Нөкөс
Ҡала | |||
Нөкөс ҡарағалп. Нөкис, No‘kis үзб. Нукус, Nukus | |||
| |||
Ил | |||
---|---|---|---|
Статус |
республиканың административ үҙәге | ||
Республика | |||
Координаталар | |||
Хоким |
Опаев Жалгас Айманович | ||
Нигеҙләнгән | |||
Беренсе мәртәбә телгә алынған | |||
Элекке исеме |
Шурча ҡаласығы | ||
Ҡала с | |||
Майҙаны |
221 км² | ||
Бейеклеге | |||
Климат тибы |
континенталь | ||
Рәсми теле | |||
Халҡы |
335491 кеше (2023, 1 апрель) | ||
Агломерация |
500 000 | ||
Милли состав | |||
Конфессиональ составы |
мосолмандар, христиандар, атеисттар һ. б. | ||
Сәғәт бүлкәте | |||
Телефон коды |
+998 61 | ||
Почта индексы |
2301ХХ | ||
Һанлы танытмалар | |||
Автомобиль коды |
23 (старого образца 1998—2009) | ||
Рәсми сайт | |||
бүләктәр | |||
Нөкөс (ҡарағалп. Нөкис / No‘kis, үзб. Нукус / Nukus) — Үзбәкстандың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан ҡала. Ҡарағалпаҡстандың административ үҙәге. Халыҡ һаны буйынса өлкәнең иң ҙур ҡалаһы, республиканың мөһим сәйәси, иҡтисади, мәҙәни һәм фәнни үҙәге. Республиканың көньяғында, Төркмәнстан сигендә урынлашҡан.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нөкөс ҡалаһы боронғо Шурча ултырағы урынында һалынған. Археологтар мәғлүмәттәре буйынса, торама б. э. т. IV быуатҡа тиклем барлыҡҡа килгән һәм б.э. IV быуатына тиклем йәшәгән.
XIX быуаттың 60-се йылдарҙа Нөкөс ауылы (ҡараҡалп. No’kis — ҡараҡалпаҡ ырыуҙарының береһенең исеме, атамаһы монгол ырыуы нохосҡа барып тоташа).….
Совет йылдарында Нөкөс тирәһендә лаборатория һәм һынау урыны була, унда, атап әйткәндә, «Новичок» нервы-паралитик матдәһе һынала. Объект 1990-сы йылдарҙа АҠШ көстәре тарафынан утилләштерелә[3][4].
Үзбәкстан Президентының 2003 йылдың 11 сентябрендәге указы менән Ҡарағалпаҡстандың баш ҡалаһы Дустлик ордены менән бүләкләнә[5][6].
Географияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нөкөс Ҡарағалпаҡстандың көньяҡ өлөшөндә, Амударъяның уң ярында, Ташкенттан төньяҡ-көнбайышҡа табан 800 км алыҫлыҡта (автомобиль юлы менән 1255 км) урынлашҡан.
Ҡаланың көньяҡ һәм көнсығыш өлөштәрен Ҡыҙылҡом сүле уратып алған. Ҡаланың төньяҡ өлөшө Амударья дельтаһы менән сиктәш. Ҡала аша Төп Ҡыҙкеткен каналы (Дуҫлыҡ) һәм Анасай каналы (Каттагар) үтә.
Климаты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Климаты — континенталь, йәйе — ҡоро, оҙон, аҙ болотло эҫе һәм ҡышы — аҙ ҡарлы, йомшаҡ. Йәй апрелдең өсөнсө декадаһынан башлана, ул саҡта тәүлегенә уртаса температура 15 градустан юғарыраҡ була башлай һәм октябрҙең тәүге ун көнөндә тамамлана. Эҫе осор, ғәҙәттә, 14 июндә башлана һәм 13 августа тамамлана. Уртаса +15 °C-тан юғары булған көндәр һаны — 165, ә эҫе көндәр (уртаса — 25 градустан юғарыраҡ) — 70.
