Эстәлеккә күсергә

Француз теле

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Франк теле битенән йүнәлтелде)

Француз теле (үҙатамаһы — les Français, la langue français) — француздарҙың теле (Францияның рәсми теле). Яҙмаһы латин алфавиты нигеҙендә. Француз теле 29 илдә дәүләт теле булып тора: Франция, Канада, Бельгия, Швейцария, Ливан, Люксембург, Монако, Марокко, Алжир, Туниста һәм Африканың бер-нисә илендә.

Һинд-европа телдәре ғаиләһенә ҡарай (роман төркөмө, галл-роман төрө). Ябай латин теленән сыҡҡан, башҡа роман телдәренә ҡарағанда унан ныҡ алыҫлашҡан[1]. БМО (ООН) һәм ЮНЕСКО-ның рәсми телдәренең береһе. Француз теле — бик күп халыҡ-ара ойошмаларҙың рәсми теле һәм сит ил теле булараҡ иң күп өйрәнелгән телдәрҙең береһе. «Франкофония» халыҡ-ара ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, француз телендә ысынлап аңлаша алған кешеләр һаны — 274 миллион[2].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Боронғо француз теле, Урта француз теле.

Ябай һөйләш латин теленең айырым француз теленә әүерелеү процесы VI быуаттан VIII быуатҡа тиклем осорҙо ала. Иң боронғо француз телендәге текстар — Страсбург анттары (842 йыл) һәм Изге Евлалия тураһында секвенциялар (IX быуат аҙағы). Урта француз теленә классик латин теле көслө йоғонто яһай.

1066 йылда Нормандия герцогы Вильгельм Англияны яулап алғандан һуң, француз теле (инглиз-норманд, француз закон (юриспруденция) телдәре) Англияла өс быуат буйы юғары ҡатлам теле була (Нормандия рыцарҙары теле). Француз теле шулай уҡ төрлө тәре йөрөтөүселәрҙең дөйөм теле һәм Яҡын Көнсығыштағы тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең теле була.

XII—XIII быуаттарҙа француз теле Германия, Фландрия, Нидерландта юғары ҡатлам араһында тарала. XIII быуат аҙағында ҡайһы бер Италия яҙыусылары французса яҙышҡан, Марко Поло, мәҫәлән, үҙ сәйәхәтен француз телендә һүрәтләгән.

Вилле-Котре ордонансы 1539 йылда француз телен Францияла берҙәм дәүләт теле итеп нығыта һәм урындағы администрацияларға административ документтар төҙөгәндә латин теле урынына Париж нормаһына таянырға ҡуша. 1635 йылда кардинал Ришелье Франция академияһын булдырыуы тел тарихында бик мөһим ваҡиға була. XVII быуат уртаһынан француз телен халыҡ-ара тел итеп ҡуллана башлағандар, ләкин уның иң киң таралған ваҡыты- XVIII быуат була. Француз теле дипломатияла, фәндә, халыҡ-ара мәҙәни мөнәсәбәттәрҙә, әҙәбиәттә латин телен ҡыҫырыҡлап сығара. Ул Бөйөк Британия, Германия, Австрия, Нидерланд, Италия, Скандинавия илдәрендә, Рәсәйҙә, Польша, Венгрияла ҡулланыла. француз булмаһалар ҙа үҙ әҫәрҙәрен Лейбниц, Галиани, Фридрих II, Екатерина II, Казанова француз телендә яҙғандар. Француз теле Беренсе донъя һуғышына тиклем берҙән-бер рәсми танылған халыҡ- ара тел була[3][4].

Француз теленең таралыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
См.: Франкофондар, Француз телле илдәр, Франция колониялары.
  • родной язык     административный язык     важный, второй или язык культуры     франкоязычные меньшинства
         родной язык     административный язык     важный, второй или язык культуры     франкоязычные меньшинства
  • Региональные и национальные варианты французского языка
    Региональные и национальные варианты французского языка

Европа

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Знание французского языка в Европейском союзе[5]
См.: Бельгий француз теле, Швейцарияла француз теле.
Франция
См.: Тубон законы, Францияла тел сәйәсәте.

