Радоница
| Радоница | |
 | |
| Дәүләт |
 Беларусь Рәсәй Украина Польша Сербия Серб Республикаһы Болгария |
|---|---|
 Радоница Викимилектә | |
Радоница, йәки Радуница — вафат булғандарҙы сиркәүсә дөйөм иҫкә алыу көнө[1]. Баҡыйлыҡҡа күскәндәрҙе төндә доға уҡып иҫкә алыу, Православие сиркәүендәге йыһан йыназаһы[2]. Рус православие сиркәүендә вафат булғандарҙы иҫкә алыу Христостың терелеүенә бағышланған яҡты Пасха байрамын үлгәндәр менән бергә иҫкә төшөрөү өсөн үткәрелә[3].
XIV быуат сығанаҡтарында телгә алына. Ҡайһы бер урындарҙа Радоницкая аҙнаһы тип йөрөтөлә[4].
Көньяҡ славяндарҙа был байрамдың аналогы — побусани, бусани йолаһы[5].
Этимология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Лаучюта Ю. фекере буйынса, был һүҙ балттарҙан үҙләштерелгән: лит. raudine «вафат булғандарҙы доға уҡып, илап иҫкә төшөрөү», лит. rauda «һүҙҙәр әйтеп илау»[6]. М. Мурко һәм А. В. Десницкая фекере буйынса, Радуница һүҙе икенсе мәғәнәлә (яҡынайыу юлы менән шатмын, шатлыҡ) тип аңлатылагрек. ροδωνιαГрексә грек. ροδωνια «алһыу роза ҡыуаҡлыҡтары, баҡса алһыу» — калька лат. RosaliaRosalia «роза көнө» шул уҡ «үлеләрҙе иҫкә алыу байрамы»[7] (дөйөм атамаһының этимологияһы Русалии һүҙенән). М. Фасмер этимологияһын рус. Радуница һүҙе менән бәйләй, урта грек телендә был һүҙҙе аңлатҡан термин булмағанлыҡтан, Радуница һүҙен Пасха байрамы менән бәйләй, рад- («радование, шатлыҡ»)[8]. Сағыштырып ҡарағыҙ Полесье исемен — шатлыҡлы ҡартатайҙар менән. Был байрамдың диалекттағы атамаһына тулыһынса яуап бирә, шулай уҡ христиандарҙың Пасханы аңлап ҡабул итеүҙәренә тура килә[3], сөнки Христос терелеүе һәм үлгәндәрҙең киләсәктәге дөйөм терелеүе менән бәйле[9].
Башҡа исеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
рус. Радуница, Родоница, Радовница, Радольница, Радонница, Радошно, Радошница, Радожное, Радунец, Радостное, Радушное воскресенье, Редомное воскресенье[3], Навьи проводы, Навий день[10]; украинаса: Могилка, Гробка[11]; Белоруссия: Навий көнө, ата-әсәләр, Радованец, Радованица Усопшая, Радованский иҫкә[11]; укр. Про́води, Бабский Великдень, Мертвецький великден[12][13], бел. Небожчицкій велик день[14], Радаўніца, Радуніца, Раданіца, Дзяды Радуніцкія, үле Вялікдзень, полес. Ҡалып:Lang-pol Шат олатайҙар.
Көньяҡ славяндарҙа уның аналогы булып побусани, бусани[5] тора. Ул аҙнаның дүшәмбе көнөндә Фома аҙнаһында үткәрелә: сер. Побусани понедељак, Ускрс за мртве, Ускрс покоjникаПобусани понедељак, Ускрс өсөн мртва, покојника Ускрс[15]; болг. Малък ВеликденМалък Великден[15].
Иҫкә алыу даталары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Рәсәйҙә, Белоруссияның көнсығышында һәм төньяҡ-көнсығыш Украинала Радоницаны иҫкә алыу көнө шишәмбегә, һирәк кенә — Фома аҙнаһының дүшәмбе көнөнә тура килә[16]. Украинала, Белоруссияла һәм Подляшьела (Польша) Радоница Проводы тип атала һәм Фома аҙнаһының йәкшәмбе, дүшәмбе йә булмаһа шишәмбе көнләрендә үткәрелә[17].
