Ландскрона
| Ландскрона | |
| швед. Landskrona | |
| Нигеҙләү датаһы | 1300 |
|---|---|
.jpg) | |
| Нигеҙләүсе | Швеция |
| Дәүләт |
Новгород республикаһы Рәсәй |
| Административ-территориаль берәмек | Санкт-Петербург |
| Асыу датаһы | 1992 |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | 1301 |
| Мираҫ статусы | объект культурного наследия России федерального значения[d] |
| Современное состояние | разрушенный[d] |
| Ҡулланыу статусы | закрыто навсегда[d] |
 | |
Ландскрона, йәки Ландскруна (швед. Landskrona «ер тажы») — 1300 йылда Охта морононда, Охта йылғаһы Неваға ҡойған урында шведтар төҙөгән ҡәлғә. 1301 йылда рус ғәскәре баҫып ала һәм тулыһынса емерелә.
Урыҫ-швед һуғышы башы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
XII быуаттың икенсе яртыһында — XIII быуаттың беренсе яртыһында шведтар Көньяҡ-Көнбайыш һәм Үҙәк Финляндия<ны яулап алғандан һуң уларҙың экспансияһы бер нисә тиҫтә йылға туҡталып тора. Урыҫ-швед бәрелештәренең яңы серияһы XIII быуаттың 80-се йылдарында башлана. 1283 йылда шведтар Нева аша үтеп, Новгород ерҙәренә барымта яһай, әммә кире ҡайтҡанда Нева йылғаһында уларҙы новгородсылар эләктерә. Киләһе йылда шведтарҙың яңы отряды Нева тамағында тар-мар ителә. 1292 йыл үҙ-ара барымта менән билдәләнә.
Өсөнсө швед тәре походы 1293 йылда башлана һәм хәрби хәрәкәттәрҙең яңы этабына юл аса. Походтың рәсми маҡсаты — «мәжүси»ҙәрҙе христианлаштырыу, ғәмәлдә — Карелия<ның көньяҡ-көнбайышында швед хакимлығын нығытыу була. Поход һөҙөмтәһендә Выборг ҡалаһына нигеҙ һалына, ул оҙаҡ ваҡыт швед хакимлығы үҙәге булып тора. Тиҙҙән уның власы аҫтында 14 карел общинаһы эләгә. Ҡала Балтик диңгеҙенән Ладога күленә сыҡҡан Вуокса сауҙа юлын эләктерә һәм урыҫтар өсөн диңгеҙгә сығыуҙың төп юлы булған Нева тамағына ла янай. Урыҫтарҙың үҙ-ара эске тартҡылашы һөҙөмтәһендә новгородтар Выборгҡа ни бары 1294 йылдың ҡышында ғына поход ойоштора ала, әммә ул уңышһыҙ тамамлана.
1295 йылда шведтар Корела ҡалаһын баҫып алып, Вуокса һыу юлының икенсе осонда ла нығынырға тырыша. Шулай итеп шведтар үҙ хакимлығын Карел муйынында нығытып ҡына ҡалмай, ә фин ҡәбиләләренең Новгород республикаһы менән бәйләнешенә кәртә ҡуя. Әсе тәжрибәгә эйә булған новгородтар кисекмәҫтән ғәскәр ебәрә, ҡаланы баҫып ала һәм тотош гарнизонды ҡыйрата, ни бары ике кеше генә иҫән ҡала өйрәтеү, ғәскәре ебәрҙе новгород, гарнизондарҙа һәм ҡалаларҙа ҡырылып бөтә, ул бары тик ике кеше араһында ҡаса.
Ладога буйында уңышһыҙлыҡ кисергән шведтар һөжүмдең ауырыу Нева ярҙарына күсерергә ниәтләй. Урыҫтарҙың диңгеҙгә сыға торған төп юлын ҡулға төшөрөү Бөйөк Новгородтың һәм Рустең байтаҡ өлөшөнөң барлыҡ сауҙа һәм иҡтисади тормошон контролгә ала[1][2][3].
Новгородтарҙың ул ваҡытта Нева тамағында бер ниндәй ҙә нығытмаһы булмай. Яҡын ҡәлғәләрҙән (Копорье, Ладоганан һәм Корела) Нева тамағына тиклем юл ике-өс көнлөк була, ә Новгородтан иһә — аҙнанан артыҡ. Унда урыҫ ҡәлғәһе төҙөү ҙур сығымдар талап итә, шул уҡ ваҡытта ул даими рәүештә диңгеҙҙән баҫып алыу хәүефе аҫтында була[4].
Шведтарҙың планы буйынса, йәй миҙгелендә ҙур ғәскәр артында улар ҡеүәтле ҡәлғә төҙөй, уның гарнизоны новгородтарҙың һөжүмен ҡышын да, төп ғәскәр Швецияға ҡайтҡас та, кире ҡағырға һәләтле булырға тейеш[5].
