Эстәлеккә күсергә

Антарктика ярымутрауы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Антарктика ярымутрауы
Характеристикалары
Майҙаны522 000[1] км²
Иң бейек нөктәһе3184 м
Урынлашыуы
69°30′ ю. ш. 65°00′ з. д.HGЯO
Антарктида
Точка
Антарктика ярымутрауы
 Антарктика ярымутрауы Викимилектә

Антарктика ярымутрауы (ингл. Antarctic Peninsula) — континенталь Антарктиданың эре ярымутрауы. Төньяҡҡа табан уның көньяҡ сигенән 1300 километрға яҡын һуҙылған (Уэдделл диңгеҙендә Адамс мороно араһындағы фараз ителгән һыҙыҡтан һәм Беллингсгаузен диңгеҙендә Эклунд утрауҙарынан көньяҡҡа нөктә менән (~74° көньяҡ киңлектән).

Төньяҡ ярымутрауҙың иң бөйөк нөктәһе —Пайм-Хед мороно (63°13′ ю. ш. 57°17′ з. д.HGЯO)[2]. Ул материктың иң төньяҡ нөктәһе булып тора. Ярымутрауҙың төньяҡ өлөшө (параллелдең 68 алып 63 тиклем) —Греам ере, көньяҡ өлөшө (74 алып 68 тиклем) Палмер тип атала. Греамдың яҡынса 130 саҡрым оҙонлоғондағы төньяҡ өлөшө үҙ сиратында, Тринити ярымутрауы тип атала.

Хәҙерге исемен ярымутрау 1961 йылда ала. Быға тиклем ул донъяның төрлө илдәре картографияһында төрлө исемдәр аҫтында була, атап әйткәндә, Америка карталарында ул - «Палмер ярымутрауы», совет һәм Британия карталарында - «Грейам ере», Аргентина карталарында «Сан-Мартин Ере» тип билдәләнә[3]. Чилиҙа ярымутрау рәсми рәүештә «О ' Хиггинс ере» тип атала.

Ярымутрауҙан 1000 километр төньяҡҡа ҡарай Дрейк боғаҙы аша Утлы Ер архипелагы урынлашҡан[4].

Ярыутрауҙағы боҙ яйлаһының бейеклеге диңгеҙ кимәленән 1500—2000 метрға етә. Ярымутрауҙа һәм уның эргәһендәге утрауҙарҙа бик күп ғилми-тикшеренеү станциялары урынлашҡан[3].

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Антарктика ярымутрауы картаһы

Антарктика ярымутрауы, асылда, төньяҡтан көньяҡҡа һуҙылған тау сылбырынан ғибәрәт, үҙ геоморфологияһы буйынса ул Көньяҡ Америка Анд тауҙарының дауамы булып тора[5]. Был факт Аргентина һәм Чили яғынан ярымутрауҙарға территориаль дәғүәләр нигеҙе булып тора[6].

Ярымутрауҙың үҙәк өлөшөн боҙ яйлаһы биләй, уның бейеклеге 1500—2000 метр. Ярымутрауҙың иң юғары нөктәһе — Джексон тауы — диңгеҙ кимәленән 3184 метр. Башҡа билдәле түбәләр — Коман, Гилберт, Уильям, Оуэн, Скотт һәм Кастро тауҙары.

Ярымутрауҙың көнбайыш һәм көнсығыш яры буйында майҙаны буйынса ҙур ғына шельф боҙлоҡтары бар, уларға материк боҙлоҡтары ағып төшә. Уларҙың иң эреләре Ларсен һәм Ронне шельф боҙлоҡтары (көнсығышта), көнбайышта — Георг VI, Уорди, Бах һәм Уилкинсон[7]. Ярымутрау яры буйының бер өлөшөн, айырыуса уның төньяҡ-көнбайыш өлөшөн антарктик тундра биләй.[5].

