Эстәлеккә күсергә

Урду теле: өлгөләр араһындағы айырма

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
40 225 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
40 225 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл: 1 юл:
{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=11 ноябрь 2022}}
{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=11 ноябрь 2022}}
{{Тел
{{Язык
|имя=Урду (ла́шкари)
|имя=Урду (ла́шкари)
|самоназвание=اردو, Urdu<br />[[Файл:Urdu example.svg|180px|center]]<br/>لشکری, Lashkari<br/>
|самоназвание=اردو, Urdu<br />[[Файл:Urdu example.svg|180px|center]]<br/>لشکری, Lashkari<br/>
|страны=[[Индия]], [[Пакистан]], [[Фиджи]], [[Англия]], [[Канада]], [[США]], [[Норвегия]]
|страны=[[Һиндостан]], [[Пакистан]], [[Фиджи]], [[Англия]], [[Канада]], [[АҠШ]], [[Норвегия]]
|регионы=
|регионы=
|официальный язык=[[Пакистан]], [[Индия]] ([[Андхра-Прадеш]], [[Бихар]], [[Джамму и Кашмир (союзная территория)|Джамму и Кашмир]], [[Дели]], [[Уттар-Прадеш]], [[Уттаракханд]])
|официальный язык=[[Пакистан]], [[Һиндостан]] (Андхра-Прадеш, Бихар, Джамму һәм Кашмир (союз территорияһы), [[Дели]], Уттар-Прадеш, Уттаракханд)
|регулирующая организация=
|регулирующая организация=
|число носителей=40—60 млн (родной язык)<ref name="uk.encarta">{{cite web |url=http://uk.encarta.msn.com/dictionary_1861767768/Urdu.html |title=Urdu definition - Dictionaries - MSN Encarta |publisher=Uk.encarta.msn.com |date= |accessdate=2010-03-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110525090709/http://uk.encarta.msn.com/dictionary_1861767768/Urdu.html |archivedate=2011-05-25 |deadlink=yes }}</ref><ref name="encarta">{{cite web|title=Languages Spoken by More Than 10 Million People (Языки, на которых говорят более 10 миллионов человек) по данным энциклопедии [[Encarta]] |url=http://encarta.msn.com/media_701500404/languages_spoken_by_more_than_10_million_people.html |work= |archiveurl=https://www.webcitation.org/5kwPyXpQ1?url=http://encarta.msn.com/media_701500404/Languages_Spoken_by_More_Than_10_Million_People.html |archivedate=2009-10-31 }}</ref>
|число носителей=40—60 млн (туған тел)<ref name="uk.encarta">{{cite web |url=http://uk.encarta.msn.com/dictionary_1861767768/Urdu.html |title=Urdu definition - Dictionaries - MSN Encarta |publisher=Uk.encarta.msn.com |date= |accessdate=2010-03-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110525090709/http://uk.encarta.msn.com/dictionary_1861767768/Urdu.html |archivedate=2011-05-25 |deadlink=yes }}</ref><ref name="encarta">{{cite web|title=Languages Spoken by More Than 10 Million People (Языки, на которых говорят более 10 миллионов человек) по данным энциклопедии [[Encarta]] |url=http://encarta.msn.com/media_701500404/languages_spoken_by_more_than_10_million_people.html |work= |archiveurl=https://www.webcitation.org/5kwPyXpQ1?url=http://encarta.msn.com/media_701500404/Languages_Spoken_by_More_Than_10_Million_People.html |archivedate=2009-10-31 }}</ref>
</small> <br />104 млн включая второй язык<ref name="Ethnology"/>.
</small> <br />104 млн икенсе телде лә индереп<ref name="Ethnology"/>.
|рейтинг=19-20
|рейтинг=19-20
|статус=
|статус=
|вымер=
|вымер=
|категория=[[Языки Евразии]]
|категория=Евразия телдәре
|классификация=
|классификация=
Һинд-европа телдәре/Һинд-европа ғаиләһе
[[Индоевропейские языки|Индоевропейская семья]]
: Һинд-иран телдәре/Һинд-иран тармағы
: [[Индоиранские языки|Индоиранская ветвь]]
:: Һинд-арий телдәре/Һинд-арий төркөмө
:: [[Индоарийские языки|Индоарийская группа]]
|письмо=[[алфавит урду]]
|письмо=урду алфавиты
|ГОСТ 7.75–97=урд 730
|ГОСТ 7.75–97=урд 730
|ISO1=ur
|ISO1=ur
31 юл: 31 юл:


== Тарихы ==
== Тарихы ==
[[File:Lashkari Zaban in Nastaliq script.png|thumb|Название (ла́шкари {{Nastaliq|''لشکری زبان''}}) «язык военного лагеря» на арабице ]]
[[File:Lashkari Zaban in Nastaliq script.png|thumb|Атамаһы (ла́шкари {{Nastaliq|''لشکری زبان''}}) ғәрәп яҙмаһында «хәрби лагерь теле»]]
[[Файл:Zaban urdu mualla.png|left|thumb|Фраза {{Nastaliq|زبان اردوئے معلى}}, написанная почерком [[насталик]].]]
[[Файл:Zaban urdu mualla.png|left|thumb|Насталик почергы менән яҙылған фраза زبان اردوئے معلى‎.]]
<!-- Название языка урду (урду {{Nastaliq|اردو}}) — сокращение фразы {{Nastaliq|زبان اردوئے معلى}} (''zabān-i urdū-yi muʿallā'') «язык возвышенного города ([[Дели]])»<ref name="Faruqi2001">{{книга |заглавие=Early Urdu Literary Culture and History |ссылка=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00fwp/srf/earlyurdu/srf_earlyurdu.html |год=2001 |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=New Delhi |страницы=21—42 |язык=en |автор=Shamsur Rahman Faruqi }} {{Wayback|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00fwp/srf/earlyurdu/srf_earlyurdu.html |date=20180416194455 }}</ref>. Первоначально она относилась к [[Персидский язык|персидскому языку]]<ref name="Faruqi2001" />. Местное название языка — «''Lashkari''» ('''لشکری'''), что сокращённо от ''Lashkari Zabān'' ('''لشکر زبان''')<ref>Khan, Sajjad, et al. "Template Based Affix Stemmer for a Morphologically Rich Language." International Arab Journal of Information Technology (IAJIT) 12.2 (2015).</ref>.
Урду теленең исеме урду {{Nastaliq|اردو}}) - фразаны ҡыҫҡартыу {{Nastaliq|زبان اردوئے معلى}} (''zabān-i urdū-yi muʿallā'') «юғары ҡала теле» ([[Дели]])<ref name="Faruqi2001">{{книга |заглавие=Early Urdu Literary Culture and History |ссылка=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00fwp/srf/earlyurdu/srf_earlyurdu.html |год=2001 |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=New Delhi |страницы=21—42 |язык=en |автор=Shamsur Rahman Faruqi }} {{Wayback|url=http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00fwp/srf/earlyurdu/srf_earlyurdu.html |date=20180416194455 }}</ref>. Тәүҙә ул фарсы теленә ҡараған<ref name="Faruqi2001" />. Телдең урындағы атамаһы — «''Lashkari''» ('''لشکری'''), ''Lashkari Zabān'' теленән ҡыҫҡартып күрһәтелә ('''لشکر زبان''')<ref>Khan, Sajjad, et al. "Template Based Affix Stemmer for a Morphologically Rich Language." International Arab Journal of Information Technology (IAJIT) 12.2 (2015).</ref>.


