Сәмәниҙәр

Сәмәниҙәр
Нигеҙләү датаһы	819
Нигеҙләүсе	Сәмәнхоҙа
Рәсми тел	фарсы теле һәм Ғәрәп теле
Дәүләт	Сәмәниҙәр дәүләте
Ҡулланылған тел	восточноиранские языки[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	999
Сәмәниҙәр Викимилектә

Сәмәниҙәр (фарс. سامانیان Sāmāniyān) — Сәмәниҙәр дәүләтенә нигеҙ һалып, Бөйөк Хөрәсән һәм Мәүәрәннәһер ерҙәрен 875—999 йылдарҙа биләгән хакимлыҡ итеүсе династия. Династияны  Сәмәнхоҙа башлап ебәргән, ул Бәлх провинцияһының Сәмән төбәгенәнме , бәлки Сәмәрҡәнд янындағы Сәмән ауылынан булғанмылыр - төрлө фараздар йәшәп килә. Сәмәниҙәр дәүләтенең иң ҡеүәтле сағы 892—907 йылдарға, Исмәғил Сәмәни идара иткән ваҡытҡа тура килә. Күпселек ғалимдар һәм тарихсылар сәмәниҙәр тажик этногенезының формалашыуында мөһим роль уйнаған тип иҫәпләй

Династия тарихы

Династияны  Бәлх провинцияһыныңмы, әллә Сәмәрҡәнд янындағымы Сәмән тигән ауылынан сыҡҡан Сәмәнхоҙа башлап ебәргән. Артабан династия вәкилдәре үҙҙәренең сығышын Бахрам Чубиндан һәм парфиялы Миһрандарҙан киткән тип һанай башлаған Сәмәнхоҙа ислам ҡабул иткән, ә ейәндәре Хөрәсән хәлифәһе әл-Мәмүнгә хеҙмәт иткән. Ғәрәптәргә ҡаршы баш күтәреүҙе баҫтырыуҙағы ярҙамдары өсөн (806—810 йыл), Сәмәндең улдары ла, ейәндәре лә 819 йылда Мәүерәннәһерҙең барлыҡ мөһим өлкәләренә идара итеү хоҡуғы алған.

875 йылда Насир ибн Әхмәт Мәүерәннәһерҙә хәлифә вәкиле итеп тәғәйенләнә. Ул Сәмәрҡәндтә урынлаша. Артабан был өлкә Сәмәниҙәр дәүләтенең төп көсөнә әүерелә. Сәмәниҙәр осоронда Мәүерәннәһерҙең төньяғы һәм Фирғәнә исламлаштырыла.

888 йылда Исмәғил ибн Әхмәт ағаһы Насирҙы тар-мар итә, әммә хакимлыҡта ҡалдыра, ул үлгәс 892 йылда Сәмәниҙәр башлығы булып китә. Баш ҡала Бохараға күсерелә.

Төрки күскенселәргә ҡаршы һуғыштарҙа уңыштар Сәмәни дәүләттә иҡтисади үҫешкә килтерә. Барлыҡ мосолман хакимдарҙың ғәскәрҙәренә ҡол төркиҙәр улар аша оҙатыла. Сәмәниҙәр осоронда мәҙәниәт һәм фән үҫешә. Ғәрәп телле әҙәбиәт менән бер рәттән Сәмәни дәүләттә яңы фарсы теле һәм әҙәбиәте лә үҫешә. Тап Сәмәниҙәр идараһы ваҡытында Фирҙәүси иран-тажикмилли эпосы Шаһнамәне яҙа башлай.

900 йылда Исмәғил I ибн Әхмәт Сәффәри Әмир ибн Ләйесте тар-мар итә һәм әсиргә ала.Бының өсөн уны хәлифә Хөрәсәнгә баш итеп ҡуя .Унда щуға тиклем сәффәриҙәр, таһириҙар хакимлыҡ иткән була. Ул ваҡытҡа Сәмәниҙәргә Хорезм, Систан хакимдары, Афғанстандың урындағы династиялары вассал булып китә.

893 йылда Исфиджаб (хәҙерге Сайрам) Сәмәниҙәр дәүләтенә ҡушыла. Древнейшая испиджабская мусульманская монета — была выпущена в 919-20 г. с именем местного династа Ахмада б. Матта. Сәмәниҙәр 995-96 йылдарҙан Исфиджабта үҙ тәңкәләрен һуғалар

Тиҙҙән Сәмәниҙәр Бағдадтан тулыһынса бойондороҡһоҙлоҡ алыуға өлгәшә (875—999 йылдар).

X быуат уртаһынан Сәмәниҙәр дәүләтенең ҡаҡшауы күҙәтелә. Бер-бер артлы һарай түңкәрелештәре, хәрби аристократия һәм ер биләүселәрҙең роле арта барыуы (ҡара: Алпан-тег) идара итеүҙе үҙәкләштерергә мөмкинлек бирмәй. Хөрәсәндәге ихтилал был өлкәне Бохара хакимлығынан ҡотҡара.

