Майя бейеүҙәре
| Майя бейеүҙәре | |
 | |
| Барлыҡҡа килгән | Майя[d] |
|---|---|
Майя бейеүҙәре — мезоамерикан майя цивилизацияһының хореографик сәнғәте. XV—XVI быуаттарҙа Үҙәк Америкаға килгән европалыларҙың мәҡәләләрендә һәм йылъяҙмалары нигеҙендә һуңғы үҫеш осоро яҡшы өйрәнелгән. Классикаға тиклем һәм классик осорҙар һаҡланып ҡалған аҙ һанлы традициялар һәм археология табылдыҡтары буйынса билдәле, шуға күрә улар бик аҙ өйрәнелгән. Конкистадорҙарҙың һәм католик сиркәүенең мезоамерика мәҙәниәтен әүҙем юҡҡа сығарған агрессив сәйәсәте арҡаһында майя хореография сәнғәтенең күп өлөшө беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған[1].
Майя цивилизацияһының бейеүҙәре, музыкаһы һәм драма сәнғәте йыш ҡына бер бөтөндө тәшкил итә. Мәҫәлән, «Рабиналь-ачи» һәм «Шахох киче-винак» бейеүҙәре һәр саҡ хореография менән оҙатылып барған. Майя бейеүҙәренең иң билдәлеһе — школомче[1].
Ҡылыҡһырламаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Майҙың бейеүҙәре музыка менән тығыҙ бәйле була. Майя музыкаһы бик һирәк үҙ аллы сәнғәт төрө була. Ул йыш ҡына бейеүҙәр һәм театр тамашалары менән оҙатыла, шулай уҡ байрамдарҙа һәм рәсми сараларҙа ла башҡарыла. Майя цивилизацияһы мәҙәниәтендә бейеүҙәр мөһим урын биләй. Материкка килгән европалылар майя хореография сәнғәтенең төрлөлөгө менән хайран ҡала. Бейеүҙәр байрам көндәрендә лә, шулай уҡ дини һәм көндәлек тормошта ла башҡарылған. Йыш ҡына бейеү ярҙамында майялар, уңыш, мул ямғырҙар йәки үҙҙәренә бәхет һорап, аллаларға тоғролоғон күрһәтергә теләгән[2].
Шулай уҡ бейеү бейеүселәрҙең һәм тамашасыларҙың юғары тылсым менән мистик аралашыуы була. Барабан, флейта, торба һәм башҡа уйын ҡоралдары тауышы, йыр-моң, әүҙем символик хәрәкәттәр менән берләшеп, яуыз рухтарҙы еңгән ниндәйҙер көс тыуҙырыуға йүнәлтелгән була[2].
Сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Боронғо майя бейеүҙәре тураһында мәғлүмәт ярайһы уҡ аҙ. Мәғлүмәт сығанаҡтары булып сәнғәт һәйкәлдәрендәге һүрәттәр һәм айырым испан йылъяҙмасыларының яҙмалары тора. Майяларҙың ҡайһы бер бейеүҙәре Вена һәм башҡа майя һүҙлектәрендә тасуирлана. Мәғлүмәттәрҙең бер өлөшө менән Ландала һәм башҡа испан йылъяҙмаларында танышырға мөмкин. Бынан тыш, майя бейеүҙәрен биҙәктәрҙә ҡалдырған. Иң билдәле сығанаҡтар араһында — Уашактун туҫтағы һәм Бонампака биҙәктәре[1].
Сығанаҡтың беренсе тибын өйрәнгәндән һуң, билдәле бер ҡанундарҙың — ҡәтғи эҙмә-эҙлелеклелек, ҡайһы берҙә бик ҡатмарлы башҡарыу линиялары һәм экспрессияларҙың булыуын асыҡларға мөмкин. Ҡул хәрәкәттәренең теүәллеге лә берҙәй мөһим элемент була.[3]. Бейеү башҡарыусылар, йәки майя телендә ahtzublal, ҡупшы костюмдар, битлектәр кейгәндәр, биҙәүестәре һәм атрибуттары булған.
Тольтектарҙың (мезоамерика территорияһында уҙған быуаттарҙа йәшәгән көньяҡ-ацтек телдәре ғаиләһенең индеецтар халҡы) күп булыуы уларҙың ҡайһы бер бейеүҙәренең майялар араһында барлыҡҡа килеүенә килтерә[4]. Мәҫәлән, майя теленә нахуатль теленән бейеү терминдары күсә[5]. Бейеүҙәрҙә кәрәкле артибут сифатында ҡулланылған баҡыр ҡыңғырауҙар — нәҡ толтек традицияһы[6][7].