Ҡыш декабрь башында башлана һәм февраль аҙағында тамамлана. Иң һыуыҡ осор — 25 декабрҙән 5 февралгә тиклем. Көндәлек уртаса күрһәткесе 0 °C °-тан түбән булған көндәрҙең уртаса һаны — 100, ә −5 °C °-тан түбәнерәк — 40. Ҡышын епшек көндәр йыш була, уларҙы һыуыҡтар даими рәүештә алмаштыра. Глобаль йылыныу арҡаһында ҡышҡы осор кәмей бара, ҡышҡы айҙарҙа уртаса температураның күтәрелеүе һиҙелә.
Ҡала климаты | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
Абсолют максимум, °C | 17,6 | 25,1 | 32,6 | 36,1 | 42,6 | 43,6 | 44,8 | 43,2 | 39,4 | 34,3 | 26,2 | 17 | 44,8 |
Уртаса максимум, °C | 0,1 | 3,1 | 11 | 20,7 | 28,6 | 33,3 | 35,3 | 33,2 | 27,4 | 18,6 | 9,5 | 2,3 | 18,6 |
Уртаса температура, °C | −4,3 | −2,3 | 4,9 | 14,4 | 21,7 | 26,8 | 28,8 | 26,3 | 19,7 | 11,2 | 3,4 | −2,1 | 12,4 |
Уртаса минимум, °C | −8,7 | −7,5 | −0,6 | 6,6 | 13,9 | 18,1 | 20 | 17,7 | 11,5 | 4,4 | −1,9 | −6,3 | 5,6 |
Абсолют минимум, °C | −34,2 | −30,8 | −25,3 | −7,3 | 1,4 | 6 | 9,2 | 7,1 | −2,5 | −10,2 | −24,3 | −26,3 | −34,2 |
Сығанаҡ: http://www.pogodaiklimat.ru/history/38264.htm а также https://ru.weatherspark.com/y/105891/Обычная-погода-в-Нукус-Узбекистан-весь-год и "Климат Нукуса" Гидрометеоиздат Ленинград 1986 |
Ҡала климаты | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
Абсолют максимум, °C | 8,8 | 14,4 | 22,8 | 31,1 | 36,3 | 40,2 | 40,9 | 39,8 | 35,5 | 28,8 | 20,5 | 11,7 | 40,9 |
Абсолют минимум, °C | −19,5 | −18,5 | −11,2 | −1,9 | 6,7 | 10,6 | 13,9 | 10,7 | 3,7 | −4,1 | −11,5 | −16,4 | −19,5 |
Йылы айҙар һәм йыл | ||||||||||||
Ғинуар 2002 | Февраль 1999 | Март 2008 | Апрель 2012 | Май 2021 | Июнь 2021 | Июль 2018 | Август 2014 | Сентябрь 2005 | Октябрь 1997 | Ноябрь 1995 | Декабрь 1971 | Год 2021 |
Ҡала климаты | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
Уртаса максимум, °C | {{{Янв_ср_макс}}} | 10,4 | 18,9 | 27,2 | 32,6 | 35,9 | 38,1 | 35,8 | 29,1 | 23,7 | 13,5 | 6,7 | |
Уртаса температура, °C | {{{Янв_ср}}} | 4,9 | 13,4 | 21,1 | 26,2 | 30 | 32,4 | 29,4 | 22,7 | 16,8 | 7,9 | 3,2 | 14,2 |
Уртаса минимум, °C | {{{Янв_ср_мин}}} | −0,6 | 7,2 | 15 | 21,8 | 24 | 26,5 | 23 | 16,7 | 11,9 | 3 | 0,8 |
Иң һалҡын айҙар һәм йыл | ||||||||||||
Ғинуар 1977 һәм 2008 | Февраль 1945 | Март 1960 | Апрель 1937 | Май 1940 | Июнь 1947 | Июль 1938 | Август 1951 | Сентябрь 1958 | Октябрь 1976 | Ноябрь 1950 | Декабрь 1944 | Годы 1954 и 1969 |
Ҡала климаты | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
Уртаса максимум, °C | −9,9 | −5,6 | 5,8 | 17,6 | 23,7 | 31,1 | 31,8 | 31,1 | 24,1 | 13,3 | 3,1 | −5,3 | |
Уртаса температура, °C | −15,5 | −12,7 | −1,6 | 9,9 | 17 | 23,1 | 24,7 | 23,4 | 16,6 | 7 | −3,4 | −11,5 | 10,3 |
Уртаса минимум, °C | −20,6 | −19 | −6,9 | 2,7 | 10,1 | 14,4 | 16,6 | 14,7 | 8,4 | −0,6 | −9,5 | −16,9 |
Ҡырҡ йыл эсендә уртаса температураның үҙгәреү динамикаһы | |||||||||||||
Ғинуар | Февраль | Март | Апрель | Май | Июнь | Июль | Август | Сентябрь | Октябрь | Ноябрь | Декабрь | йыллыҡ | |
1936 йылдан 1979 йылға тиклем | -5,3 | -3,3 | 3,8 | 13,3 | 21 | 25,7 | 27,7 | 25,2 | 19,2 | 10,7 | 2,7 | -3,5 | 11,4 |
1980 йылдан 2021 йылға тиклем | -3,5 | -1,7 | 5,6 | 15,0 | 22,1 | 27,5 | 29,5 | 27,0 | 20,0 | 11,6 | 3,6 | -1,7 | 12,9 |
Климат тураһында мәғлүмәттәр 1) Летописи Погоды, Weather Spark 2022 йыл 8 ғинуар архивланған. һәм 2) «Нукус климаты» (Гидрометеоиздат Ленинград 1986) фәнни эшенән алынған.
