Эстәлеккә күсергә

Шлиссельбург

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Шлиссельбург
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы 1323
Рәсем
Рәсми атамаһы Шлиссельбург
Дәүләт  Рәсәй[1]
Административ үҙәге Городское поселение Шлиссельбургское[d][1]
Административ-территориаль берәмек Городское поселение Шлиссельбургское[d][1]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Ладога
Халыҡ һаны 2693 кеше (1825),
2855 кеше (1840),
2690 кеше (1847),
3100 кеше (1856)[2],
4849 кеше (1862)[3],
3491 кеше (1863),
6008 кеше (1867),
7892 кеше (1870),
5542 кеше (1885),
5284 кеше (1897)[4],
7752 кеше (1910),
6300 кеше (1913)[2],
4615 кеше (1920),
5200 кеше (1923)[2],
6300 кеше (1926)[2],
8500 кеше (1932),
8800 кеше (1933),
10 300 кеше (1935),
9715 кеше (1939)[5],
2379 кеше (1945),
4758 кеше (1949),
7164 кеше (1959)[6],
8466 кеше (1970)[7],
10 212 кеше (1979)[8],
12 589 кеше (1989)[9],
12 500 кеше (1992)[2],
11 900 кеше (1996)[2],
12 000 кеше (2000)[2],
12 000 кеше (2001)[2],
12 401 кеше (2002)[10],
12 400 кеше (2003)[2],
12 500 кеше (2005)[2],
12 500 кеше (2006)[11],
12 600 кеше (2008)[12],
12 795 кеше (2009)[13],
13 170 кеше (2010)[14],
13 316 кеше (2011)[15],
13 776 кеше (2012)[16],
14 248 кеше (2013)[17],
14 554 кеше (2014)[18],
14 803 кеше (2015)[19],
14 756 кеше (2016)[20],
14 763 кеше (2017)[21],
14 725 кеше (2018)[22],
14 845 кеше (2019)[23],
14 920 кеше (2020)[24],
14 131 кеше (2021)[25],
13 918 кеше (2023)[26],
13 850 кеше (2024)[27]
Ир-егеттәр 3102[28]
Ҡатын-ҡыҙҙар 2183[28]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 15 метр
Мираҫ статусы Бөтә донъя мираҫының өлөшө[d]
Майҙан 16 км²
Почта индексы 187320
Рәсми сайт moshlisselburg.ru
Урындағы телефон коды 81362
Карта
 Шлиссельбург Викимилектә

Шлиссельбург (нем. Schlüsselburg— «асҡыс-ҡала») — Ленинград өлкәһенең Киров районындағы ҡала (1780 йылдан) Шлиссельбург ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтерә

1323 йылда Новгородтың Сәтләүек ҡәлғәһе булараҡ барлыҡҡа килә[⇨]; хәҙер Санкт-Петербург тарих музейы филиалы[⇨]

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалаға Новгород кенәзе Юрий Данилович 1323 йылда Сәтләүек утрауында ағас ҡәлғәгә нигеҙ һала (бында урман сәтләүеге күп үҫә). Утрау уның исеме менән атала. 1613 йылда ҡәлғәне шведтар баҫып ала (швед. nõt — «сәтләүек», borg — «ҡәлғә») һәм рус Орешек атамаһы Нотебургҡа әйләнә. 1702 йылда рус ғәскәрҙәре ҡәлғәне азат итә һәм шул саҡта Шлиссельбург һүҙмә — һүҙ - «асҡыс-ҡәлғә» тип үҙгәртелә (нем. Schlüssel — «асҡыс», Burg — «ҡәлғә»);. 1944 йылда немец атамаһын бөтөрөү маҡсатында исеме Петрокрепость тип үҙгәртелә, 1992 йылда тарихи Шлиссельбург исеме кире ҡайтарыла [29].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1323 йылда ҡалаға нигеҙ һалына[⇨], ә 1353 йылда новгородлылар таш ҡәлғәгә нигеҙ һала, ҡәлғә диуарҙары һәм башняларын төҙөй.

