Алексеев Михаил Егорович

Алексеев Михаил Егорович
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	СССР  Рәсәй
Тыуған көнө	24 октябрь 1949({{padleft:1949|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:24|2|0}})
Тыуған урыны	Мытищи, Мәскәү өлкәһе, РСФСР, СССР
Вафат булған көнө	23 май 2014({{padleft:2014|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:23|2|0}}) (64 йәш)
Вафат булған урыны	Өфө, Башҡортостан Республикаhы, Рәсәй
Һөнәр төрө	лингвист
Эшмәкәрлек төрө	тел ғилеме
Эш урыны	Институт языкознания РАН[d]
Уҡыу йорто	Мәскәү дәүләт университетының филология факультеты[d]
Ғилми дәрәжә	филология фәндәре докторы[d]
Ғилми етәксе	Климов, Георгий Андреевич[d]
Кемдә уҡыған	Александр Евгеньевич Кибрик[d]
Йоғонто яһаусы	Александр Евгеньевич Кибрик[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Рәсми сайт	iling-ran.ru/beta/schola…

Алексеев Михаил Егорович (24 октябрь 1949, Мытищи — 23 май 2014, Өфө) — СССР һәм Рәсәй лингвисы, Кавказды өйрәнеүсе, дағстан телдәренең типологияһы һәм сағыштырмаса -тарихи грамматикаһы буйынса белгес. Профессор, филология фәндәре докторы, ун йылдан ашыу Рәсәй Фәндәр академияһы Тел ғилеме институтының директор урынбаҫары. Кавказ телдәре институтының бүлек мөдире.

Биографияһы

Михаил Егорович Алекссев Мәскәү дәүләт университетында филология факультетының структур һәм ғәмәли лингвистика бүлеген тамамлай. Студент йылдарында Кавказда арчин (1968, 1971) һәм хиналуг (1970, 1971), Памирҙа (1969) шугнан телдәрен өйрәнеү буйынса Структур һәм ғәмәли лингвистика бүлеге экспедицияларында ҡатнаша. 1972 йылда А.Е. Кибрик етәкселегендә «Значения основных падежей в арчинском и аварском языках» темаһына диплом яҡлай; дипломында Дағстанда ялан эштәрендә булған материалдарҙы ҡуллана.

1972—1975 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Тел ғилеме институтында аспирантурала уҡый, 1975 йылдың декабрь айында Г.А. Климов етәкселегендә «Проблема аффективной конструкции предложения» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай. 1975 йылдан — Рәсәй Фәндәр академияһы Тел ғилеме институтының Кавказ телдәре бүлегендә кесе, унан өлкән, төп ғилми хеҙмәткәр була. 1970 һәм унан һуңғы йылдарҙа ялан эштәре барышында Дағстан телдәрен буйынса (рутуль, крыз, будух, цез һ. б.) өйрәнеүҙе дауам итә. Экспедицияларҙа йыйылған мәғлүмәттәр нах-дағстан телдәренең типологик характеристикаһында (айырым алғанда, «Типология кавказских языков» монографияһында) һәм лезгин телдәренең сағыштырмаса-тарихи грамматикаһында ҡулланыла, шулай уҡ күп кенә лингвистик мәсьәләләр өсөн материал булып хеҙмәт итә.

1988 йылда Тел ғилеме институтында «Сравнительно-историческая грамматика лезгинских языков» темаһына докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. Бер аҙ ваҡыт РФ Мәғариф министрлығының Милли мәғариф проблемалары институтында баш ғилми хеҙмәткәр булып эшләй (1991—1995), РФ Мәғариф министрлығының Рәсәй халыҡтары институтының төбәк телдәр һәм аҙсылыҡ телдәре бүлеге мөдире (1993—1997). 2001 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының Тел ғилеме институты директорының фәнни эштәр буйынса урынбаҫары итеп һайлана, 2003 йылдан РФА Тел ғилеме институтында Кавказ телдәре бүлеге мөдире.

