Эстәлеккә күсергә

Семипалатинск һынау полигоны

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Семипалатинс полигоын
2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны
2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны — Курчатов ҡалаһы. 1991 год
2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны — Курчатов ҡалаһы. 1991 год
Полигон урынлашыуы
Полигон урынлашыуы
Урынлашыуы

Семипалатинск, СССР

Төрө

Ядро ҡоралын һынау хәрби полигоны

Координаталары

50°07′ с. ш. 78°43′ в. д.HGЯO

Файҙаланыу осоро

1949—1991

Идаралыҡ аҫтында

СССР оборона министрлығы

Ваҡиғалар
 Семипалатинс полигоын Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Семипалатинск һынау полигоны СССР-ҙағы ядро полигондарының тәүгеһе һәм иң ҙурҙары иҫәбендә була, СИЯП булараҡ билдәле Семипалатинск ядро һынау полигоны[1]. Рәсми исеме: 2-се Дәүләт үҙәк ғилми-тикшеренеү һынау полигоны (2 ГЦНИИИП). Һынауҙарҙа ҡатнашҡандар уға Полигон «двойка» тигән рәсми булмаған исем бирә.

1991 йылдың 29 авгусында Нурсолтан Назарбаев указы менән Семипалатинск ядро полигоны ябыла.

1996—2012 йылдарҙа полигонда Ҡаҙағстан, Рәсәй һәм АҠШ-тың берлектәге йәшерен операцияһы үтә. Ул МАГАТЭ-ға хәбәр итмәйенсә үткәрелә: полигонда һынауҙарҙан һуң ҡалған 200 килограмм самаһы плутоний йыйыла һәм ергә күмелә. Был эштәр Нанн-Лугар программаһы буйынса финанслана (бергәләп хәүефте кәметеү программаһы)[2][3][4][5].

Географик мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Полигон Ҡаҙағстандың Семипалатинск (хәҙерге Абай), Павлодар һәм Ҡарағанды өлкәләре сигендә, Семипалатинскийҙан төньяҡ-көнбайышҡа табан 130 километр алыҫлыҡта (хәҙерге Семей), Иртыш йылғаның һул ярында урынлашҡан.

Семипалатинск ядро полигоны схемаһы

Полигон 18 500 км²[1] биләй. Уның территорияһында элекке ябыҡ Курчатов ҡалаһына нигеҙ һалына, уның исеме совет физигы Игорь Курчатов хөрмәтенә бирелгән (элекке исемдәре Мәскәү-400, Берег, Семипалатинск-21, Һуңғы станция). Географик карталарҙа был урын, ҡағиҙә булараҡ Конечная (станция исеме буйынса) йәки Молдары (Курчатов ҡалаһы составына ингән ауыл) тип билдәләнә.

Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең 1996 йылдың 07 февралендәге 172-се ҡарары менән элекке Семипалатинск ядро һынау полигоны ерҙәре Запас ерҙәр составына күсерелә: Ҡарағанды өлкәһендә 131,7 мең га, Павлодар өлкәһендә 706 мең га, Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһендә 978,9 мең га[1].

Ҡулланылған территорияларҙың дөйөм майҙаны 304 000 км²[1].

Шартлауҙар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән кратерҙарҙың береһенең координаттары (урынлашыуына ярашлы), — 50°01′40″ с. ш. 78°59′44″ в. д.HGЯO

Полигонды авиация менән тәьмин итеү өсөн Планктон(ҡаланың көньяҡ ситендәге грунт аэродромы Курчатов, унда авиаэскадрилья- ғәскәри часть № 55115) һәм Филон"(Курчатов ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 50 км алыҫлыҡта, Чаган ҡасабаһы янында) хәрби аэродромдары . Полигонды тәьмин итеү өсөн шулай уҡ 647-се ҡатнаш авиация полкы йәлеп ителә. 71-се полигонға беркетелгән (аэродром Багер ауылы, Ҡырым)[6].