Бөйөк Моголдәр идара иткәндә рәсми тел булып фарсы иҫәпләнә<ref>[Epic World History: Mughal Empire http://epicworldhistory.blogspot.de/2012/05/mughal-empire.html {{Wayback|url=http://epicworldhistory.blogspot.de/2012/05/mughal-empire.html |date=20141009204658 }}]</ref>. Британия Һиндостанынан һуң ғына һиндостани (лахорри тип аталған формала) рәсми телгә<ref>Garcia, Maria Isabel Maldonado. "The Urdu language reforms." Studies 26 (2011): 97</ref>, һиндави йәки деһлави, йәғни Дели ҡалаһы диалекты), ул ваҡытта (мосолмандар ҙа, индуистар ҙа) ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған. Хәҙер илдең төп теле рәсми рәүештә ғәрәп хәрефтәрендә яҙыла башлауы Һиндостанда һөйләшкән һәм деванагари яҙмаһын файҙаланған индустарҙа ризаһыҙлыҡ тыуҙырҙы. Улар 1881 йылда Бихар штатында рәсми иғлан ителгән һиндостани теленең һинд вариантын булдырған. Шул ваҡыттан алып һинди (индустар өсөн) һәм урду (мосолмандар өсөн) телдәрен юридик бүлеү барлыҡҡа килде, әммә ҡайһы бер индус-шағирҙар урда телендә (ғәрәп графикаһында) яҙыуын дауам итте, мәҫәлән, Гопи Чанд Наранг һәм Гөлзар Сампуран Сингх. Британия Һиндостаны айырылғандан һуң Пакистанда рәсми тел сифатында фарсылаштырылған урда ҡабул ителгән.
При [[Империя Великих Моголов|правлении Великих Моголов]] официальным языком был [[фарси]]<ref>[Epic World History: Mughal Empire http://epicworldhistory.blogspot.de/2012/05/mughal-empire.html {{Wayback|url=http://epicworldhistory.blogspot.de/2012/05/mughal-empire.html |date=20141009204658 }}]</ref>. Лишь после [[Британская Индия|британского завоевания]] официальным языком стал хиндустани (в форме, называемой лахори<ref>Garcia, Maria Isabel Maldonado. "The Urdu language reforms." Studies 26 (2011): 97</ref>, хиндави или дехлави, то есть диалект г. Дели), записывавшийся тогда [[арабский алфавит|арабскими буквами]] (как [[Мусульмане|мусульманами]], так и [[Индуизм|индуистами]]). Тот факт, что основной язык страны теперь стал официально записываться арабицей, вызвал недовольство индуистов, говоривших на хиндустани и пользовавшихся письмом [[деванагари]]. Они сформировали свой вариант хиндустани — хинди, который был объявлен официальным в штате [[Бихар]] в 1881 году. С этого момента появилось юридическое разделение языков хинди (для индуистов) и урду (для мусульман), однако некоторые поэты-индуисты продолжали писать на языке урду (в арабской графике), например, Гопи Чанд Наранг и [[Гулзар, Сампуран Сингх|Гульзар]]. С разделением Британской Индии в Пакистане был принят персизированный урду в качестве официального языка.

Бер нисә тапҡыр урдуны һәм һиндины, санскрит һәм ғәрәп-фарсы үҙләштереүҙәренән «таҙартырға» маташҡандар. Шуға ҡарамаҫтан, һиндостаниҙың ике варианты ла санскрит йәки фарсы һәм ғәрәп телдәре йоғонтоһонда ҡала. Лингвистикала һинди һәм урду ғәҙәттә берҙәм тел булып һанала һәм, ҡайһы берәүҙәр раҫлауынса, тик социаль-сәйәси мотивтарға буйһоноп ҡына бүленә. Инглиз теле, Британия идараһы заманынан алып рәсми тел булараҡ, ике телдең лексик составына йоғонто яһаған<ref>{{cite web |url=http://www.theurdulanguage.com/History.htm |title=The Urdu Language |publisher=The Urdu Language |date= |accessdate=2011-12-18 |archive-date=2013-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130313041838/http://www.theurdulanguage.com/History.htm |deadlink=no }}</ref><ref>e.g. {{Harvcoltxt|Gumperz|1982|p=20}}</ref>.


