Эстәлеккә күсергә

Украинаны урыҫлаштырыу

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Украинаны урыҫлаштырыу
Дәүләт  Украина
Ҡапма-ҡаршыһы дерусификация на Украине[d]
 Украинаны урыҫлаштырыу Викимилектә

Украинаны урыҫлаштырыу — әлеге Украина составына ингән ерҙәрҙә  Рәсәй  империяһы һәм СССР властарының  рус һәм  Рәсәй милли-сәйәси һәм тел өҫтөнлөгөн нығытыуға йүнәлтелгән саралары тупланмаһы.

Рәсәй империяһында урыҫлаштырыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Британия тарихсыһы Джеффри Хоскинг раҫлауынса,   урыҫлаштырыу Рәсәй империяһы властарының сәйәсәтенә ингән, сөнки властың үҙәкләштерелеүенә, урындарҙағы өҫтөнлөктәрҙе һәм башҡа «аномалияларҙы» юҡ итеүгә булышлыҡ иткән. Шулай уҡ уның фекеренсә,  урыҫлаштырыу Рәсәй империяһы халыҡтарына үҙҙәрен  Рәсәйҙеке итеп тойоуҙы, уның үткәненә, традицияларына ҡағылышлы булыуҙы һеңдереү маҡсатын да ҡуйған[1].

Рус ғалимы В. И. Вернадский фекеренсә,

XVII һәм XVIII быуаттарҙа уҡ Рәсәй-украин мөнәсәбәттәре  Рәсәйҙең сит сәйәси есем булған Украинаны яйлап йотоуға һәм һеңдереүгә ҡоролған була, шул уҡ ваҡытта юл ыңғайы ерле мәҙәни тормош нигеҙҙәре (мәктәп, китап баҫтырыу ирке) юҡ ителә һәм хатта этнографик айырмалар ҙа эҙәрлекләнә[2].

Украин  лингвисы  Г. П. Пивторак шуны һыҙыҡ өҫтөнә ала:  Пётр I идаралығына тиклем бөтә украин  ҡалалары украин телле була, ҡайһы бер эре ҡалаларҙа ғына рәсми телдә  поляк теле лә ҡулланылғылай, ә Пётр  I  һәм Екатерина II замандарынан башлап Рәсәй империяһы, украин телен һәм украин дәүләтселеген юҡҡа сығарыуға йүнәлеш алып,  украин ҡалаларын  системалы һәм  эҙмә-эҙлекле урыҫлаштырыу сәйәсәтен үткәрә[3]. Екатерина II  сенат   генерал-прокуроры кенәз  А. А. Вяземскийға үтә йәшерен нәсихәттәрендә түбәндәгеләрҙе еткерә:

9) Малая Pocciя, Лифляндiя и Финляндiя суть провинцiи, которыя правятся конфирмованными имъ привиллегiями, нарушить оныя отрѣшенiемъ всѣхъ вдругъ весьма непристойно бъ было, однакожъ и называть ихъ чужестранными и обходиться съ ними на такомъ же основанiи есть больше, нежели ошибка, а можно назвать съ достовѣрностiю глупостiю. Ciи провинцiи, также и смоленскую, надлежитъ легчайшими способами привести къ тому, чтобъ oнѣ обрусѣли и перестали бы глядѣть какъ волки къ лѣсу. Къ тому приступъ весьма легкiй, естьли разумные люди избраны будуть начальниками въ тѣхъ провинцiяхъ; когда же въ Малороссiи гетмана не будетъ, то должно стараться, чтобъ вѣкъ и имя гетмановъ изчезло, не токмо бъ персона какая была произведена въ оное достоинство.[4]

Рәсәй тарихсыһы А. И. Миллер билдәләүенсә,  XIX быуатта украиндарға ҡарата ассимиляциялау баҫымы ярайһы уҡ йомшаҡ була,  «ыңғай» ассимиляторлыҡ ғәмәлдәрен координациялау планы  Рәсәй империяһы тарафынан әле булһа эшләнмәгән,  һәммәһе тик тыйыусы сараларға ғына ҡоролған була. Уның фекеренсә, ҙур рус милләте проектының уңышһыҙлығы тәү сиратта  рус ассимиляторлыҡ мөмкинлектәренең  объектив сикләнгәнлеге, дәүләттең һәм дөйөм рус проекты яҡлыларҙың үҙ көстәрен берләштерергә, уны тормошҡа ашырыу өсөн булған мөмкинлектәрҙе эшкә ҡушырға һәм өлгәшелгәндәрҙе ярышташ украин проекты тырышлыҡтарынан һаҡлап ҡалырға һәләтһеҙ булыуы менән аңлатыла[5].