Полигон тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төҙөлөш һәм ядро һынауҙары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Семипалатинск полигонына нигеҙ һалыусыларҙың береһенә һәйкәл — академик Курчатов һәйкәле, полигондың Үҙәк штабы фонында

Полигон төҙөлөшө 1947 ЙЫЛДА СССР Министрҙар Советының 1947 йылдың 21 апрелендәге 1092—313 сс/оп Тау станцияһы (объект no 905) Мәсьәләләре йәшерен ҡарарына ярашлы башлана[7]. Министрҙар Советының 1947 йылдың 21 авгусындағы 2939—955 һанлы ҡарары менән башланған төҙөлөш хәрби ведомствоға тапшырыла, һәм полигон яңы исем ала СССР Ҡораллы көстәр министрлығының 2 — се Уҡыу полигоны (no 52605 хәрби часть). 2-Се Уҡыу полигонының беренсе начальнигы артиллерия генерал-лейтенанты П. М. Рожанович, ғилми етәксеһе СССР фәндәр Академияһының химия физикаһы Институты директоры урынбаҫары М. А. Садовский, һуңынан академик, була[8][9]. Семипалатинскиҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһы консуллығыны була, әммә бер ни тиклем ваҡыттан һуң был етешһеҙлек бөтөрөлә- уны ябалар.

Советтар Союзы ядро ҡоралының беренсе һынауы был полигонда 1949 йылдың 29 авгусында үткәрелә. Бомбаның ҡеүәте 22 килотонна тәшкил итә. Полигонды төҙөү атом проектының бер өлөшө була,һуңынан асыҡланыуынса, был урын яйлы булып сыға, урындағы рельеф штольняларҙа ла, скважиналарҙа ла ер аҫты ядро шартлауҙарын үткәрергә мөмкинлек бирә. Полигонда 1951 йылдың 18 октябрендә тәүге һауа ядро шартлатыуы (воздушный ядерный взрыв) үткәрелә: РДС-3 атом бомбаһы Ту-4 самолётынан ташлана.[10]

1953 йылдың 12 авгусында полигонда 400 килотонна ҡеүәтле РДС-6с термоядро заряды һынала[1]. Шартлау һауала, ерҙән бейектә булмай, заряд ерҙән 30 метр бейеклектә башняла урынлаштырыла урынлаша. Был һынау һөҙөмтәһендә полигондың бер өлөшө шартлауҙың радиоактив продукттары менән ныҡ зарарланған, һәм әле лә ҡайһы бер урындарҙа бик көслө булмаған радиация фоны һаҡлана.

1955 йылдың 22 ноябрендә РДС-37 термоядро бомбаһын 2 км бейеклектә һынайҙар[11].

1961 йылдың 11 октябрендә полигонда СССР-ҙа беренсе тапҡыр ер аҫтында ядро шартлатыла.

1963 йылдың 10 октябрендә Мәскәүҙә СССР, АҠШ һәм Бөйөк Британия етәкселәре ҡул ҡуйған «Өс мөхиттә ядро һынауҙарын тыйыу тураһында халыҡ-ара килешеү» көсөнә ингәндән һуң (һауала, космоста һәм һыу аҫтында) полигонда ер аҫты шартлауҙары ғына үткәрелә башлай.

1949 йылдан 1989 йылға тиклем Семипалатинск ядро полигонында кәм тигәндә 468 ядро һынауы үткән[1] 616 ядро һәм термоядро ҡоролмаһы шартлатылған, шул иҫәптән: 125 атмосфера (26 ер өҫтө, 91 һауа, 8 бейеклектәге); ер аҫтында 343 һынау ядро шартлауы (шуларҙың 215-е штольняларҙа һәм 128-е скважиналарҙа). Шулай уҡ тиҫтәләгән гидроядро һәм гидродинамик һынауҙар үткәрелә (йәғни «НЦР» тулы булмаған сылбырлы реакциялар). 1949 йылдан 1963 йылға тиклем Семипалатинск полигонында һыналған ядро зарядтарының дөйөм ҡеүәте Хиросимаға ташланған атом бомбаһының ҡеүәтенән 2500 тапҡырға күберәк[12]. Полигон сиктәренән 55 һауа һәм ер өҫтө шартлауҙарының радиоактив болоттары һәм 169 ер аҫты һынауҙарының газ фракцияһы сыға. Тап ошо 224 ядро шартлауы арҡаһында Ҡаҙағстандың бөтә көнсығыш өлөшө радиация менән бысрана.