Ярымутрау көнбайыштан Беллинсгаузен диңгеҙе, төньяҡтан Скоша диңгеҙе, көнсығыштан Уэдделл диңгеҙе һыуҙары менән йыуыла. Ярымутрау янындағы күп утрауҙар боҙ һәм ҡар менән ҡапланған һәм улар менән диңгеҙ боҙо менән тоташҡан. Жуэнвиль утрауҙары төркөмөнән төньяҡта ярымутрау Антарктида боғаҙы менән айырыла,

Георг VI боғаҙы уны Антарктиканың иң ҙур утрауы — Александр I Ере менән айыра. Жерлаш боғаҙы Антарктика ярымутрауын һәм уның көнбайыш ярҙарында урынлашҡан Палмер архипелагын айырып тора. Лемэра боғаҙы ярымутрауҙы Бут утрауынан айырып тора.

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Антарктика ярымутрауының климаты бөтә ҡитғала иң йомшағы булып тора. Иң йылы ай — ғинуар, уртаса температура +1-2 °C, Иң һыуыҡ ай — июнь, −15-20 °C температура менән. Ярымутрауҙың көнбайыш яры климаты диңгеҙ антарктик диңгеҙ булараҡ характерлана һәм иң йомшағы булып һанала. Был өлөштә температура йылына 3 - 4 ай дауамында 0 билдәһенән юғарыраҡ, ә ҡышын -10 градустан һирәк төшә. Ярымутрауҙың көнбайыш яр буйында 68 параллелдән көньяҡтараҡ, шулай уҡ төньяҡ-көнсығыш яр буйында уртаса айлыҡ температура 1-2 ай ғына нулдән артып китә, ә ҡышын уртаса температура −15 °C самаһы тәшкил итә. Иң һалҡын климат менән ярымутрауҙың көньяҡ-көнсығыш өлөшө билдәләнә.

Ярымутрауҙың төрлө райондарында яуым-төшөм күләме ныҡ айырыла. Көнбайыш яр буйында, сикке төньяҡ нөктәнән алып 68 параллелгә тиклем, яуым-төшөмдөң йыллыҡ кимәле 350 мм алып 500 мм тәшкил итә. Был яуым-төшөмдөң байтаҡ өлөшө йәйге айҙарҙа ямғыр формаһында яуа.

Көнбайыш яр буйының көньяғында һәм төньяҡ-көнсығыш яр буйында яуым-төшөм кимәле, ғәҙәттә, йылына 350 миллиметрҙан кәмерәк тәшкил итә. Ярымутрауҙың көнсығыш өлөшөндә яуым-төшөмдөң йыллыҡ кимәле ни бары 100—150 миллиметр тәшкил итә. Сағыштырыу өсөн, субантарктик утрауҙар йылына 1000—2000 миллиметр яуым-төшөм кимәленә эйә, Антарктиданың эске райондары иһә 100 миллиметрҙан кәмерәк ала.[8].

Палеоклиматик шарттар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климаттың глобаль үҙгәреүенә ҡарата һорауҙар менән бәйле, Антарктика ярымутрауы һәм Уэдделл диңгеҙенең, уның Тымыҡ океан континенталь шельфының яҡындағы райондары һуңғы тиҫтә йылдар дауамында интенсив геологик, палеонтологик һәм палеоклиматик тикшеренеүҙәр предметына әйләнә.

Ярымутрауҙың боҙ япмаһы гляциологияһын, шулай уҡ палеонтология, седиментология, стратиграфия, структур геология һәм гляциаль һәм гляциаль булмаған вулконология ултырмаларын берлектә өйрәнеү һуңғы 100 миллион йылда палеоклимат шарттарын һәм боҙлоҡ япмаһының тирбәлеүен тергеҙергә мөмкинлек бирә. Был тикшеренеүҙәр төбәк климатының аҡбур осоронда Көньяҡ поляр түңәрәк эргәһендәге хәҙерге торошона еткәнсе ярайһы ныҡ үҙгәреүен күрһәтә[9][10][11][12][13].

Антарктика ярымутаруында, шулай уҡ Александр I утрауында табылған палеотупраҡтар һәм ҡаҙылма үҫемлектәрҙе үҙ эсенә алған Блафф ҡаҙылма төркөмө аҡбур системаһының альбом ярусы ваҡытының климат шарттары тураһында ентекле мәғлүмәт бирә.