Франция конституцияһы буйынса француз теле 1992 йылдан рәсми тел тип иҫәпләнә. Бөтә рәсми документтар һәм килешеүҙәр француз телендә яҙылырға тейеш. Әгәр рекламала сит телдәге һүҙҙәр булһа, уларҙың тәржемәһе бирелергә тейеш.

Францияла хәҙерге заманда түбәндәге диалект төркөмдәре бар[6]:

Хәҙерге Францияла диалекттар бик аҙ ҡулланыла. Төньяҡ диалекттары нығыраҡ һаҡланған (Валлон һәм Пикардия диалекттарының үҙ орфографияһы бар, был диалекттарҙа әҙәби әҫәрҙәр яҙыла, көндәлек баҫмаларҙа материалдар сыға)[7].

Письменность

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Aa ɑ Nn ɛn
Bb be Oo o
Cc se Pp pe
Dd de Qq ky
Ee ø Rr ɛr
Ff ɛf Ss ɛs
Gg ʒe Tt te
Hh aʃ Uu y
I i i Vv ve
J j ʒi Ww dubləve
Kk kɑ Xx iks
Ll ɛl Yy igrɛk
Mm ɛm Zz zɛd
См.: Француз әлифбаһы, Француз орфографияһы үҙгәреүе (1990).

Француз әлифбаһендә 26 латин хәрефе, уларға диакритик билдәләр һәм латин лигатуралары (ҡушылған хәрефтәр) Æ æ, Œ œ өҫтәлә.

Сит телдән ингән һүҙҙәрҙә ҡулланылған хәрефтәр һәм хәрефтәр бәйләнеше: k (инглиз, грек, ғәрәп[8]: kilo), w (wagon [vagɔ̃]), әйтелмәй торған h (герман, төрки телдәр, ғәрәп[8]), ch (chœur [kœr]), ph (грек: philologue [filɔlɔg])[9]. Лигатуралар латин теленән ингән һүҙҙәрҙә осрай: nævus [nevys], cæcum [sekɔm], œsophage [ezɔfaʒ], Œdipe [edip].

Диакритик билдәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
A, E, I, O, U, Y, C хәрефтәрендәге билдәләр әйтелеште белдерә һәм  бер иш  төрлө яңғыраған һүҙҙәрҙе яҙмала айырыр өсөн ҡуйыла (омофондар).

Диакритик хәрефте диакритикаһыҙға алмаштырып яҙыу-хата була[10][11]. Инициал аббревиатуралары диакритикаһыҙ яҙыла: CEE (Communauté Économique Européenne); график ҡыҫҡартыуҙарҙа улар һаҡлана: É.-U. (États-Unis).

Знак Буквы Описание
Акут
accent aigu		 Éé [e] в открытом слоге: répétér [re-pe-te][12]:212
Гравис
accent grave		 Èè
Àà
Ùù		 [ɛ] в закрытом слоге: mère [mɛr].
Для различения на письме: à — предлог, a — форма глагола avoir; là — наречие, la — артикль или местоимение, où — наречие, ou — союз…
Циркумфлекс
accent circonflexe		 Ââ
Êê
Ôô
Î î
Ûû 		â — [ɑ], ê — [ɛ], ô — [o]. Циркумфлекс может указывать на долготу в закрытом ударном слоге>>.
î, û — не изменяет произношение. Для различения на письме: dû — причастие, du — артикль…[9]:26.
С 1990 года допускается неупотребление циркумфлекса над i, u, кроме слов dû, mûr, sûr, jeûne, форм глагола croître, имён собственных и некоторых других случаев[13]
Трема́
tréma		 Ëë
Ï ï
Üü
Ÿÿ		 Обозначает самостоятельно читаемую букву, исключая чтение диграфа: canoë [kanɔe], égoïste [egɔist]. Встречается редко, особенно ü, ÿ, представленные только в редких именах собственных (Aÿ, Freÿr, Ysaÿe), а также в ставшем нарицательным слове capharnaüm и в глаголе crapaüter (вариант написания crapahuter).
С 1990 года вместо традиционного -guë с непроизносимым ë допускается написание -güe: ciguë, cigüe [sigy]; и вместо -geu- с непроизносимым e — -geü-: vergeure, vergeüre [vɛrʒyr][14]
Седиль
cédille		 Çç Стоит только перед гласными a, o, u, означая звук [s][12]:213. Используется для сохранения орфографии морфемы во всех её формах: lancer — lançons, France — français