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Йыл | 1933 | 1939 | 1959 | 1974 | 1987 | 1989 | 1991 | 1998 | 1999 | 2006 | 2010 | 2014 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2023 |
Халыҡ, мең кеше |
11 | 10[7] | 39[7] | 88[7] | 152 | 170,3[8] | 180[9] | 197 | 199[10] | 257,8 | 271,4 | 295,2 | 303,8[11] | 309,9[12] | 312,1[13] | 316,3[14] | 319,8[15] | 325,1 | 335,4[16] |
Иҡтисады
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Указана высота над уровнем моря центра города
- ↑ Новые автомобильные номера Узбекистана. Справочник Узбекистана—Золотые Страницы
- ↑ Вил Мирзаянов: «Новичок» можно синтезировать или украсть, но применить его смогут немногие . Русская служба Би-би-си, Вашингтон (16 март 2018). Дата обращения: 21 март 2018. Архивировано 17 март 2018 года.
- ↑ В британской лаборатории не смогли установить происхождение «Новичка» . Росбизнесконсалтинг (3 апрель 2018). Дата обращения: 3 апрель 2018. Архивировано 26 май 2021 года.
- ↑ И. А. Каримов вручил столице Каракалпакии орден «Дустлик» . Дата обращения: 25 сентябрь 2018. Архивировано 25 сентябрь 2018 года.
- ↑ Ҡалып:Lex.uz
- ↑ 7,0 7,1 7,2 по БСЭ
- ↑ перепись 1989 . Дата обращения: 5 декабрь 2018. Архивировано 21 октябрь 2006 года.
- ↑ «Современный толковый словарь»: изд. «Большая Советская Энциклопедия», 1997
- ↑ по Microsoft Encarta 2006
- ↑ Количество населения в Республике Каракалпакстан по состоянию на 2016 год . Портал открытых данных Республики Узбекистан. Дата обращения: 25 март 2016. Архивировано 15 июнь 2018 года.
- ↑ Число постоянных жителей в Республики Каракалпакстан на 1 октября 2017 года . Портал открытых данных Республики Узбекистан (2017). Дата обращения: 18 август 2018. Архивировано 18 август 2018 года.
- ↑ НӨКИС ҚАЛАСЫ ҲАҚҚЫНДА МАҒЛЫЎМАТ . Дата обращения: 25 сентябрь 2018. Архивировано 25 сентябрь 2018 года.
- ↑ Население . СОВЕТ МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН ПОРТАЛ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН. Дата обращения: 18 июль 2019. Архивировано 17 июль 2019 года.
- ↑ Статистика бойынша Қарақалпақстанда ең көп халық Нөкис қаласында жасайды. Районлардағы адам саны . Informaсiyalɩq portal. Дата обращения: 6 февраль 2020. Архивировано 6 февраль 2020 года.
- ↑ Nókis qalası turaqlı xalıq sanı (ҡарағалп.). https://qqavtojol.uz (14 апрель 2023).