Сәмәниҙәр династияһы 999 йылда Бохараны ҡарахани төркиҙәр яулап алғандан һуң бөлгөнлөккә төшә. Һуңғы сәмәни Исмәғил әл-Мүнтәсир 1005 йылда үлтерелә. Уның төрбәһе бөгөнгө көндәргә тиклем һаҡланған.

Вәлиҙәр

Сәмәрҡәнд әмирҙәре

• Нух ибн Әсәт- әмир - 819—842
• Әхмәт ибн Әсәт- әмир - 842—864
• Насир I (ибн Әхмәт) - әмир - 864—892

Фирғәнә вәлиҙәре

• Әбү-л-Ашас Исхаҡ ибн Әхмәт- әмир - 864—907
• Мөхәммәт ибн Исхаҡ- әмир - —904

Ташкент вәлиҙәре

• Ибраһим ибн Илйас- әмир - 856—867

Бохара вәлиҙәре

• Исмәғил Сәмәни (Әбү Ибраһим Исмәғил ибн Әхмәт)т.й. 848, әмир - 874—892

Мәүрәннәһер вәлиҙәре

• Насир I ибн Әхмәт) - әмир - 875—892
• Исмәғил Сәмәни (Әбү Ибраһим Исмәғил ибн Әхмәт) т.й. 848, әмир - 892—901

Мәүрәннәһер, Мәлик Мәшрик һәм Хөрәсән вәлиҙәре

• Исмәғил Сәмәни (Әбү Ибраһим Исмәғил ибн Әхмәт) т.й. 848, әмир - 892—907
• Әхмәт ибн Исмәғил (Әбү Насир Әхмәт ибн Исмәғил, әмир - 907—914
• Насир II (әл-әмир - ас-Сәйет Әбү-л-Хасан Насир ибн Әхмәт) т.й. 905, әмир - 914—943
• Нух ибн Насир (әл-әмир - әр-Рида Әбү Мөхәммәт Нух ибн Насир), әмир - 943—954
• Ғәбд әл-Мәлик I (әл-әмир - әл-Муаййад Әбү-ль-Фаварис Ғәбд әл-Мәлик ибн Нух), әмир - 954—961
• Мансур ибн Нух (әл-әмир - ас-Садид Әбү Сәлих Мансур ибн Нух), әмир - 961—976
• Нух ибн Мансур (әл-әмир - ар-Рида Әбү-л-Ҡасим Нух ибн Мансур), әмир - 976—997
• Мансур ибн Нух (Әбү-л-Харис Мансур ибн Нух), әмир - 997—999
• Ғәбд әл-Мәлик II (Әбү-л-Фаварис Ғәбд әл-Мәлик ибн Мансур), әмир - 999
• әл-Әмир - әл-Мунтасир Әбү Ибраһим Исмәғил ибн Мансур, әмир - 1004, ум. 1005

Джибәл вәлие

• Исмәғил Сәмәни (Әбү Ибраһим Исмәғил ибн Әхмәт) т.й. 848, әмир - 902—907

Гүргән вәлие

• Әхмәт ибн Исмәғил (Әбү Насир Әхмәт ибн Исмәғил)- әмир - 902—907

Рәй вәлие

• Әбү Сәлих Мансур ибн Исхаҡ, әмир - 902—?

Табаристан вәлийе

• Әбү-л-Аббас Ғәбдәллах ибн Мөхәммәт, әмир - 902—?

Систан вәлие

• Әбү Сәлих Мансур ибн Исхаҡ, әмир - 911—912

Сәмәни әмирҙәр

• Сәмәнхоҙа
• Әсәт ибн Сәмән
• Яхья ибн Әсәт (819—855)
• Наср I (864—892) (фактически с 875)
• Исмәғил Сәмәни (892—907)
• Әхмәт ибн Исмәғил (907—914)
• Наср II (914—943)
• Нух I (943—954)
• Ғәбд әл-Мәлик I (954—961)
• Мансур I ибн Нух (961—976)
• Нух II (976—997)
• Мансур II ибн Нух (997—999)
• Ғәбд әл-Мәлик II (999)
• Исмәғил әл-Мунтасир (999—-1005)

Шулай уҡ ҡара

• Сәмәниҙәр дәүләте
• Сәмәниҙәр төрбәһе
• Иран тарихы

Әҙәбиәт

• Гафуров Б. Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. — Душанбе: Ирфон,1989, 371+379 с.
• Сомонийлар — Ҡалып:Книга:НЭУ
• Frye R. N. The Sāmānids // The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. — Cambridge: Cambridge University Press, 1975. — P. 136–161. — ISBN 978-0-521-20093-6.

Һылтанмалар

• Поэзия эпохи Саманидов
• К вопросу о происхождении Саманидов(недоступная ссылка)