Белоруссияла — рәсми дәүләт байрамы, ял көнө (православие Пасхаһынан һуң икенсе шишәмбе көн) — әруахтарҙы иҫкә алыу көнө. Шулай уҡ Брянск өлкәһенең, Беларусь республикаһы менән сиктәш, райондарында ла үрҙә әйтелгән көндәрҙә байрам ителә. 2018 йылда Радоницаны Брянск өлкәһе ял көнө тип иғлан итә.
Молдавияла был байрам «Ата-әсә көнө» тип атала һәм йәкшәмбе йәки дүшәмбе үткәрелә.
Урыҫ православие сиркәүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Радоницаны үткәреү Рус православие сиркәүе Уставы (Типикон)[18] менән ҡаралмаған, Устав Радоницаны бөтөнләй телгә алмай[19].
Фома аҙнаһының дүшәмбе йәки шишәмбе көндәрендә әруаххтарҙы иҫкә алыу Типиконға ярашлы, Фома йәкшәмбеһенән һуң бар көндәрҙә лә әрүахтар өсөн лития уҡыла, ә был уҡыуҙар, Бөйөк кесаҙнанан алып туҡтатылып торола[20]Ҡалып:Не АИ. Шул уҡ ваҡытта был көндө сиркәү уставы «мәрхүмдәр өсөн бер нәмә лә махсус уҡырға» ҡушмай, сөнки Фома аҙнаһының шишәмбеһе Антипасха байрамы (попразднствоһына) тура килә. Сиркәү был халыҡ йолаларын бик өндәп бөтөрмәй.
Радоницаны байрам итеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Белорустарҙа
XX быуат уртаһында белорустар Радоницаға драчена, бутҡа бешергән, йомортҡа ҡурған, йомортҡаны һуған ҡабығына буяған, мейестә бәлеш, көлсә йәки ҡоймаҡ менән кутья бешергән. Өй хужаһы һыра ҡойған йә араҡы һатып алған[21].
Төштән һуң бөтә ғаиләһе менән яҡындарының ҡәберен зыярат итергә барған. Йыш ҡына йоланы атҡарыу өсөн сиркәү әһелдәре саҡырылған, улар мәрхүмдәр өсөн доғалар уҡыған. Һуңынан буялған йомортҡаны ҡәбер өҫтөнән шыуҙырып йөрөткәндәр, ҡәберкә араҡы йәки һыра һипкәндәр. Бер йомортҡаны хужа ергә күмгән, ҡәбер өҫтөн таҫтамалдар менән япҡандар һәм уның өҫтөнә төрлө ризыҡ һалып ҡуйғандар. Аш һаны таҡ һәм барыһы ла ҡоро булырға тейеш була. Башта кешеләр: «Изге ата-әсә, беҙҙең менән икмәк-тоҙ ашарға йөрөгөҙ», — тип әйткәндәр. Һуңынан ҡәбер янында ашап-эскәндәр. Торған саҡта: «Минең ата-әсәйем, һау булығыҙ, асыуланмағаҙ, ни тиклем байлығым бар өйҙә, өйөм шуға риза», — тип әйткәндәр. Белорустар «Радуница көнө төшкә тиклем ер һөрәләр, төштән һуң илайҙар, ә кисен шатланып сабалар», — тигәндәр. Ҡайтҡан саҡта әгәр ҙә хәйерсе менән осрашһалар, уны аш-һыу, эсемлек менән һыйлағандар.
Кис өйҙә ҡарттар һәм әбейҙәр генә тороп ҡалған, ә йәш егеттәр, ҡыҙҙар, ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡабаҡҡа барған, унда хоровод йөрөткәндәр, горелки уйнап, йырҙар йырлап, кәйеф-сафа күтәргәндәр, малайҙар көрәшкән. Тимәк, мәҡәлдә: «төш буйына Радоница илай, ә төштән һуң саба», — тип дөрөҫ әйтелгән[22].
Полесьела Радуницала йомортҡаны йәлләткес һары йәки йәшел төҫкә буяғандар, ә Пасхалағы кеүек ҡыҙыл төҫкә түгел[17].
