Елизаветов ҡаласығы
| Елизаветов ҡаласығы | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Ростов өлкәһе |
| Мираҫ статусы | объект культурного наследия России федерального значения[d] |
 | |
'Елизаветов ҡаласығы[1] — Ростов өлкәһенең Аҙау районында Елизавета станицаһы янында боронғо ауыл ҡалдыҡтары. Дон йылғаһы дельтаһында, Дондағы Ростовтан яҡынса 4 км алыҫлыҡта, Городище утарының көнбайыш ситендә, Елизавета станицаһынан төньяҡтараҡ урынлашҡан. Б.э. тиклем VI быуаттан III быуатҡа тиклем булған.
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Б.э. тиклем VI—V быуат сиктәрендә Елизаветов ҡаласығы төбәгендә скиф мәҙәниәтенең локаль варианты һәм ауыл барлыҡҡа килә[2]. Башлыса ҡаласыҡҡа Дарий I менән һуғыштан һуң нигеҙ һалына. Башта был күскенселәрҙең миҙгелле торағы була, б.э. тиклем V быуаттың күп өлөшө дауамында ауыл ярым күскенсе халыҡтың ҡышлағы була, торлаҡ ҡоролмалар был ваҡытта булмай. Беҙҙең эраға тиклем IV быуат сиктәренә грек- варварҙар сауҙаһы йоғонтоһо аҫтында ауыл ярымултыраҡҡа һәм һуңынан ҡала тибындағы даими ултыраҡҡа әйләнә. Отошло урынлашыуы күскенселәргә Түбәнге Дон буйлап үткән мөһим сауҙа коммуникацияларын контроль аҫтына ҡуйырға мөмкинлек бирә.
Беҙҙең эраға тиклем IV быуаттың икенсе яртыһында Елизаветов ҡаласығы ҙур Төньяҡ-Көнсығыш Аҙауға әүерелә. Ул ҙур ауыл хужалығы, балыҡ һәм һөнәрселек үҙәге булған. Ҡаласыҡ аша Боспор гректары һәм Дон буйы ҡәбиләләре менән сауҙа үткән. Ҡаласыҡ структураһына был ваҡытта ҙур булмаған Боспор колонияһы — үҙенә күрә айырым грек-эмпорий кварталдары ингән[3].
Ауылдың йәшәйеше б.э. тиклем IV—III быуаттарҙа туҡтай, был үҙ-ара һуғыштар менән бәйле, низағтар был ваҡытта бөтә Боспор батшалығын солғап ала һәм уға күрше күскенсе халыҡтар йәлеп ителә.
Елизаветов ҡаласығы тарихының һуңғы осоро б.э. тиклем III быуаттың 90-сы йылдар аҙағында ташлап кителгән ҡаласыҡ биләмәһендә боспор гректары тарафынан грек колонияһына-эмпорийҙарына нигеҙ һалыу менән бәйле[4]. Ҡаласыҡтың үҙәк өлөшөндә берҙәм план нигеҙендә торлаҡтар һәм хужалыҡ ҡаралтылары төҙөлә. Бөтә йорттар эллин төҙөлөш техникаһын ҡулланып ҡорола һәм кирбес диуарҙар менән ер өҫтө ҡоролмаларҙан тора. Әммә эмпорийҙар оҙаҡ йәшәмәй. Ауыл б.э. тиклем 270—260 йылдарҙа Перисад II ваҡытында Скифия биләмәһенә ҡарай юлында сармат ҡәбиләләренең хәрби тар-мар итеүе һөҙөмтәһендә юҡҡа сыға[2]. Тиҙҙән эргәһендә Танаис ҡалаһы барлыҡҡа килә.
Археологик мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төрлө баһалар буйынса Елизаветов ҡаласығы майҙаны 40 гектарҙан алып 55 гектарға тиклем еткән. Трапеция формаһында булған. Ҡаласыҡ территорияһы сиктәрендә түбәндәге компоненттар бүленә.
- Беренсеһе: ҡаласыҡ территорияһы ике оборона бүлкәте менән уратып алынған, һәр береһе тәрән йырындан һәм яҡтарында өйөмдәрҙән торған.
