Эстәлеккә күсергә

Курд теле

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
курд
Таксон

подгруппа

Ареал

Төркиә — 15 млн, Иран — 7,6 млн, Ираҡ — 6,3 млн, Сүриә — 1 млн һәм башҡалар[1][2][3][4]

Телде белеүселәр һаны

13—20 млн[5]

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-Европа телдәре

Һинд-Иран телдәре
Иран телдәре
Көнбайыш Иран телдәре
Состав

Курманджи, Сорани, Көньяҡ курд теле, Лаки

Телдәрҙең кодтары
ISO 639-2

kur

ISO 639-5

kur

Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Курд теле (زمانێ كوردی, Kurdî Zimanê, Кӧрди Зыман) — курд халҡының туған теле. Һинд-европа тел ғаиләһенә ҡараған Иран телдәре төркөмөнең төньяҡ-көнбайыш төркөмсәһенә ҡарай. Рәсми рәүештә танылыу алмаған, ни бары Курдистан тип атап йөрөтөлгән төбәктәрҙә генә таралыш тапҡан. Фонетикаһында һәм тамыр составы яғынан айырмалыҡтар әллә ни ҙур түгел, шулай ҙа морфологияла күҙгә күренерлек айырма бар, шуға күрә был тел төркөмөнә ҡарағандар араһында бер-береһен аңлау мөмкинлеге тулыһынса юғалған. Сөнки улар төрлө диалекттарҙа аралаша һәм һәр ҡайһыһының үҙ алфавиты бар. Был Урта быуаттарҙа иран телдәренең күпселеген үҙгәртеп ҡороуҙарға дусар ителеүе менән бәйле. Әлеге көндә курд телендә 20 миллион кеше һөйләшә. Хәҙерге ваҡытта «курд телдәре» тигәндә, йышыраҡ дүрт телде күҙ уңында тоталар:

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Курд телдәре мид теленән барлыҡҡа килгән. Урта быуаттарҙа ғәрәп һәм фарсы телдәренең йоғонтоһона бирелгән була, шулай уҡ төрөк теленән үҙләштереү ҙә күҙәтелә. Курд теленең фарсы теле менән ҡәрҙәш булыуы, унан алынған күп һанлы калькаларҙың барлыҡҡа килеүенә сәбәп булып тора (уларҙың яһалыу процесы әлеге көндә лә дауам итә).

Яҙыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Курдтар элек-электән ғәрәп алфавиты[6] ҡулланылған. 1920—1930 йылдарҙа Төркиәлә һәм СССР-ҙа латинлаштырылған ҡурд алфавиты булдырыла. 1946 йылда совет курдтарының алфавиты кириллица нигеҙендәге алфавитҡа күсерелә. Ираҡта һәм Иранда йәшәүсе курдтар- ғәрәп яҙмаһын, ә Төркиәлә, Сүриәлә һәм Азербайжанда йәшәүсе ҡурдтар — латин яҙмаһын, Әрмәнстанда әрмән графикаһын (1946 йылға ҡәҙәр) һәм кирилицаны (1946 йылдан һуң) ҡуллана.

Хәҙерге Төркиәлә курд телдәрен ҡулланыу хупланмай, унда ҡурд латиницаһы бөтөнләй тыйылған, курдтарға хатта исем теркәгәндә лә латиница яҙмаһын ҡулланыу рөхсәт ителмәй.

Һуңғы йылдарҙа элекке совет курдтары тулыһынса тиерлек латин яҙыуына күсте. Хәҙерге ваҡытта ла латин алфавитына күсеү мәсьәләһе Ираҡ Курдистанында ла даими күтәрелеп тора, был мәсьәлә шулай уҡ хөкүмәт кимәлендә лә ҡарала; ләкин был йүнәлештә яһалған реаль эштәр бик яй бара. Быға ҡапма-ҡаршы, Сүриә ҡурдтары өсөн латин алфавитын ҡулланыуҙа сикләүҙәр юҡ.