Ярымутрауҙың нигеҙен тәшкил иткән ошо ҡаҙылма төркөм тарихҡа тиклемге һыубаҫар туғайҙарҙа һәм дельталарҙа һаҡланған, шулай уҡ үҙ эсенә төрлө диңгеҙ ултыраҡтарын ала. Ер һәм ҡаҙылма үҫемлектәр буйынса төбәк климаты йылы һәм дымлы булған тип әйтергә була. Йәй ҡышҡа ҡарағанда сағыштырмаса ҡорораҡ була. Йылғалар даими була, яуым-төшөмдөң күп булыуы сәбәпле ҡайһы берҙә көслө ташҡындар була[11][14].

Йылы климаттың иң юғары нөктәһе өҫкө аҡбурҙың уртаһына тура килә. Коньяк, сантон, кампан ярустарының башы үҫемлектәренең ҡаҙылған ҡалдыҡтары йылы уртаса йәки яуым-төшөм миҡдары етерлек булған һәм оҙайлы булмаған температураһы 0 градустан түбән булған субтропик климат тураһында һөйләй[11][15].

Температура максимумынан һуң глобаль һәм төбәк кимәлендә климат һиҙелерлек һалҡынайта, быны Антарктика ярымутрауы ағастарының таш булып ҡатыуынан да күрергә мөмкин. Климаты йәнә палеоценда һәм иртә эоценда йылыта, был шулай уҡ ҡаҙылма үҫемлектәрҙә лә сағыла.

Иртә эоцендан алып климат йәнә һалҡын һәм дымлы була башлай. Ентекле тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Антарктиданың боҙ япмаһы һуңғы 37 миллион йылда төбәк климатының яйлап һалҡынайыуы барышында барлыҡҡа килгән. Боҙ менән ҡапланыусы Антарктика ярымутрауы континенттың һуңғы төбәге була. Ярымутрауҙағы тау боҙлоҡтары һуңғы эоценда, 37-34 миллион йыл элек барлыҡҡа килә башлай. Ә боҙ япмаһы ни бары 12,8 миллион йыл элек барлыҡҡа килә. Дүртенсел осорҙа көнбайыш Арктика боҙ япмаһы боҙлоҡ дәүерҙәре һәм боҙлоҡ аралары алмашыныуҙан һуң үҙгәрә. Боҙлоҡ осорҙарында ул хәҙерге хәленән күпкә ҡалыныраҡ була һәм шельф сигенә тиклем һуҙыла.Боҙлоҡтар дәүере араһында боҙ ҡатламы күпкә йоҡараҡ, ә уның майҙаны күпкә бәләкәйерәк[9][10][11].

20-18 мең йыл элек, һуңғы боҙлоҡ максимумы ваҡытында, боҙ япмаһы шулай уҡ бөгөнгөгә ҡарағанда ҡалыныраҡ була. Һәм бер нисә нунатактан тыш, бөтә Антарктика ярымутрауын, яҡындағы утрауҙарҙы һәм бөтә Уэддел диңгеҙен тиерлек ҡаплай. Боҙлоҡ дәүере барышында, 18-6 мең йыл элек, шельф боҙлоғо һиҙелерлек сигенә. Антарктика ярымутрауының ҡайһы бер райондарында боҙлоҡтарҙың сигенеүе 3-4 мең йыл элек дәүергә тиклем дауам итә; 3000 йыл самаһы элек төбәк климаты йәнә һалҡыныраҡ була бара[12][13][16].