Апостроф

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Апостроф билдәһе һүҙ аҙағындағы әйтелмәй торған һуҙынҡы өндәрҙе алмаштыра, һәм уны арттараҡ килгән һуҙынҡы өнгә, йәки әйтелмәй торған h хәрефенә бөткән һүҙ менән тоташтыра (элизия күренеше>>)[12]:

В каких словах используется Примеры
A la (артикль или приглагольное местоимение) l’eau, je l’aime
l’habitude (но с h придыхательной: la haie[9]:25)
E
[ə]		 1. le, je, me, te, se, ce, ne
2. de, jusque (предлоги)
3. que (союз)
4. lorsque, quoique, parce que, puisque (союзы)
5. presque, quelque (наречия)
6. entre- (приставка) 		1. je m’appelle, c’est loin, je n’ai pas
2. un roman d’Émile Zola, jusqu’ici
3. qu’il vienne
4. lorsqu’il arrive
5. только: presqu’île, quelqu’un (une)
6. entr’apercevoir, s’entr’aimer[15]:10-11
I si (союз, перед местоимением il, ils) s’il vous plaît

Уҡыу ҡағиҙәләре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Орфография X—XIV быуаттағы иҫке француз теле фонетикаһының ҡағиҙәләрен һаҡлай (ул саҡта дифтонгтар, трифтонгтар, аффрикаталар, әйтелә торған флексиялар булған[16]), хәҙерге фонетика бик ныҡ үҙгәргән. Шуға күрә бик күп уҡыу ҡағиҙәләре һәм уларҙан ташламалар индерелгән.

Әйтелмәй торған хәрефтәр[9][12]:

  • һуңғы тартынҡылар p, b, t, d, s, z, x: bras [brɑ], camp [kɑ̃], nid [ni].
  • r һүҙ аҙағындағы -ier, -er булғанда (I төркөм ҡылымдарҙың инфинитивы һәм башҡа һүҙҙәр): ouvrier [uvrije], boulanger [bulɑ̃ʒe], arriver [arive]. Бер ижекле һүҙҙәрҙән башҡа: hier [jɛr], cher [ʃɛr]; һәм ҡайһы күп ижекле: hiver [i-vɛr].
  • e һүҙ аҙағында: fable [fɑbl], joie [ʒwa]. Бер ижекле рәсми һүҙҙәрҙән башҡа: le, de, se… [lə], [də], [sə].
    e һуҙынҡынан һуң йәки һуҙынҡынан алда: je saluerai [ʒə salyre], asseoir [aswar].
  • h әйтелмәй: l’homme [lɔm], cahier [kaje].
    h еңелсә һулыш алып әйтелә торған (элизияла һәм льейзонда ҡатнашмай). Фонетик транскрипцияла апостроф менән билдәләнә: la haie [la ’ɛ].

Икеләтелгән хәрефтәр бер өн итеп уҡыла: pomme [pɔm], addition [adisjɔ̃][9].