Неоднократно предпринимались попытки «очистить» урду и хинди, в том числе путём очищения их, соответственно, от [[санскрит]]ских и арабо-персидских заимствований. Тем не менее, оба варианта хиндустани остаются под влиянием санскрита или персидского и [[Арабский язык|арабского]] языков. В лингвистике хинди и урду обычно считаются единым языком и делятся, по утверждению некоторых, лишь из социально-политических мотивов. Английский язык, как официальный со времён британского правления, повлиял на [[Лексика|лексический состав]] обоих языков<ref>{{cite web |url=http://www.theurdulanguage.com/History.htm |title=The Urdu Language |publisher=The Urdu Language |date= |accessdate=2011-12-18 |archive-date=2013-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130313041838/http://www.theurdulanguage.com/History.htm |deadlink=no }}</ref><ref>e.g. {{Harvcoltxt|Gumperz|1982|p=20}}</ref>.
-->
== Географик таралыуы һәм статусы ==
== Географик таралыуы һәм статусы ==
<!--В мировом масштабе от 40 до 60 миллионов человек считают язык урду родным<ref name="uk.encarta"/><ref name="encarta"/><ref name="Ethnology">{{Cite web |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urd |title=Ethnology languages of the World{{ref-en}} |access-date=2009-07-15 |archive-date=2011-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110426191257/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urd |deadlink=no }}</ref>; количество владеющих языком, в том числе и как вторым, в 1999 году оценивалось в 104 млн. Большинство носителей проживают в Индии и Пакистане.
Донъя күләмендә 40-60 миллион кеше урду телен туған тел тип иҫәпләй<ref name="uk.encarta"/><ref name="encarta"/><ref name="Ethnology">{{Cite web |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urd |title=Ethnology languages of the World{{ref-en}} |access-date=2009-07-15 |archive-date=2011-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110426191257/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urd |deadlink=no }}</ref>; телдә иркен аралашыусылар һаны, шул иҫәптән икенсе тел булараҡ та, 1999 йылда 104 миллион тип баһаланды. Урду телендә һөйләшеүселәрҙең күбеһе Һиндостанда һәм Пакистанда йәшәй.

Пакистанда, урду телен туған (ил халҡының 7% самаһы, уларҙың күпселеге - Һиндостандан дини ҡыҫырыҡлауҙарҙан ҡасып килгән мөһәжирҙәр) тел тип һанай, кешеләре күп булмаһа ла, был тел рәсми статусҡа эйә. Пакистан халҡының күбеһе урдуны төрлө дәрәжәлә аңлай, һәм ул лингва-франка булараҡ, шулай уҡ мәғариф системаһында киң ҡулланыла. Урду илдең барлыҡ өлкән мәктәптәрендә мотлаҡ предмет булып һанала. Һөҙөмтәлә, йыш осраҡта кешеләр урду телендә уҡый һәм яҙа белә, әммә үҙ туған телендә уҡый ҙа, яҙа ла белмәй. Урду менән Пакистандың төбәк телдәре араһында тығыҙ бәйләнештәр уларҙың үҙ-ара килешеп эш итеүенә һәм үҙ-ара байыуына булышлыҡ итә. 2015 йылдың 8 сентябрендә Пакистандың Юғары суды административ учреждениеларға урду телен файҙаланыуҙы киңәйтергә (мөмкин тиклем инглиз телен ҡулланыуҙы кәметергә), шулай уҡ бөтә провинция һәм федераль закондарҙы өс ай эсендә урду теленә күсереү кәрәклеген билдәләй<ref>{{Cite web |url=http://www.geo.tv/article-196718-SC-orders-implementation-of-Urdu-as-official-language- |title=SC orders implementation of Urdu as official language |access-date=2015-09-08 |archive-date=2015-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150910190734/http://www.geo.tv/article-196718-SC-orders-implementation-of-Urdu-as-official-language- |deadlink=no }}</ref>.


Һиндостанда урду телендә башлыса мосолман халҡы һөйләшә. Урду телле мосолман общиналары илдең төньяҡ төбәгендә (Кәшмир, Уттар-Прадеш, Бихар, Махараштра, Мадхья-Прадеш штаттары, шулай уҡ баш ҡала Дели), шулай уҡ илдең барлыҡ ҙур ҡалаларында бар. Урду ҡайһы бер мәктәптәрҙә уҡытыу теле булараҡ ҡулланыла, ғәрәп теле менән бер рәттән һинд мәҙрәсәләрендә өйрәнелә. Һиндостанда урду телендә 3000-дән ашыу ваҡытлы һәм даими булмаған баҫма иҫәпләнә, улар араһында көндәлек 405 гәзит бар. Урду - илдең 22 рәсми теленең береһе; бынан тыш, ул илдең ҡайһы бер төньяҡ штаттарында рәсми статусҡа эйә). Бангладешта урду телендә «бихарҙар» һөйләшә<ref>{{cite web |author=Top Communications |url=https://www.indiatravelite.com/holyplaces/ajmerint.htm |title=Holy Places&nbsp;— Ajmer |publisher=India Travelite |date= |accessdate=2012-01-31 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120112051322/https://www.indiatravelite.com/holyplaces/ajmerint.htm |archivedate=2012-01-12 }}</ref>.
В Пакистане, несмотря на небольшую долю лиц, для которых урду является родным (всего около 7% от населения страны, из них большинство — [[мухаджиры (Пакистан)|мухаджиры]], приехавшие из Индии из-за религиозных притеснений), этот язык имеет официальный статус. В той или иной степени урду понимает большинство населения Пакистана, и он широко используется как [[лингва-франка]], а также в системе образования. Урду является обязательным предметом во всех старших школах страны, вне зависимости от языка обучения. Это привело к тому, что нередко люди умеют читать и писать на урду, но не могут этого делать на своём родном языке. Тесные связи между урду и региональными [[Языки Пакистана|языками Пакистана]] способствуют их взаимодействию и взаимообогащению. 8 сентября 2015 года Верховный суд Пакистана обязал административные учреждения расширить использование языка урду (сокращая, по возможности, использование английского), а также установил трёхмесячный срок, в который должны переводиться на урду все провинциальные и федеральные законы<ref>{{Cite web |url=http://www.geo.tv/article-196718-SC-orders-implementation-of-Urdu-as-official-language- |title=SC orders implementation of Urdu as official language |access-date=2015-09-08 |archive-date=2015-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150910190734/http://www.geo.tv/article-196718-SC-orders-implementation-of-Urdu-as-official-language- |deadlink=no }}</ref>.