Шведтар Сәтләүекте күп тапҡыр ҡамауҙа тота, Новгород республикаһын диңгеҙҙән ҡыҫырыҡлап сығарырға маташа һәм ул бер нисә тапҡыр ҡулдан ҡулға күсә. 1613 йылда, швед интервенцияһы ваҡытында шведтар ҡәлғәне баҫып ала. Уны Нотебург (швед. Nöteborg, Нетеборг булған швед. nöt, юҡ = сәтләүек, швед. borg, борг — ҡәлғә, ҡала) тип атайҙар. 1656 йылдың июнендә Рус-швед һуғышы (1656-1658) барышында воевода П.И. Потемкин отрядтарына 1613 йылда юғалған Водская пятина ерҙәрен яуларға һәм шведтарҙы ҡәлғәне блокадаларға мөмкин була, әммә ҡәлғәнең үҙен, Ниеншанцтан айырмалы рәүештә, яулап алып булмай[30]. 1702 йылда Петр Беренсе шведтарҙан ҡәлғәне яулап ала һәм әлеге исемен бирә. (башҡа атамаһы - Шлюсенбург, ябай халыҡ телендә - Шлюшин, шулай уҡ Шлюшенбург вариантф ла осрай) 1780 йылда Нева йылғаһының һул ярында посад Санкт-Петербург губернаһының Шлиссельбург өйәҙ ҡалаһы итеп үҙгәртелә

Революциянан алдағы йылдарҙа Сәтләүек утрауындағы ҡәлғәлә төрмә урынлаша, унда сәйәси тотҡондар һәм енәйәтселәр тотолған. Февраль революцияһынан һуң улар иреккә сыға. Улар иҫәбендә коммунист-анархист Иустин Жук та була, ул Шлиссеьбург дары заводына слесарь булып эшкә инә һәм хеҙмәт коммунаһының лидеры булып китә[31]. Шлиссельбургта Жук эшсе балалары өсөн интенат ойоштора. Аҙыҡ-түлек буйынса өйәҙ комиссары булараҡ, ул йыш ҡына аҙыҡ-түлек мәсьәләһе буйынса тыуған яғына Украинаға бара. Шлиссельбург коммунаһы Петроград революционерҙарын шартлатҡыстар менән тәьмин итә, ә ҡыҙылгвардеецтар Жук етәкселегендә Ҡышҡы һарайҙы штурмлауҙа һәм Ю.Эльфенгрен етәкселеге аҫтында Төньяҡ -Ингерманланд полкының һөжүмен кире ҡағыуҙа. Жук 1919 йылдың 25 октябрендә Грузино ауылы районында һәләк була[32], хәҙер Шлиссельбургтың үҙәк урамдарының береһе уның исемен йөрөтә.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ҡала оккупациялана (1941 йылдың 8 сентябре), шул уҡ ваҡытта ҡәлғә үҙе 500 көн дауамында героик оборона тота, немец ғәскәрҙәренә Неваның уң ярына сығырға мөмкинлек бирмәй. 1941 йылдың 25 сентябрендә ҡала районында Ладога хәрби флотилияһы караптары Шлиссельбург десантын төшөрә, ул һәләк була. 1943 йылдың 18 ғинуарында «Усаҡ» операцияһы барышында ҡала азат ителә. Шунда уҡ Нева аша ваҡытлыса тимер юл төҙөлә башлай. Был ваҡытта ул немецтарҙың даими уты аҫтында төҙөлә. Һуңыраҡ Нева аша ағастан бейек сваялы күпер төҙөлә[33]. Аҙыҡ-түлек менән беренсе состав Ленинградҡа 1943 йылдың инде 7 февралендә килә, төн эсендә күпер буйлап 20-25 поезд, һуңғараҡ — 35 поезға тиклем килә[34].

