Эстәлеккә күсергә

Оло Башҡортостан

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Большая Башкирия битенән йүнәлтелде)
Викидатала элемент тултырылмаған
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Башҡортостан (мәғәнәләр).

Оло Башҡортостан — ВЦИК-тың 1922 йылдың 14 июнендәге декреты нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы сиктәрҙәге Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы. Һөҙөмтәлә Башҡортостандың Көнсығыш менән Көнбайышы бергә ҡушыла. Оло Башҡортостан барлыҡҡа килеү менән СССР-ҙа йәшәгән башҡортарҙың 87%-ы Башҡорт АССР-ына берләшә, шул арҡала төп милләт сағыштырмаса һан күләме буйынса 2,5 тапҡырға үҫә. Оло Башҡортостан тигән атама 1930 йй. кантон-улус административ бүленеш бөтөрөлгәнгә тиклем ҡулланылған.

Тарих

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әхмәтзәки Вәлиди буйынса «Оло Башҡортостан»дың (Башҡортостан автономияһының) самалап билдәләнгән сиктәре
1922 йылда Башҡортостан АССР-ы сиктәренең үҙгәреүе

ВЦИК ҡарар итә: «I. Өфө губернаһын бөтөрөргә, Өфө, Бөрө, Бәләбәй, Златоуст өйәҙҙәрен БАССР составына индерергә...» Махсус төҙөлгән комиссияның докладында республика X быуаттан алып йәшәгән халыҡтар, Башҡортостанды колонияға әүерелдереү, башҡорт ерҙәрен талау, баш күтәреүҙәр тураһында төплө тарихи белешмәләр бирелә. Унда төп халыҡ — аҫаба башҡорттарҙың Дим, Ағиҙел, Ыҡ йылғаларының түбәнге өлешөндә, Өфө губернаһынын Бәләбәй, Бөрө, Миңзәлә өйәҙҙәрендә йәшәүен раҫлаусы тарихи документтар булыуы әйтелә.

Башҡортостанды яулап алыу өсөн йөҙҙәрсә мең урыҫтар күсереп ултыртылған Өфө, Стәрлетамаҡ, Көнбайыш Башҡортостан —башҡорттарҙың борондан килгән ере, тик уның Башҡорт республикаһына индерелмәгән булыуы билдәләнә.

Автономияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Әхмәтзәки Вәлиди Башҡортостан автономияһы сиктәренең ысынбарлыҡтағы картаһын төҙөгән[1]. Был ерҙәр 1922 йылда барлыҡҡа киләсәк Оло Башҡортостан территорияһынан да киңерәк, сөнки уның эсенә Миңзәлә өйәҙе, Златоуст, Верхнеурал өйәҙенең бер өлөшө, шулай уҡ Троицк, Силәбе һәм Шадрин өйәҙҙәренең башҡорт улустары ингән булған[2]. Граждандар һуғышы ваҡиғалары менән бәйле Бөтөн башҡорт ҡоролтайының проекты тулыһынса тормошҡа ашырылмайса ҡалған, һәм автономиялы республика тик «Бәләкәй Башҡортостан» сиктәрендә генә барлыҡҡа килгән.

Граждандар һуғышы тамамланыу алдынан Башҡорт хөкүмәтенең бурысы булып республика территорияһын элекке Башҡорт кантондары нигеҙендә киңәйтеү мәсьәләһе торған. Башҡорт АССР-ы халыҡ комиссарҙары Советы рәйесе Муллаян Дәүләтша улы Халиҡов Муллаян етәкләгән Комиссия Оло Башҡортостан составына Магнит (Әтәс) тауының тирә-яғындағы ерҙәрҙе (хәҙерге Магнитогорск ҡалаһы), Ырымбур ҡалаһын, тотош Өфө губернияһын, шул иҫәптән — Өфө ҡалаһын, Златоустың тау-завод районын, Архангель клинын, Ыҡ йылғаһы буйындағы Миңзәлә өйәҙенең башҡорт улустарын индереүҙе тәҡдим иткән.[3]

Хәмиҙуллин С. И. һәм Таймаҫов Р. С. раҫлауынса, Оло Башҡортостандың барлыҡҡа килеүендә 1920 йылда Өфө губернаһында тоҡанған Һәнәклеләр сығышы баш күтәреүселәренең Башҡордстанға Өфө губернаһын индереүҙе талап итеүсе лозунгылары ҙур роль уйнаған.

Территорияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башҡортостан АССР-ы кантондары 1927 йылда

Оло Башҡортостан «Бәләкәй Башҡортостан», Силәбе губернаһына бирелгән Ялан кантонынан башҡа, һәм Бәләбәй, Бөрө, Өфө өйәҙе һәм бөтөрөлгән Өфө губернаһының бер өлөшө булған Златоуст өйәҙе территорияларын үҙ эсенә алған[4]. Автономиялы Республиканың баш ҡалаһы - Өфө.

1924 йылда Туҡ-Соран кантоны, Башҡорт АССР-ы составынан сығарылып, Ҡырғыҙ Автономиялы Социалистик Совет Республикаһына (1920—1925) бирелгән.

Административ яҡтан, Оло Башҡортостан Республикаһы территорияһы 8 кантондан торған: Арғаяш, Бәләбәй, Бөрө, Йылайыр, Мәсәғүт, Тамъян-Ҡатай һәм Өфө[5].

Дәүләт идараһы органдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башҡордстан һәм Өфө губернаһы дәүләт органдарының ҡушылыуы һөҙөмтәһендә Автономиялы Башҡорт Совет Республикаһының РКП(б) обкомы, Үҙәк Башҡарма Комитеты (ЦИК), Халыҡ Комиссарҙары Советы (СНК), халыҡ комиссариаты барлыҡҡа килгән. Берләшкән ваҡытта яңы учреждениелар составында бөтөрөлгән Өфө губернаһы вәкилдәре күпселекте тәшкил иткән. Республиканың халыҡ комиссарҙары Советы рәйесе посын Халиҡов Муллаян Дәүләтша улы Дһаҡлап ҡала. Башҡортостан үҙәк башҡарма комитетының яңы рәйесе итеп Хафиз Ҡушай улы Ҡушаев тәғәйенләнә, 1922 йылдың сентябренә тиклем Башҡортостан өлкә комитеты менән Андрей Илья улы Жеханов етәкселек иткән, аҙаҡ - Борис Николай улы Нимвицкий.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г. Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Уфа: ГРИ «Башкортостан», 2005. — С. 51. — 304 с.
  2. ↑ Таймасов Р. С., Хамидуллин С. И. Большая Башкирия // Ватандаш. — 2009. — № 5. — ISSN 1683-3554.
  3. ↑ Проект административной комиссии по расширению «Большой Башкирии», утверждённый Президиумом БашЦИКа от 20 июля 1921
  4. ↑ Таймасов Р. С., Хамидуллин С. И. Большая Башкирия // Ватандаш. — 2009. — № 6. — ISSN 1683-3554.
  5. ↑ Большая Башкирия. // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 187. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тарих Был Башҡортостан тарихы буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

Ҡалып:Кантоны Башкирской АССР


Сығанаҡ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Образование Башкирской Советской Социалистической Республики. Сборник документов и материалов. Уфа, 1953.
  • Кульшарипов М. М. З. Валидов и образование Башкирской Советской Республики. Уфа, 1992.
  • Большая Башкирия 2009 йыл 10 апрель архивланған.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Оло_Башҡортостан&oldid=1062494» битенән алынған