Курд телдәренең таралышы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Курд телдәренең иң таралған урыны булып Төркиә, Иран, Ираҡ, Сүриә, Азербайжан, Иордания һәм Әрмәнстан кеүек илдәр иҫәпләнә. 60 % курдтар Төркиәлә, Төньяҡ- көнбайыш Иранда, Ираҡтың һәм Сүриәнең (Көнбайыш, Төньяҡ-көнбайыш, Көньяҡ-көнбайыш һәм Үҙәк Курдистан) төньяғында йәшәй. Улар куманджи диалектында аралаша. Курдтарҙың 30 % самаһы Көнбайыш һәм Көньяҡ-көнсығыш Иранда, Көнсығыш һәм Көньяҡ-көнсығыш Ираҡта йәшәй һәм сорани диалектында һөйләшә (Көньяҡ һәм Көньяҡ-көнсығыш Курдистан). Курдтарҙың ҡалған өлөшө зази (думили) һәм гурани (көньяҡ курд) диалектын ҡулланаӨҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; исемһеҙ төшөрмәнең эстәлеге булырға тейеш.FB.ru: http://fb.ru/article/275086/kurdskie-yazyiki-alfavit-pismennost-territoriya-rasprostraneniya-i-uroki-dlya-nachinayuschihӨҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; исемһеҙ төшөрмәнең эстәлеге булырға тейеш..

Фонетика һәм фонология

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡурд теле һуҙынҡылар фонемаһының таблицаһы
Алғы Урта Артҡы
Өҫкө /î/ /i/,

/u/ /y/

/i/ /ɨ/ /û/ /u/
Урта (/ê/ /e/) /о/ /o/
Түбәнге /e/ /æ/ /а/ /[ɑ]/

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Ethnologue. Kurdish, Central
  2. ↑ Ethnologue. Kurdish, Northern
  3. ↑ Ethnologue. Kurdish, Southern
  4. ↑ Ethnologue. Laki
  5. ↑ Kurdistan.no — Språk>
  6. ↑ Исаев М. И. Языковое строительство в СССР. — М.: Наука, 1979. — С. 154-156. — 352 с. — 2650 экз.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Канат Калашевич Курдоев. Грамматика курдского языка (корманджи). М.-Л., 1957.
  • Канат Калашевич Курдоев, Юсупова З. А. Курдско-русский словарь (сорани). М., 1983.
  • Бакаев Ч. Х. Курдско-русский словарь (корманджи). М., 1957.
  • Иван Омарович Фаризов Русско-курдский словарь (корманджи). М., 1957.
  • Петр Иванович Лерх. Исследования об иранских курдах и их предках северных халдеях. СПб. 1856.
  • Август Дементьевич Жаба. Курдско-французский словарь. СПб., 1879.
  • Руденко М. Б. Функция глагола («geîyan») в текстах средневековой курд­ской литературы на северном диалекте (курманджи) // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. VIII. М., 1972. С. 200—203.
  • Руденко М. Б. О некоторых особенностях языка средневековой курдской лите­ратуры (по материалам поэмы Селима Слемана «Юсуф и Зелиха») // Иранская филология. Краткое изложение докладов научной конференции, посвященной 60-летию проф. А. Н. Болдырева. М., 1969. С. 104—107.
  • Цукерман И. И. Хорасанский курманджи: Исследования и тексты / АН СССР. Институт востоковедения. М.: ГРВЛ, 1986. 271 с.
  • Цукерман И. И. Очерки курдской грамматики: Глагольные формы курманджи / АН СССР. Институт народов Азии. М.: ИВЛ, 1962. 239 с.
  • Цукерман И. И. Очерки курдской грамматики // Иранские языки. Вып. II. М.-Л., 1950. С. 78-144.
  • Цукерман И. И. Склонение имен существительных в говоре курдов ССР Армении / Тезисы диссертации на степень кандидата филологических наук. Институт языка и мышления им. Н. Я. Марра. Л., 1939. 4 с.
  • Руслан Лазаревич Цаболов Этимологический словарь курдского языка. Том 1: А—М. — М.: Восточная литература РАН, 2001. — 686 с.
  • Цаболов Р. Л. Этимологический словарь курдского языка. Том 2: N—Z.: М.: Восточная литература 2010. 536 с. ISBN 978-5-02-018394-0

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Курд_теле&oldid=1228068» битенән алынған