Климат үҙгәреүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Глобаль йылытыу ярымутрау климатына һиҙелерлек йоғонто яһай; XX быуаттың икенсе яртыһында ғына уртаса йыллыҡ температура 2,5 градусҡа артҡан. Антарктик ярымутрау янындағы шельфта Ларсен боҙлоғо урынлашҡан, уның күләме һуңғы йылдарҙа ҡырҡа кәмегән[17].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Асылыуы һәм исеме

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Антарктика ярымутрауы 1820 йылдың 30 ғинуарында (Фаддей Беллинсгаузен һәм Михаил Лазарев етәкселегендәге Беренсе рус антарктик экспедицияһы Принцесса Марта Ярынан ағып сыҡҡан шельф боҙлоғон асҡандан һуң ике көн үткәс кенә) Британияның диңгеҙсеһе Эдвард Брансфилд тарафынан асыла. Ул уның төньяҡ-көнсығыш сигенә карта төшөрә һәм Trinity House хөрмәтенә уға "Тринити ере" тип исем бирә[18]. Тарихсы Роланд Хантворд фекере буйынса, «Антарктика нәҡ шулай асыла»[19].

Антарктика ярымутрауының төньяҡ яры буйын американлы Натаниэль Палмер тарафынан тағы берҙе билдәләнә. 1821 йылдың ғинуарында Беллинсгаузен экспедицияһы тарафынан Александр I ере (Антарктикалағы иң ҙур утрау, ул 1941 йылға тиклем ярымутрауҙың бер өлөшө тип иҫәпләнә) асыла.

1832 йылдың февралендә Британияның диңгеҙсеһе Джон Биско тарафынан Европанан төньяҡ-көнсығышҡа табан бер ер билдәләнә, һуңыраҡ ул Грэйам Ере тип атала (Британия Адмиралтействоһының беренсе лорды Джеймс Грейам хөрмәтенә[4][20]. 1838 йылдың февралендә француз диңгеҙсеһе Дюмон-Дюрвиль Тринити ярымутрауын Orléans Channel ярымутрауҙан боғаҙ менән айырыла тип яңылыш уйлап, Луис Филипп Ере (франц. Terre Louis Philippe) тип үҙгәртә[18].

Антарктика ярымутрауы янында эшләгән тәүге ғилми-тикшеренеү экспедицияһы Отто Норденшельд етәкселегендәге Швед антарктика экспедицияһы (1901—1904) була, ул, киң ғилми программаны үтәүҙән тыш, Грейам еренән көнсығышҡа табан утрауҙар теҙмәһен өйрәнә. 1934—37 йылдарҙа Джон Раймилл етәкселегендә ярымутрауҙың бер өлөшөн тикшереүсе һәм аэрофототөшөрөүсе Британияның «Грейам ере» экспедицияһы, Грейам Ере айырым архипелаг түгел, ә Антарктика ярымутрауының бер өлөшө булыуын иҫбатлай[4][20]. Ярымутрауҙы тикшереүгә Ричард Бёрд (1939—1941) һәм Финн Ронне (1946—1948) экспедициялары ла тос өлөш индерә.

1961 йылда 10-сы Тымыҡ океан ғилми конгресы ярымутрауға «Антарктика» исемен бирергә тәҡдим итә. 1964 йылда Бөйөк Британия һәм Американың профилле ведомстволары был ҡарарҙы хуплап сыға. Шул рәүешле был биләмәгә ҡарата «Грэйам ере» атамаһын ҡулланған инглиздәр менән уны «Палмер ярымутрауы» йәки «Палмер Ере» тип йөрөткән американдар араһындағы күптәнге бәхәс хәл ителә. Шул ваҡыттан алып «Грэйам Ере» исеме - Джереми һәм Агассис мороно араһындағы сик һыҙығынан төньяҡтараҡ Антарктика ярымутрауы өлөшө, ә «Палмер Ере» исеме ошо һыҙаттан көньяҡтараҡ урынлашҡан өлөшө өсөн файҙаланыла. Әммә Чилиҙа ярымутрау йыш ҡына «О ' Хиггинс Ере», ә Аргентинала «Тьерра-де-Сан-Мартин» кеүек телгә алына[3][21].