Индеецтар мәҙәниәтенә кире ҡарашта булған Ф. Фуэнтес-и-Гусман былай тип яҙа: « …был тыйылған[комм 1] бейеүҙәрҙә улар ата-бабаларының һәм үҙҙәренең ялған илаһтарының тарихы һәм эштәре хаҡында йырланы»[8]. Бынан күп бейеүҙәрҙең тарихи ваҡиғаларҙы йәки мифтарҙан сыҡҡан эпизодтарҙы һөйләүен аңларға мөмкин. Бейеүҙәрҙең күп өлөшө ритуалдар менән бәйле була. Күп йолалар бейеү менән тамамланған[1]. «Ғибәҙәтханалар йәки илаһтар хөрмәтенә бағышланған был байрамдарҙа улар ҡиммәтле ҡаурыйҙар, төрлө тәңкәләр, көҙгө быяла һәм чальчиуитля[комм 2] менән биҙәлгән кейем кейә. Был биҙәүестәрҙең ғәйәт ҙурлығына һәм ауырлығына түҙеп, арыу-талыуҙы белмәйенсә бейей. Улар сиркәү зыяраттарында көн буйына, һуңынан киләһе һәм бик йыш һигеҙ көн рәттән бейей. Был байрамдар оҙаҡ дауам иткән»[9][1].
Испан баҫҡынсылары бейеүҙәрҙең индеец цивилизацияларында мөһим һәм әһәмиәтле мәҙәниәт элементы булыуына иғтибар итә. Улар бейеүҙәр оҙайлы һәм башҡарыу өсөн ҡатмарлы булыуын билдәләй. Ланда: «Бейеүҙәре ауыр, сөнки улар көнө буйы бейеүҙән туҡтамай, уларға ашарға һәм эсергә алып киләләр» — тип яҙа[10][1].
XX быуат уртаһындағы этнографтарҙың ялан күҙәтеүҙәре бейеү традицияларының йәнлелеген иҫбатлай:
|
«Гватемала битлектәрен күрмәйенсә, уларҙың нисек биткә беркетелеүен дә аңламаныҡ. Улар ғәжәп бәләкәй булған, өлкәндәрҙең йөҙөнән күпкә бәләкәйерәк. Уларҙың ике бауы бар - беҙҙең битлектәрҙәге кеүек ҡолаҡтан ҡолаҡҡа, икенсеһе - маңлайҙан беренсе бауға тиклем. Битлектең күҙ тишектәре бейеүсенең күҙҙәре менән тап килмәй, ә аҫтараҡ ята. Тишектәр юҡ, асылда, улар буялған йәки быяла күҙҙәр менән ябылған, «тере кеүек», был эффектты тағы ла көсәйтә. Бейеүсе битлек ҡаштарындағы ике күҙгә күренмәгән тишек аша ҡарай»[11][1]. | 
|
Бейеү төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Майя цивилизацияһында төрлө шарттар өсөн бик күп төрлө бейеүҙәр була. «Кампокольченан хәбәрҙәр» авторы ут менән таҙартыу бейеүе тураһында һөйләй, ә һуңынан былай тип телгә ала: «Башҡа бик күп бейеүҙәр булды, уларҙың һаны меңдән ашыу төр, һәм улар индеецтар улар быны бик мөһим тип баһалай. Уларҙы күреү өсөн бик күп индеецтар, ҡайһы берҙә ун биш меңдән ашыу кеше йыйыла. Һәм улар утыҙҙан ашыу лига (оҙонлоҡ берәмеге) аралыҡта ерҙәрҙән бейеүҙәр ҡарарға килә ине, сөнки, алдан әйткәнемсә, улар был бейеүҙәрҙе ифрат мөһим ваҡиға тип ҡарай»[12][1].
