә. 1990-сы йылдарға республика йылына 90 миллион тонна күмер сығара. Ғалимдар фекеренсә, йылына 140 миллион тонна күмер сығарыла, ә илдең күмер запасы 250 йылға етәсәк. Күмер ятҡылыҡтарының күп өлөшө Ҡараганда, Павлодар һәм Ҡостанай райондарында урынлашҡан.

Хәҙерге ваҡытта Ҡарағанды ятҡылығы майҙаны 3600 км2 тәшкил итә. Был Ҡаҙағстандың төп күмер базаһы. Ҡарағанды күмере— юғары сифатлы коксланыусы күмер. Күмерҙең 80 ҡатламы асыҡланған, уларҙың дөйөм ҡалынлығы — 120 м.

Әһәмиәте буйынса икенсе урынды Экибастуз күмер бассейны биләй. Был район Саръярка һәм Иртыш тигеҙлектәре араһында урынлашҡан. Павлодар өлкәһе — илдең иң арзан күмере, майҙаны 160 км2, тау күмеренең ҡалынлығы — 150 м. Донъялағы иң ҙур ятҡылыҡ «Алға» йылына 36 миллион тонна күмер сығара. Һуңғы йылдарҙа Майкуба (Павлодар өлкәһе) һәм Торғай (Убаган), шулай уҡ «Алға», «Төньяҡ» һәм «Көнсығыш» күмер бассейны ятҡылыҡтарын үҙләштереү, реконструкциялау һәм ҡайтанан тәьмин итеү эштәре алып барыла.

Уран[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалар базаһы донъяла урандың 25 процентын тәшкил итә. Экзоген ятҡылыҡтары йышыраҡ осрай. Илдә 100-гә яҡын уран ятҡылыҡтары өйрәнелгән. Уларҙың яртыһы Төньяҡ Ҡаҙағстанда. Иң ҙур органоген ятҡылыҡтары Мангистау ярымутрауында осрай. Ҡаҙағстан запастары буйынса донъяла икенсе урынды биләй (470 мең тонна). Ҡаҙағстан БДБ территорияһында иң ҡеүәтле уран минераль базаһына эйә. ^[3]