1944 йылдан 1992 йылға тиклем ҡала Петрокрепость исемен йөрөтә. 1996 йылда Киров районы составынан сыға һәм үҙаллы муниципаль берәмек була. 2006 йылдың 1 ғинуарынан яңынан Киров районына ҡала булараҡ инә

2010 йылға тиклем Шлиссельбург тарихи биләмә статусына эйә була, әммә 2010 йылдың 29 июлендә Мәҙәниәт министрлығы һәм Төбәктәр үҫеше министрлығының берлектәге 418/339 һанлы бойороғо менән ҡала был статустан мәхрүм ителә[35].

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала райондың төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Неваның һул ярында Ладога күленең башында урынлашҡан

Ҡаланан 41К-128 автомобиль юлдары (Шлиссельбург ҡалаһына) һәм 41К-127 (Шлиссельбург — Назия) башлана.

Район үҙәгенә тиклем ара — 6 км.

Санкт-Петербургҡа тиклем алыҫлыҡ — 50 км[36].

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1825 буйынса алып 2019 йылдың үҙгәреүе (мең кеше)[37][38][39][40][41][42][43][44][45][46][47][48][49][50][51][52][53][54][55]:2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала 802 Рәсәй Федерацияһының 1112[56] ҡалаһы араһында [57] 375-се урында була

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ иҫәбе буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһы араһында 793-сө урында тора.

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаланың төп предприятиеһы — Нева карап-суднолар ремонтлау заводы — 1913 йылда нигеҙ һалынған. Предприятиеның эшмәкәрлек йүнәлештәре — төҙөлөш, ремонт һәм флотты техник хеҙмәтләндереү

Транспорт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Санкт-Петербург менән Шлиссельбургты автобус маршруттары бәйләй

  • № 440 Рыбацкое метро станцияһына тиклем
  • № 575 Метро станцияһына тиклем (Дыбенко урамы)

Сәтләүек ҡәлғәһенә һәм Морозов исемендәге ҡасабаға тиклем һыу юлы эшләй

Иҫтәлекле урындар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • «Ленинград блокадаһын өҙөү» музей-ҡурсаулығы
  • «Сәтләүек» ҡәлғәһе — Санкт-Петербург тарихы музейы филиалы
  • Тыуған яҡты өйрәнеү музейы
  • «Бөйөк һуғыш шаңдауы» хәрби-техник музей экспозицияһы[58]
  • Пётр I һәйкәле
  • Благовещен соборы
  • Никола сиркәүе
  • Иҫке Ладога каналы

Рәсәй Федерацияһы Президентының 1995 йылдың 20 февралендә сыҡҡан «Федераль тарихи һәм мәҙәни мираҫ объекттары исемлеген (рәсәй) раҫлау тураһында» № 176 Указы менән  архитектура һәм ҡала төҙөлөшө ҡомартҡыһы индерелә:

  • Ҡыҙыл майҙан ансамбле, XVIII—XIX быуат:
    • Благовещен соборы, 1764—1818 йй.
    • Никола сиркәүе, 1770—1853 йй.
    • Сиркәү, 1864 й.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 ОКТМО. 185/2016. Северо-Западный ФО
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Народная энциклопедия «Мой город». Шлиссельбург (урыҫ)
  3. ↑ Списки населённыхъ мѣстъ Россійской Имперіи. Санктпетербургская губернія. Списокъ населённыхъ мѣстъ по свѣдѣніям 1862 года (урыҫ) — СПб.: 1864. — 214 с.
  4. ↑ Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. (урыҫ): под ред. Н. А. Тройницкого — СПб.: 1905. — 270 с.
  5. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность наличного населения СССР по районам и городам (урыҫ)
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
  7. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
  10. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
  11. ↑ Административно-территориальное деление Ленинградской области. 2007 год (урыҫ) — 2007. — 281 с.
  12. ↑ Города Ленинградской области (число жителей - оценка на 1 января 2008 г., тыс. человек) (урыҫ)
  13. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
  14. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Ленинградская область (урыҫ)
  15. ↑ Численность населения муниципальных образований и Сосновоборского городского округа Ленинградской области на 1 января 2011 года (урыҫ)
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
  18. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
  24. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
  25. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
  26. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — Росстат, 2023.
  27. ↑ Численность постоянного населения в разрезе муниципальных образований Ленинградской области по состоянию на 1 января 2024 года (урыҫ)
  28. ↑ 28,0 28,1 Рихтер Д. И. Шлиссельбург (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1903. — Т. XXXIXа. — С. 706—709.
  29. ↑ Поспелов, 2008
  30. ↑ Нераскушенный орех воеводы Петра Потёмкина. www.ladoga-news.ru. Дата обращения: 6 марта 2018.
  31. ↑ Отечественная Документалистика.Шлиссельбург. Крепость Орешек (2008) (16 сентября 2016).Дата обращения: 6 марта 2018.
  32. ↑ М.Моршанская. Иустин Жук. — Ленинград: Прибой, 1927.
  33. ↑ Андрей Мартьянов. Как строили в 43-м (20170202T1506+0300Z). 12 март 2018 тикшерелгән.
  34. ↑ Шлиссельбургская трасса - железная Дорога жизни в блокадный Ленинград - Уморно.Ру. Дата обращения: 12 март 2018.
  35. ↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»
  36. ↑ АвтоТрансИнфо. Расчет расстояний. СПб — Шлиссельбург.
  37. ↑ Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год. Сост. из офиц. сведений по руководством директора Департамента полиции исполнительной Штера. — СПб., 1829.
  38. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. — СПб., 1840.
  39. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи [по 1 мая 1847 года]. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. — СПб., 1852.
  40. ↑ Статистические таблицы Российской империи, составленные и изданные по распоряжению министра внутренних дел Стат. отделом Центрального статистического комитета. [Вып. 1]. За 1856-й год. — СПб., 1858.
  41. ↑ Статистический временник Российской империи. Серия 1. Вып. 1. — СПб., 1866.
  42. ↑ Статистический временник Российской империи. Серия 2. Вып. 1. — Спб., 1871. — С. 182.
  43. ↑ Статистический временник Российской империи. Серия 2. Вып. 10. — СПб., 1875. — С. 99.
  44. ↑ Статистика Российской империи. 1: Сборник сведений по России за 1884—1885 гг. — СПб., 1887. — С. 25.
  45. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
  46. ↑ Города России в 1910 г. — СПб., 1914.
  47. ↑ Города Союза ССР / НКВД РСФСР, Стат. отдел — М., 1927. — С. 44—45.
  48. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года = Recensement de la population de L’U.R.S.S. 1926 / Центральное статистическое управление СССР; Отд. переписи. Северный район. Ленинградско-Карельский район: народность, родной язык, возраст, грамотность. — М.: Изд. ЦСУ СССР, 1928. — С. 106.
  49. ↑ Административно-территориальное деление Ленинградской области. — Л., 1933. — С. 93.
  50. ↑ Административно-экономический справочник по Ленинградской области. — Л., 1936. — С. 20.
  51. ↑ РГАЭ, ф. 1562, оп. 336, д. 1248, лл. 83—96.
  52. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
  53. ↑ Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населенных пунктов — райцентров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи и более человек 2012 йыл 7 февраль архивланған.
  54. ↑ Численность населения Ленинградской области в разрезе муниципальных образований по состоянию на 1 января 2018 года. Дата обращения: 28 октябрь 2019. Архивировано 19 июнь 2018 года. 2018 йыл 19 июнь архивланған.
  55. ↑ Численность постоянного населения Ленинградской области в разрезе муниципальных образований по состоянию на 1 января 2019 года 2019 йыл 11 июль архивланған.
  56. ↑ с учётом городов Крыма
  57. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
  58. ↑ Книга памяти. Кировский район — 09037 г. Шлиссельбург, корабельные артиллерийские орудия 2020 йыл 1 октябрь архивланған.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Шлиссельбург&oldid=1181382» битенән алынған