1863 йылда Рәсәй эске эштәр министры  Пётр Валуев украин телендә нәшерлекте туҡтатып тороу тураһында йәшерен  циркуляр тарата. Ул шулай уҡ цензура тарафынан "был телдә нәфис әҙәбиәт өлкәһенә ҡараған әҫәрҙәр генә үткәрелә ала" тип иғлан итә. 

1876 йылда батша  Александр II   Эмс указын сығара, был указ  малорус  һөйләшендә (украин телендә) китаптар баҫтырыуҙы өлөшләтә тыя. Әммә 8 йылдан, 1884 йылда, Харьковта  украин  драматургы М. Л. Кропивницкийҙың дүрт томлыҡ әҫәрҙәр йыйынтығы баҫылып сыға.  Указ  1905 йылда, Рәсәй Фәндәр академияһы  украин телен, ул мәлдә йәшәгән рәсми фекергә ярашлы, рус теленең бер  һөйләше түгел,  ә үҫешкән үҙ аллы  тел тип танығас, көсөн юғалта.  1917 йылдан һуң  эмиграция мөхитендә генә    ҙур рус милләте концепцияһына йәбешеп ятыусылар осраштырғылай[6].

Ҙур совет энциклопедияһы ла  «Украинский язык при царизме подвергался ограничениям и официальному запрещению» тип билдәләй[7].

УССР-ҙың урыҫлаштырылыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
2001 йылғы Бөтә Украина халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, Украинала  телдәр составы [8].

Совет  власының тәүге йылдарында партия һәм дәүләт   учреждениеларында делопроизводство рус телендә алып барыла.  1919—1923 йылдарҙа китап баҫыу продукцияһы башлыса рус телендә була[9]. РКП(б)-ның  XII съезы нигеҙендә  1923 йылдың 27 июлендә  УССР Халыҡ Комиссарҙары Советы сығарған декрет менән  мәктәптәрҙә һәм мәҙәниәт-мәғариф учреждениеларында башланған украинлаштырыу [10]  1923 йылдың 1 авгусында  УССР  ВУЦВК һәм СНК-һы  ҡарары менән дәүләт  аппаратына ла йәйелдерелә, әммә был эш ауырлыҡ менән бара,  рустар йә  урыҫлашҡан  элементтар яғынан ҡаршылыҡҡа осрай[11].

Тиҙҙән маҡсатлы сәйәси  программа булараҡ украинлаштырыу ғәмәлдә туҡтатыла. Артабанғы йылдарҙа, атап әйткәндә 1930 йылдан һуң,  партия даирәләрендә  украинлаштырыуға ҡаршы әүҙем ҡаршылыҡ күрһәтелә башлай. Украинлаштырыу менән шөғөлләнгән мәҙәниәт, дәүләт һәм партия эшмәкәрҙәре күпләп ҡулға алына, һөрөлә йә атыла, ә украинлаштырыуҙың төп инициаторҙарының береһе,  УССР-ҙың 1927—1933 йылдарҙағы мәғариф наркомы  Н. Скрипник үҙ-үҙенә ҡул һала.

Һуғыштан һуң УССР хөкүмәте үҙенең бойороҡтары менән рус теле һәм тарихы уҡытыусыларын, шулай уҡ   рус мәктәптәре уҡытыусыларын өҫтөнлөклө шарттарға ҡуя: уларҙың эш хаҡын күтәрә; уҡыусыларҙың ата-әсәһенә балалары өйрәнә торған телде һайлау рөхсәт ителә, һөҙөмтәлә күп ата-әсәләр балаларын киләсәкһеҙ һәм кәрәкһеҙ украин телендә уҡыттырыуҙан баш тарта.  Украин теле мәктәптә  «мотлаҡ булмаған» фән, факультатив  предмет статусы ала. УССР-ҙың күпселек техник вуздарында уҡытыу тик рус телендә алып барыла.