Урду Фарсы ҡултығы илдәрендә, Бөйөк Британияла, АҠШ-та, Германияла, Австралияла һ. б. мигранттар араһында киң таралған. Каталониялағы иммигранттар араһында ғәрәп теле менән бер рәттән урду теле киң таралған телдәрҙең береһе булып тора. Мосолмандар донъяһында урдуның әһәмиәте ярайһы уҡ юғары; мәҫәлән, Мәккә һәм Мәҙинә кеүек билдәле ғибәҙәт ҡылыу урындарында алтаҡталарҙың күбеһе ғәрәп теле менән бер рәттәнурду һәм инглиз телдәрендә ҡабатлана<ref>{{cite web |url=http://www.europapress.es/cultura/noticia-catalunya-arabe-urdu-aparecen-lenguas-habituales-catalunya-creando-peligro-guetos-20090629150020.html |title=Árabe y urdu aparecen entre las lenguas habituales de Catalunya, creando peligro de guetos |publisher=Europapress.es |date=2009-06-29 |accessdate=2011-12-18 |archive-date=2012-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120118070643/http://www.europapress.es/cultura/noticia-catalunya-arabe-urdu-aparecen-lenguas-habituales-catalunya-creando-peligro-guetos-20090629150020.html |deadlink=no }}</ref>.
В Индии на урду говорит главным образом мусульманское население. Урдуязычные мусульманские общины имеются во многих районах на севере страны (штаты Кашмир, [[Уттар-Прадеш]], [[Бихар]], [[Махараштра]], [[Мадхья-Прадеш]], а также столица Дели), а также во всех крупных городах страны. Урду используется как язык преподавания в некоторых школах, изучается наряду с арабским языком в индийских [[медресе]]. В Индии насчитывается более 3000 периодических и непериодических изданий на урду, среди них 405 ежедневных газет. Урду — один из 22 официальных языков страны; кроме того, он имеет официальный статус в некоторых северных штатах страны). В [[Бангладеш]] на урду говорят так называемые «[[бихарцы]]»<ref>{{cite web |author=Top Communications |url=https://www.indiatravelite.com/holyplaces/ajmerint.htm |title=Holy Places&nbsp;— Ajmer |publisher=India Travelite |date= |accessdate=2012-01-31 |deadlink=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120112051322/https://www.indiatravelite.com/holyplaces/ajmerint.htm |archivedate=2012-01-12 }}</ref>.
⚫
[[Файл:Stamp of India - 1975 - Colnect 372815 - Birth Bicentenary Bahadur Shah Zafar 1775-1862 - Poem.jpeg|thumb|right|300px|Һиндостандың почта маркаһында Баһадур Шах Зафарҙың шиғырынан урду телендә яҙылған юлдар. 1975 йыл{{Скотт|701}}]]