Күп ерҙәрҙә крәҫтиәндәр ата-әсәһен Радуницаға тиклем иҫкә алырға ярамай тип иҫәпләгән, сөнки тапбыл көндө улар тәүге тапҡыр Пасханан һуң ауыҙ асҡандар, тип иҫәпләгәндәр. Совет осоро башланғас, сиркәүгә йөрөргә ярамағас, Радоницаны зыяратта үткәреү йолаға инеп киткән. Шулай итеп, асылда, Радуница һәм Пасха байрамы бер көндә байрам ителгән[23].
Ямғыр теләү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Был көндө балалар «яҙҙың тәүге ямғырын теләгән»[24].
- Дождик, дождик! Снаряжайся на показ[25].
- Дождик, припусти, мы поедем во кусты, во Казань побывать, в Астрахань погулять[26].
- Поливай, дождь, на бабину рожь, на дедову пшеницу, на девкин лён поливай ведром[26].
- Дождь, дождь, припусти посильней, поскорей, нас, ребят, обогрей![26]
Әгәр ямғыр башланһа, балалар күмәкләшеп һыу ингән, ҡарттар һүҙҙәре буйынса, был ямғыр бәхет килтерергә тейеш булған. Әгәр беренсе яҙғы ямғыр көндө беренсе тапҡыр күк күкрәһә, ҡатын-ҡыҙҙар алтын йәки көмөш балдаҡ аша сығарып ямғыр һыуы менән биттәрен йыуған. Был матурлыҡты һәм йәшлекте һаҡлай тигәндәр[27].
Ышаныуҙар һәм әйтемдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- На Радуницу до обеда пашут, в обед плачут, а вечером скачут (пляшут).
- Веселы песни о масленице, а веселей того о Радунице.
- Весёлая масленица — бесстыдная горе-пьяница, а гульливая Радоница — светлой радости приятельница.
- Не угости честь-честью покойного родителя о Радонице — самого на том свете никто не помянет, не угостит, не порадует.
- Если во вторник на Радоницу дождь, то говорили: «Божья Мать коромыслом будет воду носить» (полес.Ҡалып:Lang-polРáдовныца во втóрок. Як будэ дож, Божа Мати корóмыслом будэ вóду нэсти).
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Заупокойное богослужение 2015 йыл 1 октябрь архивланған.
- ↑ Дни особого поминовения усопшего
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Агапкина, 2009, с. 390390
- ↑ Словарь русского языка, 1995, с. 126126
- ↑ 5,0 5,1 БРЭ, 2015
- ↑ Лаучюте, 1983, с. 3030
- ↑ Десницкая, 1978, с. 166—167166—167
- ↑ Фасмер, 1987, с. 3131
- ↑ Духовная жизнь
- ↑ Востоков, 1852, с. 120120
- ↑ 11,0 11,1 Даль/Радужник, 1880—1882
- ↑ Сапіга, 1993
- ↑ Мельников, 1875
- ↑ Богданович, 1895, с. 5656
- ↑ 15,0 15,1 Виноградова, Толстая, 1999, с. 248248
- ↑ Агапкина, 2009, с. 389389
- ↑ 17,0 17,1 Агапкина, 2009, с. 391391
- ↑ Протоиерей Александр Бутрин Димитриевская родительская суббота
- ↑ Афанасий (Сахаров) «О поминовении усопших по уставу Православной церкви» — с. 34
- ↑ Типикон, гл. 50, «Неделя Антипасхи», 3-е «зри»
- ↑ Радоница: Как вести себя на кладбище 2016 йыл 4 март архивланған.
- ↑ Добровольский, 1914, с. 764—765764—765
- ↑ Баранова и др., 2001, с. 474474
- ↑ Грушко, Медведев, 1996, с. 484484
- ↑ Коринфский, 1901, с. 246-247246-247
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Коринфский, 1901, с. 246—247246—247
- ↑ Нэй, 2012, с. 62–6362–63
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Агапкина Т. А. Мифопоэтические основы славянского народного календаря. Весенне-летний цикл. — М.: Индрик, 2002. — 816 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования).
- Радуница / Агапкина Т. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 389—391. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
- Радоница / Агапкина Т. А. // Пустырник — Румчерод. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 28). — ISBN 978-5-85270-365-1.