- Икенсеһе: Дон йылғаһының иҫке үҙәнендә урынлашыуы ҡаласыҡтың порт өлөшөнөң бүленеүен тәьмин итә.
- Өсөнсөһө: «Акрополь», ауылдың ҡалҡыу үҙәк өлөшө. Уның майҙаны — 12 гектар самаһы. Бөтә тиерлек «акрополь» б.э. тиклем III быуаттың тәүге сирегендә Ҙур грек колонияһы тарафынан биләнә. Елизаветов ҡаласығы ҡала тибындағы ауыл булған тигән фекер бар. (беҙҙең эраға тиклем IV быуат уртаһын да һуң түгел). Артабан унда грек колонияһы урынлашҡан айырым өлөш барлыҡҡа килгән. Әммә, был өлөш шартлы рәүештә «акрополь» тип атала.
- Дүртенсеһе: ҡәберлектәр һәм ҡурғандар, шуларҙың иң билдәлеһе — «Биш туған» ҡурған төркөмө[5], ҡәберлектәрҙең береһендә б.э. тиклем IV быуатта скиф батшаһының бөтөнләй тейелмәгән бик бай ҡәберлеге табылған.
Ҡаҙыу эштәре 1824 йылдан үткәрелә. Акрополь сиктәрендә иң ҙур мәҙәни ҡатламлау (2,5—3 м).1964 йылдан Елизаветов ҡаласығын тикшереүҙәрҙе йыл һайын Көньяҡ-Дон археологияэкспедицияһы үткәрә. 1994 йылдан тикшеренеүҙәр менән Рәсәй археологы, И.Б. Брашинскийҙың уҡыусыһы, XX быуат башында бөйөк рус археологы А.А. Миллер эшләгән ҡаласыҡтың ҡаҙыу эштәре алымдарын һаҡлап алып ҡалған профессор Виктор Павлович Копылов етәкселек итә.
2009 йылға ярашлы яҡынса 2 гектар ҡаҙып алына, уларҙан яҡынса 0,6 гектар мәҙәни ҡатламлауҙың бөтә тәрәнлегенә тиклем асалар. Ҡалған ҡаҙыу эштәренең уртаса тәрәнлеге 0,25—0,45 метр тәшкил итә (грек колонияһы ҡалдыҡтары ятҡылығының кимәленә тиклем).
Этник сығышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тарихсылар фекеренсә, былар савроматтар, скифтар, меоттар, йә булмаһа ҡатнаш халыҡ булыуы мөмкин. Тикшереүселәр И. Б Брашинский, К. К. Марченко, В. Г. Житников һәм В.П. Копылов төп халҡы скифтар тәшкил иткән тигән фекреҙә. Елизавета ҡаласығы биләмәһендә ике грек колонияһы йәшәгән тип һанала. Беренсеһе б.э. тиклем IV быуаттың икенсе яртыһында, икенсеһе б.э. тиклем III быуаттың тәүге яртыһында. Икенсе грек колонияһы «акрополь» биләмәһендә урынлашҡан, уның барлыҡҡа килеүе Боспор батшалығы менән бәйле.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- БСЭ 1969—1978 гг., статья «Елизаветовское городище».
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Не путать с Елизаветинским городищем, которое находится в 15 км к западу от г. Краснодара, у станицы с таким же названием Елизаветинская.
- ↑ 2,0 2,1 Зубарь В. М., Русяева А. С. На берегах Боспора Киммерийского. — Киев: ИД «Стилос», 2004. — 239 с.
- ↑ Греки и варвары Северного Причерноморья в скифскую эпоху / Отв. ред. Марченко К. К. — СПб.: Алетейя, 2005. — 463 с.
- ↑ Федосеев Н. Ф. О времени сосуществования Елизаветовского городища и Танаиса // Античный мир и археология. — Саратов, 1990. — Вып. 7. — С. 154—160.
- ↑ Кияшко Я. В., в. м. Косяненко, е. в. Максименко курган Легенда һәм дон быль. — Ростов-на-дону: Ростов китап нәшриәте, 1972.