Урду широко распространён среди мигрантов в странах [[Персидский залив|Персидского залива]], [[Великобритания|Великобритании]], [[Соединённые Штаты Америки|США]], [[Германия|Германии]], [[Австралия|Австралии]] и др. Наряду с арабским, урду является одним из самых распространённых языков среди [[Иммиграция|иммигрантов]] в [[Каталония|Каталонии]]. Значимость урду в мусульманском мире достаточно высока; в известных местах паломничества, к примеру, [[Мекка|Мекке]] и [[Медина|Медине]], большинство [[вывеска|вывесок]] дублируется наряду с арабским также на урду и английском<ref>{{cite web |url=http://www.europapress.es/cultura/noticia-catalunya-arabe-urdu-aparecen-lenguas-habituales-catalunya-creando-peligro-guetos-20090629150020.html |title=Árabe y urdu aparecen entre las lenguas habituales de Catalunya, creando peligro de guetos |publisher=Europapress.es |date=2009-06-29 |accessdate=2011-12-18 |archive-date=2012-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120118070643/http://www.europapress.es/cultura/noticia-catalunya-arabe-urdu-aparecen-lenguas-habituales-catalunya-creando-peligro-guetos-20090629150020.html |deadlink=no }}</ref>.
⚫
[[Файл:Stamp of India - 1975 - Colnect 372815 - Birth Bicentenary Bahadur Shah Zafar 1775-1862 - Poem.jpeg|thumb|right|300px|Строки на урду из стихотворения [[Бахадур Шах II|Бахадура Шаха Зафара]] на [[почтовая марка|почтовой марке]] [[Индия|Индии]] 1975 года{{Скотт|701}}]]
-->
== Яҙмаһы ==
== Яҙмаһы ==
{{main|Алфавит урду}}
{{main|Алфавит урду}}

17:18, 11 ноябрь 2022 өлгөһө

Урду (ла́шкари)
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме اردو, Urdu

لشکری, Lashkari
Илдәр

Һиндостан, Пакистан, Фиджи, Англия, Канада, АҠШ, Норвегия

Рәсми статусы

Пакистан, Һиндостан (Андхра-Прадеш, Бихар, Джамму һәм Кашмир (союз территорияһы), Дели, Уттар-Прадеш, Уттаракханд)

Был телдә һөйләшеүселәр

40—60 млн (туған тел)[1][2]
104 млн икенсе телде лә индереп[3].

Телде белеүселәр

19-20

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-европа телдәре/Һинд-европа ғаиләһе

Һинд-иран телдәре/Һинд-иран тармағы
Һинд-арий телдәре/Һинд-арий төркөмө
Әлифба

урду алфавиты

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

урд 730

ISO 639-1

ur

ISO 639-2

urd

ISO 639-3

urd

Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Урду́ (үҙатамаһы: اردو‎), шулай уҡ ла́шкари булараҡ билдәле (үҙатамаһы: لشکری‎[4][5])- тел һинд-европа ғаиләһе һинд-арий төркөмө теле; һиндостани теленең функциональ стиле, XIII быуатта барлыҡҡа килгән һинд теле[6] менән һөйләү кимәлендә үҙ-ара аңлайышлы.

Урду Пакистанда (икенсеһе— инглиз) ике рәсми телдең береһе, әммә уны туған тел тип иҫәпләүселәр һаны сағыштырмаса күп түгел, 7 % тирәһе[7].

Һиндостанда урду 22 рәсми телдең береһе, унда 50 миллионға яҡын кеше һөйләшә[8].

Тарихы

Атамаһы (ла́шкари لشکری زبان‎) ғәрәп яҙмаһында «хәрби лагерь теле»
Насталик почергы менән яҙылған фраза زبان اردوئے معلى‎.

Урду теленең исеме урду اردو‎) - фразаны ҡыҫҡартыу زبان اردوئے معلى‎ (zabān-i urdū-yi muʿallā) «юғары ҡала теле» (Дели)[9]. Тәүҙә ул фарсы теленә ҡараған[9]. Телдең урындағы атамаһы — «Lashkari» (لشکری), Lashkari Zabān теленән ҡыҫҡартып күрһәтелә (لشکر زبان)[10].

