Нәҙек эсәк
| Нәҙек эсәк | |
 | |
 нәҙек эсәк | |
| Латинса исеме |
intestinum tenue |
|---|---|
| Каталогтар | |
Нәҙек эсәк (лат. intestinum tenue, рус. то́нкая кишка́)[1][2] — кешеләрҙә һәм умыртҡалы хайуандарҙа ашҡаҙан һәм йыуан эсәк араһында урынлашҡан эсәклек бүлеге. Нәҙек эсәктең төп функцияһы — туҡлыҡлы матдәләрҙе организмға һеңдереү. Шыйығайтылған аҙыҡ ашҡаҙандан эсәктәргә күсә. Эсәк сағыштырмаса оҙон, төҙөлөшө хайуандың туҡланыу төрөнә бәйле[3]. Нәҙек эсәктә аҡһымдар — аминокислоталарға, майҙар — глициренға һәм май кислоталарына һәм углеводтар — глюкозаға тарҡала, эсәктә биологик реакция синтезланған аҙыҡ ферменттары ҡатнашлығында бара. Туҡлыҡлы матдәләр ҡанға һәм лимфаға һеңә. Нәҙек эсәктең оҙонлоғо 3 — 3.5 метрға етә. Эсәктең башланғыс өлөшөндә бөйән эсәк (йәки ун ике иле эсәк) урынлашҡан. Эсәктең тулҡын һымаҡ ҡыҫҡарыуы шыйығайтылған аҙыҡ бутҡаһын эсәктәр буйлап күсерә. Аҙыҡ бутҡаһы нәҙек эсәктең лайлалы шекәрәһендә урынлашҡан ваҡ биҙҙәрҙе ҡуҙғыта. Биҙҙәр эсәк һуты бүлеп сығара. Эсәк һуты аҙыҡты һыуҙа ирей торған ябай матдәләргә тарҡата.
Эсәктең лайлалы шекәрәһендә урынлашҡан күп һанлы лимфа төйөндәре организмдың иммун системаһының бер өлөшө булып тора.
Биологик әһәмиәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нәҙек эсәк ҡыуышлығында туҡлыҡлы матдәләрҙең бөтә төрҙәре — аҡһымдар, майҙар һәм углеводтар химик эшкәртеүгә дусар ителә. Туҡлыҡлы ингредиенттарҙы эшкәртеү процесы аш һеңдереү биҙҙәре синтезлаған махсус аҡһым-катализаторҙар — аҙыҡ-түлек ферменттары ферменттары ярҙамында бара, һәм улар кәрәк булған күләмдә эсәк ҡыуышлығына сыға тора. Аҡһымдарҙы эшкәртеү барышында энтерокиназа, киназоген һәм трипсин ферменттары ҡатнаша. Углеводтарҙың эшкәртелеүен — амилаза, мальтаза, сахараза, лактаза һәм фосфатаза ферменттары, ә майҙарҙыҡын һәм липидтарҙыҡын липаза тәьмин итә. Нәҙек эсәк ҡыуышлығынан аҡһымдар, майҙар һәм углеводарҙың аҙыҡ-түлек ингредиенттарын ферментатив тарҡатыу продукттарын ҡан һәм лимфа тамырҙарына һеңдереү бара. Туранан-тура һеңдереү процессы эсәк өбөрҫәләре ярҙамында тормошҡа ашырыла. Уларҙың төп функцияһы — үт, ашҡаҙан аҫты һәм эсәк һуты ярҙамында физик һәм химик эшкәртеүгә дусар булған туҡлыҡлы матдәләрҙе эләктереп алып ҡалыу: шул уҡ ваҡытта аҡһымдар һәм углеводтар ҡан тамырҙары буйлап һеңә һәм ҡапҡа венаһына эләгә, бауырҙа химик эшкәртелә, ә майҙар — лимфатик тамырҙар системаһы буйынса эшкәртелә[4].Өҫтәүенә, эсәклек (эсәк көбө) бөтә оҙонлоғонда механик функция үтә, йәғни мускул тышсаһының перистальтик ҡыҫҡарыуы ярҙамында аҙыҡ-түлек ҡуйырығын (химус) аналь сығышҡа (артҡы юлға) табан этеп сығара. Эндокрин функция аҙыҡ эшкәртеү тракты барышында урынлашҡан гастроэнтеропанкреатик эндокрин система күҙәнәктәре тарафынан тормошҡа ашырыла һәм биологик актив матдәләр (серотонин, гистамин, мотилин, секретин, энтероглюкагон, холецистокинин, гастрин һәм уның ингибиторҙарын) етештереү һәм шулай уҡ ваҡытында эсәк ҡыуышлығына сығарып ташлауҙан ғибәрәт[5].