- Баранова О. Г., Зимина Т. А., Мадлевская Е. Л. и др. Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия / Науч. ред. И. И. Шангина. — СПб.: Искусство-СПБ, 2001. — 668 с. — (История в зеркале быта). — ISBN 5-210-01497-5.
- Богданович А. Е. Пережитки древняго миросозерцания у белоруссов. Этнографический очерк. — Гродна: Губернская типография, 1895. — 186 с. (Рэпрынтнае выданне: Багдановіч Адам Ягоравіч. Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў. Этнаграфічны нарыс. — Mінск: Беларусь, 1995. — 186 с. — 6000 экз. — ISBN 985-01-0057-5.)
- Булгаков С. В. Настольная книга священно-церковно-служителей. — М.: Издательский отдел Московского Патриархата, 1993. — 1794 с. — ISBN 5-87301-066-8.
- Задушницы / Виноградова Л. Н., Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 248. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Грушко Е., Медведев Ю. Словарь русских суеверий, заклинаний, примет и поверий. — Русский купец, 1996. — ISBN 9785882040474.
- Поминать // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- Радость/Радужник // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
- Десницкая А. В. К вопросу о балканизмах в лексике восточнославянских языков // http://nkslav.ru/library/files/ssl-viii-1978-jazykoznanije.pdf Славянское языкознание: VIII Международный съезд славистов. — М.: Наука, 1978.
- Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь 2016 йыл 31 декабрь архивланған.. — Смоленск: Типография П. А. Силина, 1914. — 1022 с.
- Коринфский А. А. Радоница — Красная Горка // Народная Русь : Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. — М.: Издание книгопродавца М. В. Клюкина, 1901. — С. 241—248.
- Лаучюте Ю. Перунъ, Велесъ и балто-славянская проблематика // Балто-славянские этноязыковые отношения в историческом и ареальном плане. — М.: Наука, 1983.
- Максимов С. В. Радуница // Нечистая, неведомая и крестная сила. — СПб.: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903. — С. 425—426.
- Мельников-Печёрский П. И. В лесах. Книга вторая. — М., 1875.
- Митрофан (Алексеев В. Н.; монах). Загробная жизнь : Как живут наши умершие и как будем жить и мы после смерти — по учению православной церкви, по предчувствию общечеловеческого духа и выводам науки. — Воспр. изд. СПб., 1897. — К.: Радуга, 1991. — 330 с. — ISBN 5-88490-030-9.
- Нэй В. А. Пасха. Красная горка. Традиции, обряды, рецепты. — М.: Рипол Классик, 2012. — 251 с. — ISBN 538603989X.
- Опытъ Областнаго Великорусскаго Словаря, изданнаго вторымъ отдѣленіемъ Имп. Академіи Наукъ / под ред. А. Х. Востокова. — СПб.: Имп. Академія Наукъ, 1852. — XII, 275 с.
- Сапіга В. К. Українські народні свята та звичаї. — К.: Т-во «Знання України», 1993. — 112 с. — ISBN 5-7770-0582-9. (укр.)(укр.)
- Святая Русь. Большая Энциклопедия Русского Народа. Русское Православие. В трех томах. / Гл. редактор, составитель О. А. Платонов. — М.: Институт русской цивилизации, 2009. Том 3: Р — Я 2013 йыл 19 июль архивланған.. — 752 с.
- Словарь русского языка XI—XVII вв. Вып. 21. — М.: Наука, 1995. — С. 126. — 280 с. — (Российская академия наук. Институт русского языка). — ISBN 5-02-011253-4.
- Снегирёв И. Русские простонародные праздники и суеверные обряды. (Выпуск 3). — М.: Университетская типография, 1838. — 214 с.
- Поминки / Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 162—169. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
- Радуница // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1987. — Т. III : Муза — Сят. — С. 431.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Радоница «Православие һәм донъя» сайтында
- Радоница 2018 йыл 8 август архивланған. // РЭМ
- Йылт әйләнәһенә. Йолалар поэзияһы. Радоница.
- Йыл һайын халыҡ-ара славян мәҙәниәте фестивале Радуница 2019 йыл 8 август архивланған.