Бөйөк Моголдәр идара иткәндә рәсми тел булып фарсы иҫәпләнә[11]. Британия Һиндостанынан һуң ғына һиндостани (лахорри тип аталған формала) рәсми телгә[12], һиндави йәки деһлави, йәғни Дели ҡалаһы диалекты), ул ваҡытта (мосолмандар ҙа, индуистар ҙа) ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған. Хәҙер илдең төп теле рәсми рәүештә ғәрәп хәрефтәрендә яҙыла башлауы Һиндостанда һөйләшкән һәм деванагари яҙмаһын файҙаланған индустарҙа ризаһыҙлыҡ тыуҙырҙы. Улар 1881 йылда Бихар штатында рәсми иғлан ителгән һиндостани теленең һинд вариантын булдырған. Шул ваҡыттан алып һинди (индустар өсөн) һәм урду (мосолмандар өсөн) телдәрен юридик бүлеү барлыҡҡа килде, әммә ҡайһы бер индус-шағирҙар урда телендә (ғәрәп графикаһында) яҙыуын дауам итте, мәҫәлән, Гопи Чанд Наранг һәм Гөлзар Сампуран Сингх. Британия Һиндостаны айырылғандан һуң Пакистанда рәсми тел сифатында фарсылаштырылған урда ҡабул ителгән.

Бер нисә тапҡыр урдуны һәм һиндины, санскрит һәм ғәрәп-фарсы үҙләштереүҙәренән «таҙартырға» маташҡандар. Шуға ҡарамаҫтан, һиндостаниҙың ике варианты ла санскрит йәки фарсы һәм ғәрәп телдәре йоғонтоһонда ҡала. Лингвистикала һинди һәм урду ғәҙәттә берҙәм тел булып һанала һәм, ҡайһы берәүҙәр раҫлауынса, тик социаль-сәйәси мотивтарға буйһоноп ҡына бүленә. Инглиз теле, Британия идараһы заманынан алып рәсми тел булараҡ, ике телдең лексик составына йоғонто яһаған[13][14].

Географик таралыуы һәм статусы

Донъя күләмендә 40-60 миллион кеше урду телен туған тел тип иҫәпләй[1][2][3]; телдә иркен аралашыусылар һаны, шул иҫәптән икенсе тел булараҡ та, 1999 йылда 104 миллион тип баһаланды. Урду телендә һөйләшеүселәрҙең күбеһе Һиндостанда һәм Пакистанда йәшәй.

Пакистанда, урду телен туған (ил халҡының 7% самаһы, уларҙың күпселеге - Һиндостандан дини ҡыҫырыҡлауҙарҙан ҡасып килгән мөһәжирҙәр) тел тип һанай, кешеләре күп булмаһа ла, был тел рәсми статусҡа эйә. Пакистан халҡының күбеһе урдуны төрлө дәрәжәлә аңлай, һәм ул лингва-франка булараҡ, шулай уҡ мәғариф системаһында киң ҡулланыла. Урду илдең барлыҡ өлкән мәктәптәрендә мотлаҡ предмет булып һанала. Һөҙөмтәлә, йыш осраҡта кешеләр урду телендә уҡый һәм яҙа белә, әммә үҙ туған телендә уҡый ҙа, яҙа ла белмәй. Урду менән Пакистандың төбәк телдәре араһында тығыҙ бәйләнештәр уларҙың үҙ-ара килешеп эш итеүенә һәм үҙ-ара байыуына булышлыҡ итә. 2015 йылдың 8 сентябрендә Пакистандың Юғары суды административ учреждениеларға урду телен файҙаланыуҙы киңәйтергә (мөмкин тиклем инглиз телен ҡулланыуҙы кәметергә), шулай уҡ бөтә провинция һәм федераль закондарҙы өс ай эсендә урду теленә күсереү кәрәклеген билдәләй[15].

Һиндостанда урду телендә башлыса мосолман халҡы һөйләшә. Урду телле мосолман общиналары илдең төньяҡ төбәгендә (Кәшмир, Уттар-Прадеш, Бихар, Махараштра, Мадхья-Прадеш штаттары, шулай уҡ баш ҡала Дели), шулай уҡ илдең барлыҡ ҙур ҡалаларында бар. Урду ҡайһы бер мәктәптәрҙә уҡытыу теле булараҡ ҡулланыла, ғәрәп теле менән бер рәттән һинд мәҙрәсәләрендә өйрәнелә. Һиндостанда урду телендә 3000-дән ашыу ваҡытлы һәм даими булмаған баҫма иҫәпләнә, улар араһында көндәлек 405 гәзит бар. Урду - илдең 22 рәсми теленең береһе; бынан тыш, ул илдең ҡайһы бер төньяҡ штаттарында рәсми статусҡа эйә). Бангладешта урду телендә «бихарҙар» һөйләшә[16].