Режимды немец оккупацияһы зонаһында йәшәгән һәм мәжбүри эшләгән, әсирлеккә эләккән, йәғни көнбайыш йәшәү рәүешен күргән   70 миллион самаһы совет кешеһе борсоуға һала. Бынан тыш,  аннексиялау юлы менән  СССР идеологияһына, сәйәси ҡоролошона һәм иҡтисади тәртиптәренә дошмансыл мөнәсәбәттә булған, һис юғында өнәп еткермәгән миллиондарса кеше СССР составына индерелә. Шунлыҡтан,  Сталин фекеренсә, режим йәмғиәт өҫтөнән контролде көсәйтергә тейеш була. Сталин идеология өлкәһен яҡын ярҙамсыһы Андрей Ждановҡа ышанып тапшыра. Идеологик таҙартыуға 1951 йылда В. Сосюраның «Любіть Україну!» шиғыры ла эләгә, уны  милләтселектә ғәйепләйҙәр, ә  авторҙы тәүбәгә килеү һүҙҙәре баҫтырып сығарырға мәжбүр итәләр[12].

1972 йылдың майында Украина Компартияһы үҙәк комитетының беренсе секретары Пётр  Шелестты   Киевта украин милләтселегенә  ҡарата «йомшаҡлыҡ» күрһәткәне һәм иҡтисадта  «местничествоға» юл ҡуйғаны өсөн вазифаһынан бушаталар. Уның урынына  В. Щербицкий —  «Днепропетровск» кланының күптәнге ағзаһы һәм Шелесттың сәйәси дошманы  — килә.

«История Украины» дәреслегенең авторы  Орест Субтельный фекеренсә:

  • нәҡ урыҫлаштырыу  украин  диссиденттарының айырыуса көслө ҡаршылығын тыуҙыра;
  • совет власының һуңғы тиҫтә йыллыҡтарында Украинала  ассимиляция саралары бигерәк тә көсәйтелә,  быға өлөшләтә рустар менән украиндарҙың тел һәм мәҙәни яҡынлығы  сәбәпсе була, һөҙөмтәлә һуңғыларының урыҫлашыу процесы шәбәйә;
  • Украинаны урыҫлаштырыу сәйәсәтен тормошҡа ашырыуҙа  совет етәкселеге Украинала йәшәшән 10 миллион рустың ғына түгел,  миллиондарса «малоростың» — сығышы буйынса украин, әммә мәҙәниәте һәм теле йәһәтенән рус булған миллиондарҙың да әүҙем ярҙамына иҫәп тота ала;  
  • йыш ҡына нәҡ украиндар үҙҙәре  балаларын  урыҫ мәктәбендә уҡытыуҙы талап итә  («який толк у тій українській? Аби чогось досягти, мої діти повинні оволодіти російською мовою»);
  • 1959 һәм 1979 йылдар араһында украин телен туған теле тип иҫәпләгән украиндар һаны 93,4-тән 89,1 процентҡа ҡалып кәмей;
  • Украинаны урыҫлаштырыуҙың совет власы ҡулланған тағы бер ысулы  —  Украинаға рустарҙың күсеүен дәртләндереү (республикалар араһында «белгестәр менән емешле алмашыу»). 1959 йылда Украинала — 7 миллион,  1970 йылда 10 миллион рус йәшәй.

УССР-ҙы руслаштырыу халыҡ араһында рустар  проценты арта барыуында күренә:

халыҡ 1926 % 1939 % 1959 % 1970 % 1979 % 1989 %
украиндар 23218,9 80,01 23667,5 76,48 32158,5 76,81 35283,9 74,87 36489,0 73,55 37419,1 72,73
рустар 2677,2 9,23 4175,3 13,49 7090,8 16,94 9126,3 19,37 10471,6 21,11 11355,6 22,07

Бындай сәйәсәт һөҙөмтәһендә  украин теленең социаль абруйы ҡырҡа түбәнәйә, ә рус теленең абруйы, киреһенсә, күтәрелә. Мәҫәлән, Көнбайыштағы украин  эмигранттары шаһитлыҡ итеүенсә,  зыялы ҡала кешеһенең украин телен ҡулланыуы артта ҡалғанлыҡ ҡына түгел, ә милләтселек, сәйәси буйһонмаусылыҡ акты булараҡ та ҡабул ителә. Украин телле респондент һөйләүенсә, Киев ҡыҙы артынан йөрөгәндә ул «ауыл бүкәне» булып күренмәҫ өсөн рус теленә күсергә мәжбүр була[13].