Тикшеренеү станциялары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Антарктика ярымутрауында һәм эргә-тирәләге утрауҙарҙа тикшеренеү станциялары
Ротер антарктика станцияһы янында тикшеренеү судноһы

Антарктидала һәм эргә-тирәләге утрауҙарҙа тикшеренеү станцияларының иң юғары концентрацияһы билдәләнә, был ошо төбәктең йомшаҡ климаты менән аңлатыла. Бынан тыш, ярымутрау янында урынлашҡан утрауҙарҙа йышыраҡ туристик судноларға йөрөй. Ярымутрауҙағы һәм утрауҙарҙағы тикшеренеү станцияларын үҙ эсенә: Хенераль-Бернардо-О’Хиггинс (Чили), Беллинсгаузен (Рәсәй), Команданте Феррас (Бразилия), Ротера (Бөйөк Британия), Сан-Мартин (Аргентина), Марамбио (Аргентина), Эсперанса (Аргентина), Капитан-Артуро-Прат (Чили), Арцтовский (Польша), Палмер (АҠШ), Чанчэн (Ҡытай), Академик Вернадский (Украина) ала. Шулай уҡ төрлө дәүләттәрҙең ташландыҡ станциялары ла бар. Ярымутрауҙан боҙ керны һәм яуым-төшөм өлгөләре төрлө климат үҙгәрештәрен, шул иҫәптән Бәләкәй боҙлоҡ осоро кеүек ваҡиғаларҙы өйрәнеү өсөн файҙаланыла.

Аргентинаның Эсперанс тикшеренеү станцияһы — Антарктидала тыуған тәүге кеше Эмилио Пальманың тыуған урыны[22].

Флора һәм фаунаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ярымутрауҙың төньяҡ өлөшөндә Антарктидала үҫкән сәскәле үҫемлектәр ареалы сикләнгән (уларҙың бөтәһе ике төрө - антарктик туғай сәскәһе һәм Колобантус кито). Ярымутрауҙың көнбайыш яры буйындағы антарктик сүллектәрҙең майҙаны 400 квадрат километр.[23].

2022 йылда 500 метрҙан ашыу тәрәнлектә ҙур боҙ аҫты экосистемаһы табылған[24].