Урду Фарсы ҡултығы илдәрендә, Бөйөк Британияла, АҠШ-та, Германияла, Австралияла һ. б. мигранттар араһында киң таралған. Каталониялағы иммигранттар араһында ғәрәп теле менән бер рәттән урду теле киң таралған телдәрҙең береһе булып тора. Мосолмандар донъяһында урдуның әһәмиәте ярайһы уҡ юғары; мәҫәлән, Мәккә һәм Мәҙинә кеүек билдәле ғибәҙәт ҡылыу урындарында алтаҡталарҙың күбеһе ғәрәп теле менән бер рәттәнурду һәм инглиз телдәрендә ҡабатлана[17].

Һиндостандың почта маркаһында Баһадур Шах Зафарҙың шиғырынан урду телендә яҙылған юлдар. 1975 йылҠалып:Скотт

Яҙмаһы

Төп мәҡәлә: Алфавит урду
Алфавит урду с названиями букв
Алфавит урду с названиями букв

Лингвистик характеристикаһы

Фонетикаһы

Һуҙынҡылар

Морфологияһы

Ҡушма һөйләмдәр

Шиғриәте

Урду цифрлы технологияларҙа

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ 1,0 1,1 Urdu definition - Dictionaries - MSN Encarta. Uk.encarta.msn.com. Дата обращения: 16 март 2010. Архивировано из оригинала 25 май 2011 года.
  2. ↑ 2,0 2,1 Languages Spoken by More Than 10 Million People (Языки, на которых говорят более 10 миллионов человек) по данным энциклопедии [[Encarta]]. Архивировано 31 октябрь 2009 года.
  3. ↑ 3,0 3,1 Ethnology languages of the World (инг.). Дата обращения: 15 июль 2009. Архивировано 26 апрель 2011 года.
  4. ↑ Alyssa Ayres. Speaking Like a State: Language and Nationalism in Pakistan. — Cambridge University Press, 2009. — С. 19—. — ISBN 978-0-521-51931-1.
  5. ↑ John C. Hawley Beyond the Commonwealth: Amitav Ghosh and Indian Writing in English // Amitav Ghosh. — Delhi: Foundation Books. — С. 164—177. — ISBN 9788175968172.
  6. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 9 май 2013.
  7. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 15 июль 2009.
  8. ↑ Census of India (инг.). Дата обращения: 15 июль 2009. Архивировано 7 февраль 2013 года.
  9. ↑ 9,0 9,1 Shamsur Rahman Faruqi. Early Urdu Literary Culture and History (инг.). — New Delhi: Oxford University Press, 2001. — P. 21—42. Архивная копия от 16 апрель 2018 на Wayback Machine
  10. ↑ Khan, Sajjad, et al. "Template Based Affix Stemmer for a Morphologically Rich Language." International Arab Journal of Information Technology (IAJIT) 12.2 (2015).
  11. ↑ [Epic World History: Mughal Empire http://epicworldhistory.blogspot.de/2012/05/mughal-empire.html Архивная копия от 9 октябрь 2014 на Wayback Machine]
  12. ↑ Garcia, Maria Isabel Maldonado. "The Urdu language reforms." Studies 26 (2011): 97
  13. ↑ The Urdu Language. The Urdu Language. Дата обращения: 18 декабрь 2011. Архивировано 13 март 2013 года.
  14. ↑ e.g. Ҡалып:Harvcoltxt
  15. ↑ SC orders implementation of Urdu as official language. Дата обращения: 8 сентябрь 2015. Архивировано 10 сентябрь 2015 года.
  16. ↑ Top Communications. Holy Places — Ajmer. India Travelite. Дата обращения: 31 ғинуар 2012. Архивировано из оригинала 12 ғинуар 2012 года.
  17. ↑ Árabe y urdu aparecen entre las lenguas habituales de Catalunya, creando peligro de guetos. Europapress.es (29 июнь 2009). Дата обращения: 18 декабрь 2011. Архивировано 18 ғинуар 2012 года.

Һылтанмалар

Ҡалып:Языки Индии Ҡалып:Языки Пакистана

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Урду_теле&oldid=1194248» битенән алынған