Төҙөлөшө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нәҙек эсәк көбө лайлалы шекәрә, лайлалы шекәрә аҫты, мускул һәм сероз шекәрәнән тора[6]. Нәҙек эсәктең лайлалы тиресәһе бер төркөм анатомик ҡатламдар: циркуляр йыйырсыҡтар, өбөрөләр (ворсинки) һәм эсәк биҙҙәре йәки крипт булыуы менән барлыҡҡа килгән үҙенсәлекле рельеф менән характерлана. Ошо структуралар арҡаһында дөйөм, шул иҫәптән һурыусы йөҙө арта, был эсәктәрҙең нәҙек өлөшөнөң төп биологик функцияларын башҡарыуға булышлыҡ итә[5]:
- циркуляр бөрмәләр (лат. plicae circulares) лайлалы тышса һәм нәҙек эсәктең лайлалы нигеҙе ярҙамында формалашҡан;
- эсәк өбөрөләре (лат. villi intestinales) нәҙек эсәк киңлегенә ирекле сығыусы бармаҡ йәки япраҡ формаһындағы лайлалы тиресәнең бүлтәйеп сығыуы нан барлыҡҡа килә. Нәҙек эсәктәге өбөрөләр һаны ярайһы уҡ күп: уларҙың күбеһе ун ике иле эсәктә һәм ас эсәктә — лайлалы тиресәлә бер квадрат миллиметрға 22-40 өбөрө иҫәпләнә. Бығым эсәгендә улар бер аҙ кәмерәк — бер квадрат метрҙа 18 — 31 өбөрө;
- эсәк биҙҙәре йәки крипттар (лат. glandulae seu cryptae intestinales) лайлалы тиресәнең үҙ пластинкаһында урынлашҡан көпшәле уйымдарҙан ғибәрәт, ә уларҙың ауыҙы нәҙек эсәк киңлегенә эсәк өбөрөләре араһында асыла. Өҫтәүенә, нәҙек эсәктең лайлалы тиресәһе йөҙөнөң бер квадрат миллиметрына 100 крипт тура килә, бөтә оҙонлоғонда уларҙың дөйөм һаны 150 миллион эсәк биҙенән артып китә, ә нәҙек эсәктә крипттың дөйөм майҙаны 14 м2-ға етә.
- Лайлалы нигеҙенә йыш ҡына майлы туҡыма өлөштәре инә, унда тамырҙар (артериаль, вена ҡан тамырҙары, лимфа тамырҙары) һәм лайлалы нервы сырмалсыҡтары урынлашҡан[5].