Кавказ белгестәренең Европа йәмғиәте ағзаһы; Европаның лингвистик атласының редколлегия ағзаһы. «Кавказоведение» журналының баш мөхәррире, «Кавказский вестник» журналының баш мөхәррире урынбаҫары, "Общественные науки: Серия «Языкознание» журналының редколлегия ағзаһы. Рәсәй дәүләт гуманитар университеты һәм РФА Тел ғилеме институты ҡарамағында диссертация советтарының ағзаһы.

«Мәскәүҙең 850-йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы менән бүләкләнгән (1997).

Тикшеренеүҙәр өлкәһе

Нах-дағстан телдәрендә күсемле һәм күсемһеҙ ҡылымдарҙың семантик мәғәнәләрен, һөйләмдең төп моделдәрен (эргатив, абсолют, генитив конструкциялар һ. б.) һәм килештәрҙең синтаксик функцияларын тикшерә.

С.А. Старостиндың дөйөм лезгин теле-нигеҙенең фонетик реконструкцияһына таянып, морфология һәм синтаксис кимәлендә боронғо лезгин теленең структураһын реконструкциялай. Төрлө алымдарҙы ҡулланыу нигеҙендә (глоттохронология, инновациялар берлеге) лезгин төркөмөнөң составы асыҡлана һәм хиналуг теле уның ағзаһы булмауы билдәләнә. Артабан авар-анд телдәренең һәм нах-дағстан ғаиләһе телдәренең сағыштырмаса-тарихи грамматикаһын төҙөй (исемдең материалдары морфологик категориялары материалында).

В.М. Заһиров менән берлектә «Школьный этимологический словарь табасаранского языка» һүҙлеген төҙөй һәм баҫтырып сығара. Шулай уҡ Б.М. Атаев менән берлектә «Этимологический словарь аварского языка» һүҙлеген баҫмаға әҙерләй һәм ботлих-рус һүҙлеге өҫтөндә эшләй.

Дағстандың бер нисә теленең (авар, лезгин, табасаран, рутуль, будух) ҡыҫҡаса грамматик очерктарын төҙөй, «Языки мира: Кавказские языки» энциклопедик баҫмаһының мөхәррире сифатында сығыш яһай. Яуаплы мөхәррир сифатында хәҙерге күп ғалимдарҙың хеҙмәттәрен баҫтырып сығара, шулай уҡ Кавказ ғилеме буйынса классиктарҙың (А.Н.Генко, Н.Ф.Яковлев, Е.А.Бокарев, Б.Б.Талибов һ. б.) хеҙмәттәрен баҫмаға әҙерләй. «Кто есть кто в кавказоведении?» биобиблиографик һүҙлек-белешмәне һәм Кавказ ғилеме киң библиографияны төҙөй (В. И. Кикилашвили менән берлектә).

Милли мәғариф проблемалары институтында туған телдәрҙә әлифбалар булдырыу мәсьәләләре менән шөғөлләнә; элек яҙмаһыҙ цез теле өсөн эксперименталь әлифба төҙөй.

Библияны тәржемә итеү институтында хеҙмәттәшлек итеп, библия китаптарын Дағстан халыҡтары теленә тәржемә итеүҙең редакторы сифатында сығыш яһай.

Михаил Егорович Алекссев 2014 йылдың 23 майында Өфөлә вафат була.

