Үҙҙән (феодаль ҡатлам)
| Үҙҙән |
Үҙҙән («ирекле / азат кеше»; нуғ. оьзден, ҡарас.-балҡ. ёзден, ҡум. оьзден; рус. Уздень) — Кавказдағы феодаль ҡатлам.
Һүҙ ике өлөштән тора: ёз (оьз) — үҙ, ден — ҙән); йәғни «үҙенән», «үҙе ҡарар ҡабул итеүсе», «ирекле», «үҙаллы», «дәрәжәле».
Ҡарасайҙа Һәм Балҡарҙа ҡулланыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Үҙҙән тип балҡарҙар һәм ҡарасайҙарҙа аҡһөйәк аристократик ҡатламдан ҡала икенсе урындағы ҡатлам аталған.
Әлеге ваҡытта, Узденовтар — ҡарасайҙар һәм балҡарҙар араһында киң таралған фамилияларҙың береһе.
Дағстанда ҡулланыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Дағстанда үҙҙәндәр — ирекле кешеләрҙең, үҙ аллы ауыл общиналары менән йәшәгән йәки подданныйлыҡ хоҡуғында төрлө хужалар ҡарамағында булған кешеләрҙең киң ҡатламы булған. Үҙҙәндәр үҙҙәренең бойондороҡһоҙлоғо менән ғорурлана һәм хандарҙан ғына ҡалыша"[1][2][3].
Ҡабарҙыла ҡулланыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ҡабарҙыла «үҙҙән» һүҙе аҫтында боронғо адығ ырыу аҡһаҡалдарынан барлыҡҡа килгән юғары ҡатлам күҙаллана. Бындайҙар Ҡабарҙыла барлығы өс фамилия — Тәмбиевтар, Куденетовтар һәм Анзоровтар, рус телле документтарҙа улар беренсе дәрәжә үҙҙәндәр тип атала[4]. Статусы буйынса түбәнерәк торған дворяндарҙы рус документтарында икенсе йәки өсөнсө дәрәжә үҙҙәндәр тип билдәләгәндәр.
Осетияла ҡулланыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Осетияла үҙҙәндәр һүҙе аҫтында поместье һәм крәҫтиәндәр тотоп хеҙмәт иткән өсөн бирелгән юғары ҡатлам вәкилдәрен һанағандар. Ҡайһы берҙә хатта кенәздәргә тиңләштерелгәндәр.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ «Дагестанские предания и суеверия». Вып. 4. Тифлис. 1884 г. Кумыкский мир. Сословия и брак у кумыков
- ↑ Магомедов Ильяс Алибекович Феодальное сословие Кайтага в XVIII начале XIX века // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. — 2009-01-01. — В. 119. — ISSN 1992-6464. Архивировано из первоисточника 21 апрель 2017.
- ↑ Магомедова Роза Мусаевна, Амирова Зайнаб Маллаевна, Гамзатова Патимат Ахмедовна Социальная структура и социальные отношения народов Западного Дагестана в XVIII - первой половине xix В. // Известия Дагестанского государственного педагогического университета. Общественные и гуманитарные науки. — 2013-01-01. — В. 3 (24). — ISSN 1995-0667. Архивировано из первоисточника 21 апрель 2017.
- ↑ Уздень // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Уздени // Ужи — Фидель. — М. : Советская энциклопедия, 1956. — С. 44. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.]; vol. 1949—1958, вып. 44).
- Идрисов Ю., Джамбулатов Р. Структура и правовой статус кумыкского узденства(недоступная ссылка)
- Новый полный словарь иностранных слов, вошедших в русский язык. Составил Е. Ефремов. Под ред. проф. И. А. Бодуэн-де-Куртенэ, М. 1912, с. 502.
- Павленков Ф. Ф. Энциклопедический словарь. Изд. 3-е. СПб. Типография Ю. Н. Эрлих. 1909, с. 2510.
- Башарин П. В. Осетинское wæzdan или к вопросу о происхождении узденей // Древность: историческое знание и специфика источника. : сборник. — 2009. — № IV.