«Хайуандар донъяһы» бейеүҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бынан тыш, майяларҙа хайуандарҙың — ҡоштарҙың, бөжәктәрҙең, хайуандар донъяһы вәкилдәренең хәрәкәтенә оҡшаған бейеүҙәр булған. Мәҫәлән, сатиси — «беҙҙең күгәрсен», сих — «муҡсалы ҡомаҡ», xtzul, ixtzul (рус. ишцуль) — «ҡырҡаяҡ», iboy (рус. ибой) — «ҡалҡанлы хайуан», ререт — «күбәләк», пууй — ябалаҡ, куш — йәтсә, puhuy — «төнгө ҡарлуғас», tzolchich һ. б. Уларҙың ниндәйҙер тотемистик ҡараштар менән бәйлелеген әйтеүе ауыр, сөнки исемдәрҙән тыш, бейеүҙәр тураһында бер ни ҙә билдәле түгел. «Пополь-Вух» эпосының II өлөшөнөң 5-се бүлегендә был төркөм бейеүе— hanahpu-coy — «Хун-Ахпу маймылдары» бейеүе телгә алына.
Был бейеү постколониаль осорҙа таулы Гватемалала башҡарыла. Ҡатнашыусылар йөҙҙәренә маймыл битлеге кейә, бейеү йыр менән оҙатып оҙатыла[13][14][7].
Иртә осорҙар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Юғарыла майяларҙың һуңғы осорҙағы хореография сәнғәте тураһында бөтә билдәле мәғлүмәттәр тасуирланды. Классик осорға тиклемге һәм классик осор бейеүҙәре тураһында аҙ билдәле, бәлки, улар килтерелгәндәре менән оҡшаш булыуы мөмкин, бәлки, элгәре бейеү мәҙәниәте күпкә байыраҡ булғандыр[7].
Иртә осор бейеүҙәре тураһында стелалағы һүрәттәр буйынса фекер йөрөтөргә мөмкин. Майя бейеүселәре һүрәтләгән статуэткалар һәм башҡа әйберҙәр тураһында ла телгә алырға кәрәк. Улар хатта классик осорҙан уҡ һаҡланып ҡалған[15]. Шулай уҡ классик осорҙан[16]. Һуңғы осор бейеүҙәре лә ошоға оҡшаш сағылыш таба. Тикалда XX быуат уртаһында иртә классик осор бейеүсеһен һүрәтләгән нефрит статуэтка табыла[17]. Мадрид ҡулъяҙмаһының 36 битенең өҫкө өлөшөндә таяҡта (ходуля) йөрөп бейеүсене күрергә мөмкин. 28-се биттең өҫкө рәтендә бейеүселәр һүрәтләнгән булыуы ихтимал. Бейеүселәрҙең һүрәттәре Тикалдағы йорттарҙа ла йыш осрай[18][7].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Сығанаҡтар
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Ростислав Кинжалов, 1971, Литература, танцы и музыка. Часть 6
- ↑ 2,0 2,1 Виктор фон Хаген, 2013, с. 247
- ↑ Kurath and Marti, 1964, p. 28
- ↑ Ланда, 1955, pp. 1,14
- ↑ Girard, 1966
- ↑ Ланда, 1955
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Ростислав Кинжалов, 1971
- ↑ Fuentes у Guzman, 1882—1883, v. I, p. 287
- ↑ Fuentes у Guzman, 1882—1883, v. I, p. 286
- ↑ Ланда, 1955, p. 144
- ↑ Фрид, 1958, pp. 155—156
- ↑ RY, t. 2, р. 185
- ↑ Brasseur de Bourbourg, 1861
- ↑ Сведения о более поздней трансформации танца — Schultze-Jena, 1933, SS. 63, 212—219).
- ↑ К’аминальхуйу; Kidder and Chinchilla, 1959, pi. 2
- ↑ там же, табл. 68, 72, 76; Aveleyra Arroyo de Anda, 1964, pi. 83, 87
- ↑ W. R. Сое, 1965, p. 31
- ↑ Webster, 1963
- Комментарийҙар
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Кинжалов, Ростислав Васильевич. Литература, танцы и музыка. Часть 6. // Культура древних майя. — Л.: Наука, 1971.
- Диего де Ланда. Сообщение о делах в Юкатане / Перевод со староиспанского, вводная строка и примечания Кнорозова Ю. В.. — 1955.
- Вайян Д. История ацтеков / Редактор и автор предисловия Струве В. В.. — 1949.
- Webster H. T. Tikal graffiti. — 1963. — В. 6.
- Krickeberg W. Altmexikanische Kulturen. — Берлин, 1956.
- Хаген, Виктор фон. Музыка, танцы и театрализованные представления // Ацтеки, Майя, Инки. Великие царства древней Америки / Перевод с английского Л. А. Карповой. — Центрполиграф, 2013. — 539 с. — ISBN 978-5-9524-5078-3.