Түбәндәге таблицаларҙа тик төп ҡағиҙәләр килтерелә[15]:

Тартынҡы өндәр:
Өн Хәрефтәр Миҫалдар
p p pour [pur]
b b beau [bo]
t t tout [tu]
d d dans [dɑ̃]
k c (кроме перед: e, i, y),
qu, k, q, ch		 coq [kɔk], quel [kɛl]
g g (кроме перед: e, i, y),
gu (перед: e, i, y)		 gare [gar], guide [gid]
f f, ph femme [fam], phare, [far]
v v vous [vu]
s s, ss, c (перед: e, i, y),
ç, sc, t (перед: i+гласн.)		 sac [sak], patience [pasjɑ̃s]
z z, s (между гласн.) zone [zon], maison [mɛzɔ̃]
ks x, cc (перед: e, i) extra [ɛkstra], accent [aksɑ̃]
gz x examen [ɛgzamɛ̃]
ʃ ch chose [ʃoz]
ʒ j, g (перед: e, i, y),
ge (перед: a, o, u)		 jour [ʒur], georgette [ʒɔrʒɛt]
l l les [le]
r r roue [ru]
m m même [mɛm]
n n non [nɔ̃]
ɲ gn ligne [liɲ]
Сит телдәрҙә тартынҡылар
ŋ ng (англ.[17][18]:49) parking [parkiŋ], meeting [mitiŋ]
dʒ j (англ.[18]:45) jazz [dʒaz], jean [dʒin]
tʃ tch (англ., исп.[18]:39) Tchad [tʃad]
Һуҙынҡы өндәр
Өн Хәрефтәр Миҫалдар
a a, à la [la]
ɑ a, â pas [pɑ], pâte [pɑt]
e e, é les [le], et [e], été [ete]
ɛ e, è, ê, ei, ai, aî elle [ɛl], frère [frɛr], mais [mɛ]
i i, î, ï, y il [il]
o o, ô, au, eau mot [mo], faute [fot]
ɔ o sort [sɔr]
y u, û, ü tu [ty]
ø eu, œu, eû jeûne [ʒøn], œufs [ø], feu [fø]
œ eu, œu, œ jeune [ʒœn], œuf [œf], œil [œj]
ə e le [lə], regarder [rəgarde]
u ou, oû nous [nu]
Танау һуҙынҡылары
ɑ̃ an, am, en, em sans [sɑ̃], présent [prezɑ̃]
ɛ̃ in, im, ain, aim, en, ein saint [sɛ̃]
ɔ̃ on, om bon [bɔ̃]
œ̃ un, um brun [brœ̃]
Ярым һуҙынҡы өндәр
j il, ille, y,
i (перед гласн.)		 rail [rɑj], taille [tɑj], fille [fij],
payer [peje], pied [pje]
w
(+a, i, ɛ, ɛ̃)		 oi, ou, w, wh, oin moi [mwa], oui [wi],
ouest [wɛst], oindre [wɛ̃dr]
ɥ
(+гласн.)		 u lui [lɥi]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Du françois au français (фр.)
  2. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; francophonie төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  3. ↑ Белякова Т. А. Французский язык в международном общении: Curiculum vitae 2019 йыл 26 май архивланған.
  4. ↑ Т. Скоробогатова. Язык международного общения
  5. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; euro төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  6. ↑ Гак, 1990
  7. ↑ Реферовская и др., 2001, с. 242—245
  8. ↑ 8,0 8,1 Реферовская и др., 2001, с. 203
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; zasl төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  10. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; af төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  11. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; oq төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; daue төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  13. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; rap-circ төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  14. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; rap-trem төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  15. ↑ 15,0 15,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; orth-lar төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  16. ↑ Челышева, 2017
  17. ↑ Реферовская и др., 2001, с. 205, 207
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; gan төшөрмәләре өсөн текст юҡ

Ҡалып:Языки ООН Ҡалып:ЯзыкиЕС Ҡалып:Романские языки

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Француз_теле&oldid=1274114» битенән алынған