Ландскронаны нигеҙләү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ул йылдарҙа итальян һәм швед ҡәлғәләре таштан төҙөлә. Ғәскәрҙә итальян һәм швед һәм төҙөүселәренең булыуы Ландскрона баштағы план буйынса таштан төҙөлөргә тейеш була, тип күҙалларға мәжбүр итә. Әммә ҡала эргәһендә тәбиғи таштарҙы йәки гранит ташын сығарыу булмағанлыҡтан, ул ағас-ерҙән эшләнә.
Ҡәлғә өсөн урын алдан һайлана. Ландскронаны Охтаның Неваға ҡойған урынында барлыҡҡа килгән моронда төҙөй башлайҙар. Был диңгеҙҙә иң яҡын, бер ҡасан да һыу баҫмаған урын була. Охта флот өсөнтәбиғи гавань булып хеҙмәт итә. Охта менән Нева буласаҡ ҡәлғәне өс яҡтан ҡаплап тора, бары тик дошман өсөн көньяҡтан ғына ҡаршылыҡ булмай. Тап ошо урында һаҡланыу өсөн соҡорҙар ҡаҙа башлайҙар. Урын бик уңайлы була — һуңынан был урында Нева тамағы торағы, ә 300 йылдан һуң Ниеншанц ҡәлғәһе төҙөлөүе лә осраҡлы түгелдер, моғайын.
Ҡәлғә төҙөлөп бөтмәһә лә соҡорҙар ҡаҙыла. Урыҫтар ҡәлғәгә ҡоро ерҙән килеп, соҡорҙарҙы үтеп һөжүмгә ташлана. Алыш ҡаты була, әммә шведтар, һөжүмле кире ҡаға. Урыҫтар урман ауыҙына сигенә, унда киҫентеләр артына йәшеренә, һуңынан яҡтар бер тәүлеккә килешеү төҙөй. Швед ғәскәрҙәре яңы һуғышҡа әҙерләнә башлай, ләкин таңға урыҫ ғәскәре киткән була. Күрәһең, командирҙар бындай шарттарҙа Ландскронаны алыу мөмкин түгел тигән һығымтаға килә[4][1].
Новгородтар киткәс, шведтар көҙгә тиклем нығытмалар төҙөүҙе дауам итә. Ҡәлғә төҙөлөп бөткәс, унда 300 яугирҙан торған гарнизон ҡалдырыла, ҡалғандар, юл ыңғай тирә-яҡты талап, кире ҡайта[6]. Швед флоты Стокгольмға 1300 йылдың 29 сентябрендә ҡайтып етә.
Ҡәлғә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ландскрона яҡынса 15 000 квадрат метр майҙанды биләгән тура мөйөшлө бина һәм Выборг ҡәлғәһенән ике тапҡырҙа ҙурыраҡ була. Тәрәнлеге 2 метрҙан ашыу булған ике параллель соҡор менән уратып алына. Һәр соҡор трапеция рәүешендә була, стенаһының ауышлығы яҡынса 40°. Эске соҡор киңлеге 15 метр самаһы, унна 14-15 метр алыҫлыҡта булған тышҡы соҡорҙоҡо — 11 метр.
Ҡәлғә өсөн һайланған ер участкаһы тигеҙ булмағанлыҡтан, соҡорораҡ ерҙәргә ағас ботаҡтары һалып, уның өҫтөнә ағас-ер платформаһы һалына. Уның нигеҙендә кәҫ, ҡом һәм башҡа материалдар менән тултырылған 8-16 метрлыҡ ситлектәр тора. Ҡәлғә диуары һигеҙ башнянан тора, уларҙа ҡорал урынлаштырыла. Ҡәлғәнең көнбайыш өлөшөндә башнялары-донжон була. Ул ергә Нева кимәленән ике метрға түбәнерәк төшә, эсендә ҡоҙоғо була, һәм, күрәһең, күҙәтеү өсөн ҡулланыла.
Ҡәлғә ысын оҫталар эшләгән көслө оборона ҡоролмаһы була[7][8][9].
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1992 йылда Охта морононда П. Е. Сорокин етәкселегендә мәҙәни ҡатламды тикшереү һәм археологик күҙәтеүҙәр алып барыла. 2000 йылдар урталарында бында Охта-үҙәк эшлекле кварталын төҙөү планлаштырылыуы тураһында мәғлүм була. 2006 йыл<дан төҙөлөш күҙалланған урында киң күләмле археологик ҡаҙыу эштәре алып барыла һәм Ниеншанец урҙары һәм соҡорҙар, артабанғы эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһендә Ландскрона ҡәлғәһе табыла.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Археологик ҡаҙыныуҙар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡәлғә күҙалланғандан күпкә яҡшыраҡ һаҡланған. Асылған 12 000 кавдрат метрҙа соҡорҙар, диуар ҡалдыҡтары, башня-донжондың үҙенсәлекле ағас нигеҙе, арбалет болттары, уның уҡ башаҡтарытабыла, янғын эҙ асыҡлана. Ҡаҙыныуҙар үҙенсәлекле фәнни материал булып тора һәм ҡәлғәне күҙалларға, бик күп һорауҙарға яуап табырға мөмкинлек бирә.