- Йоҡа эсәктең мускул тышсаһы мускул күҙәнәктәренең (миоцит) ике ҡатламынан тора: күпкә ҡеүәтлерәк эске (йәки циркуляр) һәм аҙыраҡ үҫешкән тышҡы (йәки буй) мускул күҙәнәктәренән. Шул уҡ ваҡытта ике ҡатламда ла мускул сүстәре шәлкемдәренең йүнәлеше ҡәтғи буй йәки циркуляр түгел, ә спираль рәүешендә, ә тышҡы ҡатламда спираль бөтөркәләре эске ҡатлам менән сағыштырғанда нығыраҡ һуҙылған. Йоҡа эсәктең мускул тышсаһы ҡатламдары араһында мускул-эсәк нервы сырмалсығы һәм тамыр төйөндәре булған кәүшәк сүсле тоташтырғыс туҡыма ҡатламы урынлашҡан. Йоҡа эсәктең мускул тышсаһының биологик әһәмиәте (төп функцияһы) эсәк буйынса химусты каудаль йүнәлештә бутауҙан һәм этеп килтереүҙән ғибәрәт. Шул уҡ ваҡытта мускулдар ҡыҫҡарыуының ике төрө айырыла: нигеҙҙә ҡорһаҡ тышсаһының эске ҡатламы ҡыҫҡарыуына бәйле һәм ике ҡатламдың мускул элементтары тәьҫире арҡаһында барлыҡҡа килгән һәм бөтә нәҙек эсәк оҙонлоғо буйынса минутына 12-13 тапҡыр йышлыҡта эҙмә-эҙлекле ритмик рәүештә ҡабатланған урындағы характерҙағы (перистальтика) ҡыҫҡарыу. Мускулдар ҡыҫҡарыуының көйләнеше мускул-эсәк нервы сырмалсығы (лат. plexus myenteriens) сүстәре ярҙамында тормошҡа ашырыла: (симпатик нервы ҡуҙғығанда — перистальтиканың көсәйеүе, гиҙеүсе нервы ҡуҙғығанда — хәлһеҙләнеүе күҙәтелә[5].
- Һоро тышсаһы йоҡа эсәкте тыш яҡтан һәм бөтә яҡтан (ҡорһағы ал яҡтан ғына ҡапланған ун ике иле эсәген индермәй, ҡалған эсәктә тоташтырыусы туҡыма тышсаһы ғына булған ун ике иле эсәген индермәй) ҡорһаҡтағы эсәктәрҙе тотоп торған яры (брыжейка) ҡаплай[5].
Нәҙек эсәк бүлектәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нәҙек эсәктең буйынан-буйына ошондай бүлектәре билдәләнгән: улар бөйән эсәге (йәки ун ике иле эсәк) (лат. duodenum), был эсәккә ҙур аш һеңдереү биҙҙәренең тышҡа сығарыу юлдары асыла, йәнә ас (лат. jejunum) һәм бығым эсәктәре (лат. ileum) тип аталған өлөштәре бар.
Ун ике иле эсәк — кешенең нәҙек эсәгенең башланғыс бүлеге. Үҙенсәлекле атамаһы уның оҙонлоғо ҡул бармағының яҡынса ун ике арҡырыһын (лат. digiti) тәшкил итеүе менән бәйле. Ун ике илеле эсәк анатомик һәм функциональ рәүештә ашҡаҙан аҫты биҙе һәм үт ҡыуығы менән тығыҙ бәйле. аҫҡы яғындағы ун ике иле эсәкең эске яғында ҙур дуоденаль имсә (фатер имсәһе) бар, уға Одди сфинктеры аша дөйөм үт юлы һәм ашҡаҙан аҫты биҙе аҡмаһы (күп кешелә ул дөйөм үт юлына ҡоя, ләкин ҡайһы бер кешеләрҙә айырым да була) асыла. Фатер имсәһенән 8-40 миллиметрға бейегерәк бәләкәй дуоденаль имсә булыуы мөмкин, уның аша ашҡаҙан аҫты биҙенең өҫтәмә (санториний) ағымы асыла (был структура анатомик вариабелле). Ун ике иле эсәктең төҙөлөшө лайлалы була, уның эпителийы нәҙек эсәк бүлектәре йырағыраҡ ятҡан эпителийҙарына ҡарағанда, ашҡаҙан кислотаһы һәм пепсин агрессивлығына ла, концентрирланған үткә һәм панкреатик ферменттарға ла бирешмәй. Ун ике иле эсәк эпителийының төҙөлөшө ашҡаҙан эпителийының төҙөлөшөнән дә айырыла.