Полигонды ябыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1989 йылда билдәле Ҡаҙағстан йәмәғәт эшмәкәре Олжас Сөләймәнов Невада-Семипалатинск бөтә донъя ядро һынауҙары ҡорбандары хәрәкәтен ойоштора.

Был хәрәкәттә Ҡаҙағстан Компартияһы Семипалатинск өлкә комитетының беренсе секретары Кешрим Бозтаев ярҙамы ҙур роль уйнай. Ул Ҡаҙаҡ ССР-Ы Компартияһы Үҙәк Комитеты менән кәңәшләшмәйенсә генә, 1989 йылдың 20 февралендә КПСС ҮК-на М. С. Горбачев исеменә полигонды ябыу талабы менән шифрограмма ебәрә[13]

Полигонда ядро һуңғы тапҡыр 1989 йылдың 19 октябрендә шартлатыла.

Нурсолтан Назарбаевтың СССР-ҙағы союздаш республика етәксеһе сифатында тәүге ҡарарҙарының береһе булып Семипалатинск полигонын ябыу, ә һуңынан донъялағы 4-се ядро ҡоралы арсеналынан тулыһынса баш тартыу тора. 1991 йылдың 29 авгусында Семипалатинск полигоны Ҡаҙаҡ ССР-ы хөкүмәте тарафынан ябыла[14].

1996 йылдан 2012 йылға тиклем (эштәрҙең байтаҡ өлөшө 2012 йылда башҡарыла) Ҡаҙағстан, Рәсәй һәм АҠШ полигонда тарҡалыусы материалдарҙы, атап әйткәндә, 200 килограмм самаһы плутонийҙы, шулай уҡ ядро ҡоралын эшләү һәм һынау өсөн ҡулланылған ҡорамалдарҙы эҙләү һәм йыйыу буйынса йәшерен операция үткәрә. Бында плутонийҙың булыуы һәм операция тураһында аныҡ мәғлүмәт МАГАТЭ-нан йәшерелгән. Был эштәргә 150 миллион АҠШ доллары тотонола, эштәрҙең бер өлөшө Нанн-Лугар программаһы (Хәүефте бергәләп кәметеү программаһы), өлөшө туранан — тура LANL аша финанслана. Полигон һаҡланмаған тиерлек, һәм унда йыйылған плутоний ядро терроризмына һәләтле көстәргә эләгеүе йәки ядро ҡоралын булдырырға теләгән өсөнсө илдәргә тапшырылыуы мөмкин тигән фекер йәшәп килә. Материалдарҙың байтаҡ өлөшө Делеген тау массивы районында була, программала ҡатнашыусылар уны шартлы рәүештә «Плутоний тауы» тип атай[2][3][4].

Ядроға ҡаршы башланғыстар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Полигондың ябылыуына 30 йыл тулыуға арналған Ҡаҙағстан маркаһы

Нурсолтан Назарбаев етәкселегендә Ҡаҙағстан ядро таралыу өлкәһендәге бөтә база халыҡ-ара килешеүҙәрҙә һәм институттарҙа әүҙем ҡатнаша. 1992 Йылда Ҡаҙағстан, бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ, СНВ-1 килешеүенең Лиссабон протоколына ҡул ҡуя, уға ярашлы ядро ҡоралын таратмау буйынса үҙ йөкләмәләрен теркәй һәм үҙ ирке менән ядро ҡоралынан баш тарта[15].