Төп хеҙмәттәре

Монографиялары

• Алексеев М. Е., Климов Г. А. Типология кавказских языков. М., 1980. (Переизд.: М.: Либроком, 2010. ISBN 978-5-397-01033-7)
• Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985.
• Алексеев М. Е. Сравнительно-историческая морфология аваро-андийских языков. М., 1988.
• Алексеев М. Е., Загиров В. М. Школьный этимологический словарь табасаранского языка. Махачкала, 1991.
• Алексеев М. Е. Алипби. Экспериментальный букварь цезского языка. М., 1993.
• Алексеев М. Е., Шейхов Э. М. Лезгинский язык. М.: Academia, 1997. («Языки народов России»)
• Алексеев М. Е., Атаев Б. М. Аварский язык. М.: Academia, 1998. — 144 с. («Языки народов России») ISBN 5-87444-065-8
• Алексеев М. Е. (сост.) Кто есть кто в кавказоведении? Биобиблиографический словарь-справочник. М.: Academia, 1999. — 196 с. ISBN 5-87444-107-7
• Алексеев М. Е., Шихалиева С. Х. Табасаранский язык. М.: Academia, 2003. — 140 с. («Языки народов России») ISBN 5-87444-196-4
• Алексеев М. Е. Сравнительно-историческая морфология нахско-дагестанских языков. Категории имени. М.: Academia, 2003. — 246 с. ISBN 5-87444-195-6
• Алексеев М. Е., Казенин К. И., Сулейманов М. С. Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культура. М.: Европа, 2006. ISBN 5-9739-0070-3
• Алексеев М. Е. Очерки истории отечественного кавказоведения. М.: Academia, 2008. — 280 с. ISBN 978-5-87444-363-6
• Алексеев М. Е. Перевод Библии на языки народов России: социолингвистические аспекты. М.: Academia, 2011. — 150 с. ISBN 978-5-87444-387-0
• Алексеев М.Е., Атаев Б.М., Магомедов М.А., Магомедов М.И., Мадиева Г.И., Саидова П.А., Самедов Дж.С. Современный аварский язык. Махачкала: ИЯЛИ ДНЦ РАН, Изд-во АЛЕФ, 2012.
• Алексеев М. Е., Азаев Х. Г. Ботлихско-русский словарь. М.: Academia, 2019. — 560 с. ISBN 978-5-87444-416-7

Мөхәрририәт аҫтындағы хеҙмәттәре

• Языки мира: Кавказские языки. / Ред. М. Е. Алексеев, Г.А.Климов, С.А.Старостин, Я.Г.Тестелец. М.: Academia, 1999; 2001. — 480 с.
• Задачи лингвистических олимпиад. 1965—1975 гг. / Ред. М. Е. Алексеев, В. И. Беликов, Е. В. Муравенко. М.: МЦНМО, 2006. — 576 с. ISBN 978-5-94057-216-9
• Гора языков… и ещё один. К 100-летию со дня рождения Е.А.Бокарёва. М., 2006. — 194 с.
• Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка / Ред. колл.: М. Е. Алексеев (отв. ред.), Т. А. Майсак (отв. ред.), Д. С. Ганенков, Ю.А.Ландер. — М.: Academia, 2008. — 464 с.
• Дагестанский лингвистический сборник. Вып. 1—15. М.: Academia, 1995—2005. (список статей и языковой указатель)
• Кавказский лингвистический сборник. Вып. 16—20. М.: Academia, 2005—2010. (список статей и языковой указатель)

Һылтанмалар

• Алексеев Михаил Егорович на сайте Института языкознания РАН
• obit: Михаил Егорович Алексеев (1949—2014): мемориальная страница
• Алексеев Михаил Егорович на сайте издательства ACADEMIA 2009 йыл 16 октябрь архивланған.
• Языком науки о языках Дагестана (к юбилею М. Е. Алексеева) (Дагестанская правда, 03.11.2009)
• Железная дверь. Поедем в Хыналык? Лингвистическая задача Михаила Алексеева
• Алексеев М. Е. Андийский язык (Языки мира: Кавказские языки. М., 1999. С. 156—165)
• Алексеев М. Е. Нахско-дагестанские языки (Языки мира: Кавказские языки. М., 1999. С. 220—228)
• Алексеев М. Е. О некоторых показателях наклонения в восточнокавказских языках (Дагестанский лингвистический сборник. Вып. 9. М., 2001)