Туҙға яҙылған грамоталар
Туҙға яҙылған грамоталар — Боронғо Рустың ҡайын ҡабығында, туҙға яҙылған яҙмалары ҡомартҡылары (XI—xv быуаттарҙа). Был ҡомартҡылар көнбайыш славяндары теле һәм көнкүрешен, тарихын һүрәтләүсе яҙмалар. 2020 йылда Бөйөк Новгородта һәм тағы ла Рәсәйҙең башҡа 100 ҡалаларында, Украина һәм Белоруссияла табылған яҙмалар.
Туҙға яҙылған грамоталарҙың асылыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Рустә йәшәүе билдәле археолог һәм туҙға яҙып грамоталары енә тиклем буласаҡ. Изге монастырҙың Сергия радонежского «иң китап түгел хартияһы писаха, әммә берестеха» (Иосиф Волоцкий). Музейында һаҡланған архив һәм һуңғы байтаҡ, башлыса старообрядсы документтар, хатта тотош китап яҙылған махсус эшкәртеү (расслаивать) туҙ (XVII—XIX быуаттар). Һарытау янында волга буйында крәҫтиәндәр, силос соҡорҙары рок, табыу 1930 йылдан XIV быуат алтын урҙа туҙған грамоталары[1]. Был яҙмаларҙың барыһы ла эшләнгән ҡаралар.
Урта быуаттарҙағы Рустың туҙға яҙылған грамоталар иң тәүҙә Бөйөк Новгородта табыла, сөнки унда тәбиғәт шарттары, тупраҡ ҡатламы уларҙың һаҡланғанлығына уңайлы була. Бында XIX быуат аҙағында бик үк ышаныслы булмаған мәғлүмәттәр буйынса, туҙға яҙылған грамоталарҙың фрагменттары асылған була, йәнәһе, уларҙың Новгород боронғоһы музейында һаҡланғандары тыуған яҡты өйрәнеүсе һәм уны асыусы археолог, урында ғы һәүәҫкәр В. С. Передольский булған. Василий Передольский, сығанаҡтарҙы өйрәнеү өсөн кәрәкле белемгә эйә булмағанлыҡтан, был өҙөк текстарҙы уҡый алмай, ә уның коллекцияһының күп өлөшө 1920-се йылдарҙа юғала[2][3]. Үҙенең Новгород боронғоһо тураһындағы баҫмаларында В. С. Передольский үҙ коллекцияһындағы туҙ грамоталары тураһында телгә алмай.
1930-сы йылдарҙа Новгородта А. В. Арциховский етәкселегендә эшләгән археологик экспедиция күп тапҡырҙар киҫелгән ҡайын туҙҙарын һәм уларҙы соҡоп яҙыу өсөн һөйәктән йә металдан эшләнгән ҡоралдарын (писалоларҙы) таба; хәйер, башта был яҙыу ҡоралдарын ҡаҙау йәки «билдәһеҙ предмет» тип һанайҙар. Был боронғо Новгородтың стило-писалолары 953-989 йылдар ҡатламында табыла[4]. Шул экспедиция сағында уҡ Арциховскийҙың уйында был туҙға яҙылған табыштың грамота булыуы тураһындағы гипотезаһы барлыҡҡа килә. Әммә Бөйөк Ватан һуғышы (ул саҡта Новгородта немец оккупацияһы аҫтында була) археологтарҙың эшен туҡтата, һәм туҡтатылған ҡаҙыуҙар бары тик 1940-сы йылдар аҙағында ғына яынан башлана.
26 июль. 1951 йыл. Неревский ҡаҙыуҙарында № 1 туҙға яҙылған грамота табыла: унда өс ер биләүсе файҙаһына: Фома, Иев һәм өсөнсөһө, бәлки, Тимофей- файҙаларына феодаль йөкләмә (повинность) исемлеге яҙылған була. Был грамотаны новгородта йәшәүсе Нина Акулова табып ала (ул үҙенең йөклө сағындағы ялы ваҡытында аҙ-маҙ аҡса эшләргә тип археологтарға ярҙам иткән була). Хәҙерге көндә уның ҡәберенә ошо грамота хөрмәтенә һәйкәл ҡуйылған[5]). Бысраҡҡа батҡан туҙ төргәкте күреп,ул ҡаҙыуҙар участкаһы начальнигы Гайда Авдусина Андреевнаны үҙе янына ҡырып ала, ә тегеһе — төргәкте Арциховскийға күрһәтә, шатлығынан Арциховский Акуловаға премия бирә[6][7]. Беренсе туҙға яҙылған грамотаның ҡатламы датаһын Арциховский XV быуат аҙағына ҡарай тип билдәләй. Текст төргәген тулыһынса уҡыу өсөн, экспедицияның реставраторы Алексей Кирьянов артефакттарҙы уҡыуҙың яңы методикаһын ҡуллана: содалы йылы һыу менән туҙ башта бик ентекләп йыуыла , ике быяла араһына йәйеп ҡыҫтырып һалына һәм ошондай хәлендә палеография белгесе Михаил Николаевич Тихомировҡа тапшырыла, уныһы текстағы яҙманы уҡый. Бөйөк Новгородта асылған туҙға яҙылған грамотаға һәйкәлВеликий урамындағы №3 йорто алдында 2019 йылдың 23 авгусында ҡуйыла[8].