Археологик ҡомартҡыһы «Петербург Торяһы» тип иғлан ителә. Йәмәғәтселек бейек йорт төҙөү өсөн икенсе урын һайлауҙы, ә Охта моронон фән өсөн һаҡлауҙы талап итә башлай. Һөҙөмтәлә Юҡҡа төҙөлөш проекты кире алына[10].
- Ниеншанц
- Швед-новгород һуғыштары
- Рус-швед һуғыштары
- Эрик хроникаһы
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 Шаскольский И. П., 1987
- ↑ Гадзяцкий С., 1941
- ↑ Гиппинг, 2003
- ↑ 4,0 4,1 Предшественники Петербурга: Ландскрона — Невское устье — Ниеншанц
- ↑ Шаскольский И. П., 1987, с. 36
- ↑ Гиппинг, 2003, с. 88
- ↑ Газпром оплатил смерть своего детища — Охта-центра
- ↑ Раскопки крепости Ниеншанц. Дата обращения: 6 июнь 2011. Архивировано 19 ғинуар 2011 года. 2011 йыл 19 ғинуар архивланған.
- ↑ Интервью с Петром Сорокиным о раскопках на Охтинском мысу. Санкт-Петербургские ведомости. Дата обращения: 6 июнь 2011. Архивировано 9 декабрь 2013 года. 2013 йыл 9 декабрь архивланған.
- ↑ Принято окончательное решение о переносе проекта Охта-центра(недоступная ссылка)
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Шаскольский И. П. Борьба Руси за сохранение выхода к Балтийскому морю в XIV веке. — Л.: Наука, 1987. — 176 с.
- Гиппинг А. И. Нева и Ниеншанц. — М.: Российский архив, 2003. — 472 с. — ISBN 5-86566-045-4.
- Гадзяцкий С. Карелы и Карелия в Новгородское время. — Петрозаводск.: Государственное издательство Карело-Финской ССР, 1941. — 194 с.
- Сорокин П. Е. Предшественники Петербурга: Ландскрона — Невское устье — Ниеншанц. Архивная копия от 25 декабря 2009 на Wayback Machine
- Хроника Эрика / А. А. Сванидзе; Перевод со старошведского А. Ю. Желтухина. — 2-е изд. — М., 1999.
- Шарымов А. Предыстория Санкт-Петербурга. 1703 год. Книга исследований. — СПб.: Журнал Нева, 2004. — 784 с.
- Сорокин П. Е., Иванова А. В., Андреева О. В., Михайлов К. В., Кутимов Ю. Г., Лазаретов И. П., Гукин В. Д., Ахмадеева М. М., Гарбуз И. А., Новоселов Н. В., Короткевич Б. С., Чистов Д. Е., Стоянов Р. В. Археологические исследования в г. Санкт-Петербурге в устье реки Охты в 2009 г. // САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ ЭКСПЕДИЦИЯ. Археологические раскопки в Санкт-Петербурге и окрестностях
- Заключение комиссионной историко-культурной археологической экспертизы. 22 июля 2010. Центр экспертиз Санкт-Петербургского общества естествоиспытателей «ЭКОМ»(недоступная ссылка)
- И.Смирнова. Газпром оплатил смерть своего детища — Охта-центра. «Свободная пресса», 7 ноября 2009 года
- Предварительные результаты охранных археологических раскопок в устье реки Охта. // САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ ЭКСПЕДИЦИЯ
- Сводный план раскопок и выявленных объектов культурного наследия в устье реки Охта. // САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ ЭКСПЕДИЦИЯ
- Хроника Эрика. — М., 1999. — Второе издание, исправленное и дополненное. — Составитель, ответственный редактор и редактор перевода А. А. Сванидзе. Перевод со старошведского А. Ю. Желтухина. Комментарии А. Ю. Желтухина и А. А. Сванидзе.
- Интервью с Петром Сорокиным о раскопках на Охтинском мысу // Санкт-Петербургские ведомости. 12 ноября 2010
- Клейн Л. Лохи из Петербурга //Троицкий вариант. — 2009. — № 21. — С. 14. // Белецкий С. В. О раскопках на Охте, судьбе охтинского мыса и попугае Джона Сильвера //Троицкий вариант. — 2009. — № 4. — С. 14-15.
- Пять тысяч лет до Петербурга. Видеофильм. «Петербургские старости»
- Сорокин П. Е. Археологические памятники Охтинского мыса //Наука в России. — 2011. — № 3. — С. 19-25.