Антарктика ярымутрауында глобаль йылыныу һөҙөмтәһендә тундра әүҙем формалаша башланы. Ғалимдар күҙаллауынса, 100 йылдан Антарктидала тәүге ағастар барлыҡҡа килеүе ихтимал[25].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Antarctic Peninsula Ice Sheet
  2. ↑ Prime Head: Antarctica. Geographical Names. Дата обращения: 20 июнь 2015. Архивировано 20 июнь 2015 года.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 АНТАРКТИЧЕСКИЙ ПОЛУОСТРОВ // Большой энциклопедический словарь. — 2000.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Stewart, J. Antarctic An Encyclopedia. — McFarland & Company Inc, New York., 2011. — 1776 с. — ISBN 978-0-7864-3590-6.
  5. ↑ 5,0 5,1 C Michael Hogan. Antarctic Peninsula. The Encyclopedia of Earth (1 октябрь 2013). Дата обращения: 21 июнь 2015. Архивировано 28 июнь 2015 года.
  6. ↑ Авхадеев В. Р. Проблема современных территориальных претензий на Антарктику и возможные пути её разрешения. Центр Морского права. Дата обращения: 21 июнь 2015. Архивировано 21 июнь 2015 года.
  7. ↑ Антарктический полуостров. Планета Земля (8 октябрь 2013). Дата обращения: 21 июнь 2015. Архивировано 21 июнь 2015 года.
  8. ↑ World Wildlife Fund and S. Draggan. (2009) Antarctic Peninsula. 2013 йыл 3 июнь архивланған. in C. J. Cleveland, ed., Encyclopedia of Earth. 2006 йыл 12 октябрь архивланған. National Council for Science and the Environment, Washington, DC
  9. ↑ 9,0 9,1 Anderson, J.B. (1999) Antarctic Marine Geology. Cambridge University Press. University of Cambridge, Cambridge, United Kingdom. 297 pp. ISBN 978-0-521-59317-5.
  10. ↑ 10,0 10,1 Anderson, J.B., S. Warny, R.A. Askin, J.S. Wellner, S.M. Bohaty, A.E. Kirshner, D.N. Livsey, A.R. Simms, Tyler R. Smith, W. Ehrmann, L.A. Lawverh, D. Barbeaui, S.W. Wise, D.K. Kulhanek, F.M. Weaver, and W. Majewski (2012) Progressive Cenozoic cooling and the demise of Antarctica’s last refugium. Proceedings of the National Academy of Science. 108:11356-11360.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Francis, J. E., A. Ashworth, D.J. Cantrill, J.A. Crame, J. Howe, R. Stephens, A.-M. Tosolini, and V. Thorn (2008) 100 Million Years of Antarctic Climate Evolution: Evidence from Fossil Plants in A. K. Cooper, P. J. Barrett, H. Stagg, B. Storey, E. Stump, W. Wise, and the 10th ISAES editorial team, eds., pp. 19-27, Antarctica: A Keystone in a Changing World. Proceedings of the 10th International Symposium on Antarctic Earth Sciences. The National Academies Press, Washington, DC.
  12. ↑ 12,0 12,1 Heroy, D.C., and J.B. Anderson (2005) Ice-sheet extent of the Antarctic Peninsula region during the Last Glacial Maximum (LGM) — insights from glacial geomorphology. Geological Society of America Bulletin 117:11:1497-1512.
  13. ↑ 13,0 13,1 Ingolfsson, O., C. Hjort, and O. Humlum (2003) Glacial and Climate History of the Antarctic Peninsula since the Last Glacial Maximum. Arctic, Antarctic, and Alpine Research. 35:2:175-186.
  14. ↑ Falcon-Lang, H. J., D. J. Cantrill, and G. J. Nichols. (2001) Biodiversity and terrestrial ecology of a mid-Cretaceous, high-latitude floodplain, Alexander Island, Antarctica. Journal of the Geological Society of London. 158:709-724.
  15. ↑ Hayes, P. A., J. E. Francis, and D. J. Cantrill, (2006) Palaeoclimate of Late Cretaceous Angiosperm leaf floras, James Ross Island, Antarctic. in J. E. Francis, D. Pirrie, and J. A. Crame, eds., pp, 49-62, Cretaceous-Tertiary High Latitude Palaeoenvironments, James Ross Basin. Geological Society London Special Publication. 258:49-62.
  16. ↑ Johnson, J.S. M.J. Bentley, S.J. Roberts, S.A. Binnie, and S.P.H.T. Freeman (2011) Holocene deglacial history of the northeast Antarctic Peninsula — A review and new chronological constraints. Quaternary Science Reviews. 30:3791-3802.
  17. ↑ Разрушение шельфовых ледников Антарктиды. Дата обращения: 29 май 2008. Архивировано 16 ғинуар 2010 года.
  18. ↑ 18,0 18,1 William James Mills. Exploring polar frontiers : a historical encyclopedia. — ABC-CLIO, Inc, 2003. — P. 662. — 844 p. — ISBN 1-57607-422-6.
  19. ↑ Роланд Хантворд. Покорение Южного полюса. Гонка лидеров. — М. Манн, Иванов и Фербер, 2012. — С. 22. — 640 с. — ISBN 978-5-91657-323-7.
  20. ↑ 20,0 20,1 Scott, Keith. The Australian Geographic book of Antarctica. — Terrey Hills, New South Wales: Australian Geographic, 1993. — С. 114—118. — ISBN 1-86276-010-1.
  21. ↑ Scott, Keith. The Australian Geographic book of Antarctica. — Terrey Hills, New South Wales: Australian Geographic (инг.)баш., 1993. — С. 114—118. — ISBN 1-86276-010-1.
  22. ↑ Born Freezing: Meet Antarctica’s First Citizen (недоступная ссылка — история). WebEcoist. Дата обращения: 12 июль 2012. Архивировано 25 июнь 2012 года.
  23. ↑ газета «Известия». Россия возобновляет бурение Антарктиды. Дата обращения: 25 ғинуар 2012. Архивировано 6 декабрь 2014 года.
  24. ↑ Discovery of 'hidden world' under Antarctic ice has scientists 'jumping for joy' | Live Science
  25. ↑ Разрушение шельфовых ледников Антарктиды. Дата обращения: 29 май 2008. Архивировано 16 ғинуар 2010 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Антарктика_ярымутрауы&oldid=1193499» битенән алынған