Ошо уҡ археология миҙгелендә тағы ла 9 туҙға яҙылған документ табыла, улар бары тик 1953 йылда ғына баҫмаларҙа яҙылып сыға (башта грамоталар тураһында совет фәненең идеология мәсьәләләре контроле аҫтында торғанлығы арҡаһында матбуғатта был асыш тураһында яҙмайҙар)). Иң тәүге грамоталарҙың датаһы xii быуат менән билдәләнгән.
Асыштары күрһәтеүенсә, барлыҡ грамоталар туҙға сыйып яҙылған һәм ундағы текстары бик еңел генә уҡыла.
1952 йылда уҡ беренселәрҙән булып туҙға яҙылған грамоталары Гнездовский ҡаласығында Смоленск янында, артабан Псковта — 1958 йылда, Витебскиҙа — 1959 йылда табыла[9].
Һаны
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әлеге ваҡытта археологик ҡаҙыныу эштәре ваҡытында туҙға яҙылған грамоталар табылған боронғо ҡалалар (һаны 2020 йылдың 8 июненә ҡарата күрһәтелгән):
| Бөйөк Новгород | 1132 грамота һәм 1 туҙға төшөрөлгән бәләкәй икона |
| Старая Русса | 51 |
| Торжок | 19 |
| Смоленск | 16 |
| Псков | 8 |
| Тверь | 5 |
| Москва | 4 |
| Звенигород Галицкий (Украина) | 3[10] |
| Мстиславль (Белоруссия) | 2 |
| Витебск (Белоруссия) | 1 |
| Старая Рязань | 1 |
| Вологда | 1 |
Иҫкәрмә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Поппе Н. Н. Золотоордынская рукопись на бересте // Советское востоковедение, 1941, т. 2. — С. 81—134.
- ↑ Константин Шурыгин Берестяная грамотность
- ↑ Янин В. Л. Берестяная почта столетий 2017 йыл 1 август архивланған.
- ↑ Колчин С. А., Янин В. Л. Археологии Новгорода 50 лет // Новгородский сборник. 50 лет раскопок Новгорода. — М., 1982. — С. 94.
- ↑ Памятник создан по инициативе родственников Н. Ф. Акуловой при поддержке Администрации Великого Новгорода и Новгородской археологической экспедиции. На новом памятнике изображена та самая грамота № 1 и короткая надпись: «Её руками 26 июля 1951 года была найдена первая берестяная грамота».
- ↑ Кудряшов К. Тень бересты (рус.) // Аргументы и факты : газета. — 2011. — № 31 за 3 августа. — С. 37. Архивировано из первоисточника 6 август 2016.
- ↑ В честь этой находки 26 июля в Новгороде отмечается ежегодный праздник — «День берестяной грамоты»
- ↑ На новгородской улице Великой появился замечательный памятник. Земляки, берегите нашего Онфимку!, 23.08.2019
- ↑ Янин В. Л. Я послал тебе бересту…. — 3-е изд. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1998. — С. 413—414.
- ↑ Зализняк, 2004, с. 346—347
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Арциховский А. В., Янин В. Л. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1962—1976 гг.). — М.: Наука, 1978. — 192 с.
- Берестяные грамоты: 50 лет открытия и изучения / Под ред. В. Л. Янина. — М.: Индрик, 2003. — 336 с. — ISBN 5-85759-251-8..
- Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. 2-е изд. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — 872 с. — ISBN 5-94457-165-9..
- Черепнин Л. В. Новгородские берестяные грамоты как исторический источник. — М.: Наука, 1969. — 438 с.
- Янин В. Л. Я послал тебе бересту…. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1965. — 192 с.
- Янин В. Л. Я послал тебе бересту… 3-е изд. — М.: Школа "Языки русской культуры", 1998. — 464 с. — ISBN 5-7859-0044-0.
- Янин В. Л., Зализняк А. А. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1977—1983 гг.). — М.: Наука, 1986. — 312 с.
- Faccani R. Iscrizioni novgorodiane su corteccia di betulla. — Udine, 1995.
- Янин В. Л., Зализняк А. А. Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1990—1996 годов)
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Древнерусские берестяные грамоты. Полная база данных: фотографии, прориси, тексты, переводы…
- Фотографии берестяных грамот и других памятников Новгородской культуры 2020 йыл 24 апрель архивланған., факультет славистики Университета Чикаго, США.
- Интервью с академиком Валентином Лаврентьевичем Яниным
- Научно-популярная лекция академика Андрея Анатольевича Зализняка
- Видеолекция о берестяных грамотак на портале Полит.ру
- Лекция(недоступная ссылка) Зализняка А. А. «Берестяные грамоты»