Нәҙек эсәктең рентген анатомияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Рентгенологик (рентгеноскопия) тикшереү ваҡытында нәҙек эсәк элмәктәренең күләгәләре күренә:ас эсәктең элмәктәре ҡорһаҡ ҡыуышлығының уртаһында һәм һул яғында өлөшләтә горизонталь, өлөшләтә вертикаль рәүештә урынлашҡан. Бығым эсәгенең (подвздошная кишка) элмәктәре уң яҡ бығым соҡоро өлкәһендә урынлашҡан һәм йышыраҡ конгломерат барлыҡҡа килтереп, вертикаль һәм ҡыя урынлашҡан була.
Контраст рентген матдәләре ҡулланғанда лайлалы шекәрәнең рельефын күрергә мөмкин: ас эсәктә арҡыры йыйырсыҡтар күләгәнең тышҡы контурҙарына фестон йәки ҡауырһын кеүегерәк төҫ (нәҙек эсәктең характерлы билдәһе) бирә, ә перистальтиканың билдәле бер фазаларында оҙонса һәм ҡыя йыйырсыҡтар формалашыуы күҙәтелә.
Бығым эсәгендә йыуанына яҡынайған һайын арҡыры йыйырсыҡтар күбәйә, улар улаҡтар формалаштыра һәм аҙыҡты үткәреү өсөн каналдар барлыҡҡа килтерә, ә арҡыры йыйырсыҡтар булыу химустың аҡрыныраҡ алға этәрелеүенә булышлыҡ итә. Барлыҡ был йыйырсыҡтарҙың күсеп барыуы арҡаһында перистальтика барышында төрлө рентгенологик картиналар барлыҡҡа килә. Ас эсәктән һуҡыр эсәккә (лат. caecum) химус килеүе ритмлы ғәмәлгә ашырыла һәм илеоцекаль ҡапҡас (лат. valva ileocaecalis) менән көйләнә (латин. valva ileocaecaecalis), ул ашҡаҙанда урынлашҡан ҡапҡас кеүек үк эшләй.
Шул рәүешле, килеп ингән контраст рентген масса ярты сәғәттән ас эсәккә (лат. jejunum) килеп эләгә, сәғәт ярымдан бығым эсәген (лат. ileum) тултыра, дүрт сәғәттән һуҡыр эсәккә (лат. caecum) килә башлай һәм 7—8 сәғәттән йыуан эсәккә (лат. intestinum crassum) күсә[7].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Анатомия человека / Привес М. Г., Лысенков Н. К. — 9-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1985. — С. 269—275. — 672 с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 110 000 экз.
- ↑ Анатомия человека в двух томах / Под ред. акад. РАМН проф. М. Р. Сапина. — 5-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 2001. — Т. I. — С. 526. — 640 с. — (Для студентов медицинских вузов, аспирантов, врачей). — ISBN 5-225-04585-5.
- ↑ [ Тонкая кишка] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- ↑ Анатомия человека / Привес М. Г., Лысенков Н. К. — 9-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1985. — С. 269—275. — 672 с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 110 000 экз.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Гистология / Под ред. акад. РАМН проф. Ю. И. Афанасьева, Н. А. Юриной. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1989. — С. 523—536. — 672 с ил. с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 75 000 экз. — ISBN 5-225-00002-9.
- ↑ Гистология / Под ред. акад. РАМН проф. Ю. И. Афанасьева, Н. А. Юриной. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1989. — С. 523—536. — 672 с ил. с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 75 000 экз. — ISBN 5-225-00002-9.
- ↑ Анатомия человека / Привес М. Г., Лысенков Н. К. — 9-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1985. — С. 269—275. — 672 с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 110 000 экз.
Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар | |
|---|---|
| Норматив контроль |
