Терпеләр

Терпеләр
Ябай терпе (Erinaceus europaeus)
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Супер-класс:  Дүрт аяҡлылар Класс:  Һөтимәрҙәр Суб-класс:  Йәнлектәр Инфра-класс:  Плаценталылар Отряд:  Бөжәк ашаусылар Ғаилә:  Терпеләр
Халыҡ-ара фәнни исеме
Терпеләр G. Fischer, 1814
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   552310 NCBI   9363 EOL   6873844

Терпеләр (лат. Erinaceidae) — афроевразия имеҙеүселәре ғаиләһе. Бөжәк ашаусылар отрядына керә. Барлығы 24 төрө билдәле, улар 10 ырыуға бүленә. Ғәҙәттә, терпеләр составы 2 ярым ғаилә: терпеләр, йәки ысын терпеләргә (Erinaceinae), һәм гимнуралар, йәки ҡомаҡ терпеләргә (Galericinae) бүленә.

Күпселек илдәрҙә йәшәй, бөжәктәр менән туҡлана торған һәм шул яғы менән ауыл хужалығы өсөн файҙалы булған имсәкле кейек; һырты энә менән ҡапланған бәләкәй йәнлек.

Ҡылыҡһырлама

Башҡортостанда ике төрө бар: ябай терпе һәм ҡолаҡлы терпе.

Ябай терпенең оҙонлоғо 23,7 — 27,2 см тирәһендә була, ауырлығы 240—250 грамға етә. Ул урман ситтәрендә, аҡландарҙа, ҡырҡындыларҙа йәшәй. Һаҙлы урындарҙы, ҡуйы урмандарҙы яратмай.

Йәшәү рәүеше

Терпеләр урман, дала, сүлдәрҙә йәшәй. Тауҙарға 2500—2800 метр бейеклеккә тиклем күтәреләләр. Терпе эңерҙә, төндә һунарға сыға, көндө ояһында үткәрә (ҡайһы бер төрҙәре тәүлектең яҡты осоронда ла әүҙемлек һаҡлай). Ауған ағас тамырҙары аҫтында, эре үлән төбөнә япраҡтарҙан, ҡыу үләндәрҙән, ваҡ ботаҡтарҙан оя яһай. Ер һарҡып, һалҡындар бөткәнсе шул ояһында йоҡлай.

Терпе йоҡлаған осорҙа

Ҡолаҡлы терпе йыш ҡына ирлән, йомран, һыуһар өңөн файҙалана.

Үрсеүе

Май—июнь айҙарында 2—6 бала килтерә, 3—4 сәғәттән балаларының энәләре ҡалҡа башлай. 5—6 көндән энәләре күренерлек була. Егерме көндән күҙҙәре асыла, энәләре ҡоңғорт төҫкә инә һәм ҡата. Терпе балаларын имеҙеп үҫтерә.

Туҡланыуы

Терпе аҙыҡҡа талымһыҙ, нимә тура килә, шуны ашай: умыртҡаһыҙҙар, амфибиялар, һөйрәлеүселәр (терпеләр йылан ағыуына ҡаршы тороусанлығы менән билдәле), емтек, ҡош йомортҡалары.

Әҙәбиәт

• Ёж, млекопитающее отряда насекомоядных // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Дзержинский Ф. Я., Васильев Б. Д., Малахов В. В. . Зоология позвоночных. 2-е изд. — М.: Издат. центр «Академия», 2014. — 464 с. — ISBN 978-5-4468-0459-7.
• Зайцев М. В., Войта Л. Л., Шефтель Б. И. . Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Насекомоядные. — СПб.: Наука, 2014. — 391 с. — (Определители по фауне России, издаваемые Зоологическим институтом Ран. Вып. 178). — ISBN 978-5-02-038380-7.
• Кэрролл Р. . Палеонтология и эволюция позвоночных: В 3-х тт. Т. 3. — М.: Мир, 1993. — 312 с. — ISBN 5-03-001819-0.
• Млекопитающие России: систематико-географический справочник / Под ред. И. Я. Павлинова и А. А. Лисовского. — М.: Т-во научн. изданий КМК, 2012. — 604 с. — (Сб. трудов Зоологического музея МГУ, т. 52). — ISBN 978-87317-844-5.
• Lopatin A. V. . Early Paleogene insectivore mammals of Asia and establishment of the major groups of Insectivora // Paleontological Journal, 2006, 40 (Suppl. 3). — P. S205—S405. — DOI:10.1134/S0031030106090012.
• McKenna M. C., Bell S. K. . Classification of Mammals Above the Species Level. — New York: Columbia University Press, 1997. — 631 p. — ISBN 0-231-11012-X.
• Simpson G. G.  The Principles of Classification and a Classification of Mammals // Bull. of the American Museum of Natural History. — 1945. — Vol. 85. — P. 1—350.
• Ҡалып:Книга:Wozencraft, W. C.: Mammal Species of the World

Һылтанмалар

• Валуев В. А. Терпе // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Болезни ежей