Лингвоцид
Лингвоцид, лингвицид — был тыйыу саралары йәки сит телде юҡ итеүгә йүнәлтелгән башҡа ғәмәлдәр. Этноцидтың бер төрө булараҡ ҡарала, ул башҡа халыҡтың мәҙәниәтен маҡсатлы рәүештә юҡҡа сығарыу[1].
Төшөнсәнең тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1948 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Генераль Ассамблеяһы тарафынан хупланған Геноцид енәйәтен иҫкәртеү һәм уның өсөн яза биреү тураһында Конвенцияны әҙерләгәндә лингвоцид айырым күренеш булараҡ таныла: атап әйткәндә, хоҡуҡ яҡлаусы Рафаэль Лемкин, «геноцид» терминын уйлап табыусы, көнкүреш аралашыуында, мәктәптә йәки матбуғатта телде ҡулланыуҙы тыйыуҙы рөхсәт ителмәгән ғәмәлдәр исемлегенә индерергә тырыша[2][3].
«Лингвоцид» һүҙе латин теленең lingua («тел») һәм урта француз теленең cide һүҙҙәре ҡушыуынан барлыҡҡа килгән, ул латин теленең caedere («үлтерәм») һүҙенә барып тоташа[4]. Термин «геноцид» һәм «этноцид» һүҙҙәренә оҡшатып төҙөлгән[2].
Терминдың авторы тип Ярослав-Богдан Рудницкий иҫәпләнә. Оттавалағы Билингвизм һәм бикультурализм буйынса король комиссияһы ағзаһы булараҡ, ул беренсе тапҡыр «лингвоцид» концепцияһын Комиссияның 1967 йылғы отчетында тасуирлай. Был төшөнсәне ул 1976 йылда «Лингвицид — Мововбивство» брошюраһында ентекләберәк анализлай[2][5].
Һүҙҙе юрау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Лингвоцид — сит телде маҡсатлы рәүештә юҡ итеү[6]. Уны лингвицизмдың сикке формаһы[6] — тел билдәһе буйынса дискриминация тип ҡарарға мөмкин[6].
1968 йылда лингвоцид мәсьәләләре буйынса махсус комитет (ингл. Special Committee on Linguicide) лингвоцид акттарына телде тулыһынса йәки өлөшләтә юҡ итеүгә, шулай уҡ телдең йәки диалекттың тәбиғи үҫешенә ҡамасаулауға йүнәлтелгән ғәмәлдәрҙе индерергә кәрәк тип билдәләй, мәҫәлән:
- ниндәйҙер телдә йәки диалектта һөйләшкән берләшмә ағзаларын физик рәүештә юҡ итеү;
- телдең йәки диалекттың тәбиғи үҫешенә ҡамасаулауға йүнәлтелгән репрессив саралар ҡабул итеү;
- ике телле берләшмәнең мәжбүри рәүештә монолингвальға әүерелеүе шарттарын аңлы рәүештә булдырыу;
- мәктәптәрҙә һәм киң мәғлүмәт сараларында телде этнотел төркөмөнөң ихтыярына ҡаршы ҡулланыуҙы тыйыу;
- этнотел төркөмөнә, уның ағзалары үҙ телен һәм мәҙәниәтен һаҡлап ҡалырға тырышҡанда, әхлаҡи һәм матди ярҙам күрһәтмәү[7].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Israel W. Charny. Toward a Generic Definition of Genocide // Источник = Genocide: Conceptual and Historical Dimensions (инг.) / George J. Andreopoulos. — University of Pennsylvania Press, 1997. — P. 77. — 265 p. Архивировано 10 август 2022 года.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Я. К. Радевич-Винницький. Лінгвоцид // Енциклопедія сучасної України : [укр.] : у 30 т. / НАН України, Наукове товариство ім. Шевченка, Институт энциклопедических исследований НАН Украины. — К., 2001—…. — ISBN 944-02-3354-X.
- ↑ -cide | Origin and meaning of prefix -cide by Online Etymology Dictionary (ингл.). www.etymonline.com. Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
- ↑ -cide | Origin and meaning of prefix -cide by Online Etymology Dictionary (ингл.). www.etymonline.com. Дата обращения: 23 июнь 2021. Архивировано 24 июнь 2021 года.
- ↑ Hans Aarsleff, L.G. Kelly, Hans-Josef Niederehe. J. B. Rudnyckyj (Montreal). Ukrainian Linguistics in Exile (1918-1984) // Источник = Papers in the History of Linguistics: Proceedings of the Third International Conference on the History of the Language Sciences (ICHoLS III), Princeton, 19 23 August 1984 (инг.). — John Benjamins Publishing, 1987. — P. 644. — 680 p. Архивировано 10 август 2022 года.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Skutnabb-Kangas, Phillipson, 1996, 668-се бит.
- ↑ J. B. Rudnyckyj. Separate Statements. J. B. Rudnyckyj // Источник = Report of the Royal Commission on Bilingualism and Biculturalism (инг.). — Ottawa: Royal Commission on Bilingualism and Biculturalism, 1967. — Vol. I. The Official Languages. — P. 164. Архивировано 16 август 2022 года.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Tove Skutnabb-Kangas and Robert Phillipson. Linguicide and linguicism // Kontaktlinguistik / Contact Linguistics / Linguistique de contact (инг.) / Hans Goebl, Peter H. Nelde, Zdeněk Starý and Wolfgang Wölck. — Berlin — New York: De Gruyter Mouton, 1996. — Vol. I. The Official Languages. — P. 667—675. — doi:10.1515/9783110132649.1.