1992 йылдың 18 декабрендә Ҡаҙағстан Республикаһының «Семипалатинск һынау ядро полигонында ядро һынауҙары һөҙөмтәһендә зыян күргән граждандарҙы социаль яҡлау тураһында» закон ҡабул ителә. 1993 йылдың декабрендә Рәсәй оборона министры директиваһына ярашлы 2-се Дәүләт үҙәк һынау полигоны тарҡатыла. СССР тарҡалғандан һуң Ҡаҙағстанда 1400 самаһы ядро боеголовкаһы булған 100-ҙән ашыу стационар базировкалы ракета ҡала. Бынан тыш, Ҡаҙағстан территорияһында 40 стратегик бомбардировщик була (Ту-95МС, 240 ҡанатлы ядро ракетаһы менән). 1994 йылда ил территорияһынан бөтә ядро ҡоралын сығарыу тамамлана. 1995 йылда Элекке Семипалатинск полигонында һуңғы ядро заряды юҡ ителә. 2000 йылда Семипалатинск полигонында ядро һынауҙары өсөн һуңғы штольня юҡ ителә.

1993 Йылда Ҡаҙағстан БДБ (СНГ) ла беренселәрҙән булып Ядро ҡоралын таратмау тураһында килешеү, ә 1994 йылдың декабрендә Донъяның ядро державалары Ҡаҙағстанға хәүефһеҙлек гарантиялары Тураһында Меморандумға ҡул ҡуя. 1994 йылдың февраленән Ҡаҙағстан, Нурсолтан Назарбаев инициативаһы буйынса, МАГАТЭ ағзаһы булып китә һәм бөтә ядро объекттарын уның контроле аҫтына тапшыра[15]. МАГАТЭ ҡулы аҫтында Ҡаҙағстан үҙ территорияһында донъялағы беренсе Аҙ байытылған уран банкын булдыра, ул төрлө илдәргә уран байытыу буйынса үҙ программаларын йәйелдермәйенсә тыныс атом энергетикаһын үҫтереү мөмкинлеген бирә.

1996 Йылдан Ҡаҙағстан Ядро һынауҙарын тыйыу тураһында килешеүгә ҡушыла. 1997 йылда БМО-ның генераль Ассамблеяһы Ҡаҙағстандың ядро һынауҙарынан зыян күргән төбәктәренә ярҙам күрһәтеү тураһында резолюция ҡабул итә.

Тәжрибә яланы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Полигондың тәжрибә яланы бер нисә майҙансыҡҡа бүленгән:

  • П-1: был майҙансыҡта беренсе атом бомбаһы, ә һуңынан водород бомбаһы һынала, шулай уҡ майҙансыҡ башҡа бер нисә ер өҫтө һынауҙары өсөн ҡулланыла.
  • П-2: ер өҫтө ядро һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
  • П-3: бәләкәй һәм урта ҡеүәтле ядро бомбаларын һауа һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
  • П-5: ҙур ҡеүәтле ядро бомбаларын һауа һынауҙары өсөн майҙансыҡ.
  • П-7: яҡын ядро шартлауының сейсмик тәьҫирен һынау өсөн майҙансыҡ.

Хәҙерге торошо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Семипалатинск полигонында быраулау эштәре

Элекке полигондың хәүефле зоналарында радиоактив фон әле лә (2009 йылға ҡарата) сәғәтенә 1020 миллирентгенға етә (сәғәтенә 20-50 миллирентген хәүефһеҙ тип иҫәпләнә). Шуға ҡарамаҫтан, полигонда әле лә (2009 йылға) кешеләр йәшәй[16][17]. Полигон территорияһы бер нисек тә һаҡланмаған һәм 2006 йылға тиклем урын бер нисек тә билдәләнмәгән. Халыҡ полигондың күпселек ерҙәрен мал көтөү өсөн файҙалана.

2005 йылға Ҡаҙағстандың ауыл хужалығы министрлығы мәғлүмәттәре буйынса:

  • Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе составына ингән элекке ядро полигоны территорияһында һәм уның янында 57 крәҫтиән хужалығы урынлашҡан, ерҙе файҙаланыуҙың дөйөм майҙаны 51,7 мең гектар (Абралинский, Яңы Семей райондары). Был хужалыҡтарҙа 13 мең баш һарыҡ, 600 баш ат һәм 2,5 мең баш һыйыр малы аҫрала.
  • Павлодар өлкәһендә полигон территорияһында ике хужалыҡ итеүсе субъекттың мал көтөү участкалары бар Май районы (Май тоҡомсылыҡ крәҫтиән хужалығы һәм Ақжар Өндіріс Яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте), улар файҙаланған ерҙәрҙең дөйөм майҙаны 15 802 га. 2005 йылдың 1 майына ҡарата был хужалыҡ субъекттарында 8 мең баш һарыҡ һәм 1200 баш ат булған.
  • СИЯП территорияһында 8 крәҫтиән хужалығы үҫемлекселек менән шөғөлләнә. Бөтәһе 3938,2 гектар сәсеү майҙаны файҙаланыла. Йыл һайын был майҙанда уртаса 2796 тонна иген, 130 тонна картуф, 70 тонна йәшелсә, 230 тонна көнбағыш май орлоғо етештерелә, 25 мең тонна бесән әҙерләнә[1].
  • Ядро һынауҙарынан зыян күргән кешеләр һаны- 1 323 000, әммә зыян күреүселәрҙең хоҡуҡтарын раҫлаусы танытмалар тик 1 057 000 кешегә генә бирелгән[1].

2005 йылда ғына йәмәғәтселек баҫымы аҫтында Һәм Ҡаҙағстан Республикаһы парламенты тәҡдиме буйынса полигон сиктәрен бетон бағаналар менән маркировкалау буйынса эштәр башлана. Йәмәғәтселек һәм ғалимдар тырышлығы менән Ҡаҙағстан Республикаһының милли ядро үҙәге, 2008 йылда халыҡтың һәм малдың унда индермәү өсөн полигондың айырым бысранған участкаларында инженер һаҡлау ҡоролмаларын төҙөү буйынса эштәр башлана. 2009 йылдан Дегелен һынау майҙансығын армия һаҡлай. Семипалатинск ядро полигоны донъяла халыҡ йәшәгән һәм уны ауыл хужалығы маҡсатында файҙаланған берҙән-бер ядро полигоны[18][19].

Бынан тыш, 1990-сы йылдар башынан Балапан һынау урыны майҙансығынан 10-20 километр алыҫлыҡта «Ҡаражыра» күмер разрезы эшләй, уның продукцияһы Рәсәй, Ҡаҙағстан һәм Ҡырғыҙстан предприятиеларына һәм электр станцияларына оҙатыла[20].

Полигон командирҙары (начальниктары)

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • артиллерия генерал-лейтенанты Рожанович П. М. (февраль — сентябрь 1948)
  • артиллерия генерал-майоры Колесников С. Г. (1948 йылдың сентябре-1950 йылдың ноябре)
  • [БИЛДӘҺЕҘ] (ноябрь 1950 март 1976)
  • генерал-майор Кантеев М. К. (март 1976 ғинуар 1978)