Хәҙерге Украина

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • 1995—2005 йылдар эсендә рус телле баҫмаларҙың һаны  45 проценттан  55 процентҡа етеп арта, ә украин теллеләр  50 проценттан 32 процентҡа ҡалып кәмей[14];
  • 2010 йылда  "Первый национальный" телеканалы яңылыҡтарҙа  рус телендәге синхронды тәржемә итеүҙе  туҡтата[15];
  • Колесниченко — Кивалов законы  ла тик рус теленең генә хоҡуҡтарын яҡлағанға күрә урыҫлаштырыуҙың бер өлөшө итеп ҡарала[16].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Geoffrey Hosking. Russia: people and empire, 1552—1917. Harvard University Press, 1997 ISBN 0674781198, 548 pages, Стр. 367
  2. ↑ Украинский вопрос и русское общество
  3. ↑ «Навряд чи треба доводити, що аж до царювання Петра І всі українські міста були україномовними, а в складі Речі Посполитої, коли в містах зосереджувалася адміністрація, ділові люди й польська еліта, мова українських міст часто зазнавала впливу польської мови (у деяких тодішніх містах вона навіть переважала), чого не було в українських селах. Українські міста у складі Російської імперії почали русифікуватися лише за царювання Петра І та Катерини II, тобто від того часу, коли царська адміністрація посилила систематичну й послідовну щодо України політику, спрямовану на нищення української мови паралельно з ліквідацією української державності.» — Півторак Г. П. Походження Украïнців, росіян, білорусів та ихних мов. Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски» Київ, Академія, 2001
  4. ↑ Сборник русского исторического общества. — 1871. — Выпуск 7. — С. 348.
  5. ↑ Алексей Миллер,Украинский вопрос в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIX в.) 2014 йыл 25 август архивланған., СПб, «Алетейя», 2000 г. — 260 с.
  6. ↑ Алексей Миллер 2011 йыл 10 август архивланған. «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении Заключение
  7. ↑ БСЭ, том 26, статья «Украинский язык»
  8. ↑ Официальный сайт Государственной службы статистики Украины
  9. ↑ Іван ОГІЄНКО. ІСТОРІЯ УКРАЇНСЬКОЇ ЛІТЕРАТУРНОЇ МОВИ. КИЇВ — 2001 (Перьше выдання Вінніпег — 1949) XVI. УКРАЙИНСЬКА ЛІТЕРАТУРНА МУВА ПІД СОВЬЄТАМИ: «…скажемо, за рік 1927 в СССР видано 36680 назв книжок, а в Україні — 2921, цебто 7 %, тоді як українців в СССР 20 %.»[1]
  10. ↑ Історія України. Орест Субтельний. Київ. Либідь 1991 р. Ст. 337—340 (Част. 5. Україна у XX ст. Українізація) та Ст. 340—342 (Част. 5. Україна у XX ст. Національный комунізм)
  11. ↑ Енциклопедія українознавства. У 10-х т. / Гол. ред. Володимир Кубійович. — Париж; Нью-Йорк: Молоде Життя, 1954—1989.
  12. ↑ Орест Субтельний. Україна Історія. Київ : Либідь, 1993. — 720 с. ; 20 см. — ISBN 5-325-00451-4
  13. ↑ Jacob Ornstein. Soviet Language Policy: Theory and Practice//The Slavic and East European Journal. — Vol. 3. — No. 1 (Spring 1959). — P. 13-14, 23 (n. 52).
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20060917185534/http://www.niss.gov.ua/book/dopov_zm/R2.pdf
  15. ↑ Первый национальный откажется от перевода синхронов
  16. ↑ Закон о языках можно считать предвзятым, — Тейшейра. — РБК-Украина, 31 августа 2012 года.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Украинаны_урыҫлаштырыу&oldid=1219399» битенән алынған