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Справка по вопросу «Об охране здоровья и социальной защите населения, проживающего в зоне влияния бывшего Семипалатинского ядерного полигона» — Материалы слушаний, организованных Комитетом по экономической реформе и региональному развитию Мажилиса Парламента Республики Казахстан, 24.06.2005. Дата обращения: 27 июнь 2016. Архивировано из оригинала 11 июнь 2016 года. 2016 йыл 11 июнь архивланған.
  2. ↑ 2,0 2,1 Александр Чебан, Снести плутониевую гору: как США, Россия и Казахстан тайно делали мир безопаснее 2019 йыл 4 май архивланған. // Пир-центр, 25.08.2013
  3. ↑ 3,0 3,1 Plutonium Mountain: Inside the 17-Year Mission to Secure a Legacy of Soviet Nuclear Testing 2016 йыл 6 декабрь архивланған., Eben Harrell & David E. Hoffman, Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard University, 15 August 2013
  4. ↑ 4,0 4,1 The Washington Post — США, Россия и Казахстан обеспечили безопасность плутония, не дав ему попасть в руки террористов 2019 йыл 30 апрель архивланған. (U.S. Russia and Kazakhstan secured plutonium before terrorists got it, august 21, 2013)
  5. ↑ Секреты Семипалатинска: как в Средней Азии удалось предотвратить кражу ядерных материалов 2013 йыл 1 сентябрь архивланған. — Secrets of Semipalatinsk: How nuclear theft was averted in Central Asia 2013 йыл 30 август архивланған. // Christian Science Monitor, 28/08/2013
  6. ↑ «Атомный» полигон на Керченском полуострове. Дата обращения: 11 май 2014. Архивировано 12 май 2014 года.
  7. ↑ Атомный проект СССР: документы и материалы. Т. 2. Кн. 6. — 2006 — Электронная библиотека «История Росатома». elib.biblioatom.ru. Дата обращения: 26 апрель 2020. Архивировано 21 апрель 2021 года.
  8. ↑ Генерал-полковник Владимир Верховцев, начальник 12-го Главного управления Министерства обороны РФ Здесь атомом крепили оборону… 1 июня исполняется 60 лет со дня образования Семипалатинского ядерного полигона. 2020 йыл 16 июнь архивланған. Красная Звезда
  9. ↑ Сейсмология на службе обороны страны {{{2}}}.
  10. ↑ Бочарова А. Л. Октябрь в военной истории. // Военно-исторический журнал. — 2016. — № 10. — С.80.
  11. ↑ Испытание термоядерной бомбы РДС-37 22 ноября 1955 года 2011 йыл 4 сентябрь архивланған. Русская Сила
  12. ↑ 29 августа 1949 года в Советском Союзе на ядерном полигоне под Семипалатинском состоялось испытание первой атомной бомбы. Мощность бомбы составила 22 килотонны. // «Лента» «в Центре», 29 августа 2008: «С 1949 по 1989 год на Семипалатинском полигоне было произведено не менее 456 испытаний, в которых было взорвано не менее 616 ядерных и термоядерных устройств, в том числе не менее 30 наземных и не менее 86 воздушных… Суммарная мощность ядерных зарядов, испытанных за 1949-63 годы, в 2500 раз превысила мощность атомной бомбы, сброшенной на Хиросиму.»
  13. ↑ Инициатором закрытия полигона в Семее был не Сулейменов, а Бозтаев (рус.). Newtimes.kz (13 апрель 2018). Дата обращения: 3 ғинуар 2022. Архивировано 3 ғинуар 2022 года.
  14. ↑ Три слагаемых международной политики Нурсултана Назарбаева. Казахстанская правда (4 декабрь 2020). Дата обращения: 7 февраль 2022. Архивировано 7 февраль 2022 года.
  15. ↑ 15,0 15,1 Антиядерная история. Казахстанская правда (18 февраль 2019). Дата обращения: 20 февраль 2022. Архивировано 20 февраль 2022 года.
  16. ↑ "Итоговый отчет по мероприятию 3 «Обеспечение безопасности бывшего Семипалатинского испытательного полигона», Республиканская бюджетная программа 011, «Обеспечение радиационной безопасности». Дата обращения: 1 июль 2005. Архивировано 7 июль 2005 года.
  17. ↑ «Подготовка и реализация Плана устойчивого землепользования с участием всех заинтересованных сторон для Семипалатинского испытательного полигона». Дата обращения: 27 июнь 2016. Архивировано из оригинала 10 апрель 2016 года. 2016 йыл 10 апрель архивланған.
  18. ↑ «Итоговый отчет по мероприятию 3 „Обеспечение безопасности бывшего Семипалатинского испытательного полигона“, Республиканская бюджетная программа 011, „Обеспечение радиационной безопасности“. Дата обращения: 1 июль 2005. Архивировано 7 июль 2005 года.
  19. ↑ Жизнь на полигоне 2010 йыл 10 декабрь архивланған.. Чернобыльский ликвидатор о экологических и социальных проблемах Семипалатинска. Радио Свобода, передача «Время и Мир». 28.08.2009."]
  20. ↑ Владимир Новиков. Энергия новых пространств. novikovv.ru. Дата обращения: 2 май 2016. Архивировано 1 июнь 2016 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Семипалатинск һынау полигоны Викимилектә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Семипалатинск_һынау_полигоны&oldid=1244298» битенән алынған